1, 2. ¿Achkë naʼoj kan yertzelan ri winäq, y achkë ajmak?

RCHË chë ma kan ta más kʼayewal nuʼän qakʼaslemal, ri winäq kibʼanon pä jalajöj kiwäch samajbʼäl achiʼel ri teléfono, ri chʼichʼ o ri refrigerador. Ye kʼa kʼo chqä kibʼanon ri xa nkitzelaj qakʼaslemal, achiʼel ri pistolas, ri sikʼ o ri bombas rchë chʼaʼoj. Ye kʼa kʼo jun ri kan más yertzelan ri winäq y kan ojer chik riʼ kʼo pä. ¿Achoq chrij najin nqtzjon wä? Chrij ri tzʼukün tzij, ntel chë tzij, yeʼaqʼöl ri winäq kikʼë tzij ri ataman chë ma kantzij ta. Ri naʼäy ri xtzʼukü tzij ya riʼ ri Diablo, rma riʼ Jesús xuʼij «rutataʼ ri tzʼukün tzij» che rä (taskʼij ruwäch Juan 8:44). ¿Ajän xuʼän ri naʼäy tzʼukün tzij?

² Satanás xuʼän ri naʼäy tzʼukün tzij taq ri Adán y Eva kʼa ye kʼo na chwäch ri jardín de Edén. Adán y Eva kiʼ wä kikʼuʼx chpan ri kotzʼijaläj ulew xuyaʼ Dios chkë. Ye kʼa xbʼix chkë chë ma tkitäj ta ruwäch «ri cheʼ rchë ri etamabʼäl chrij ri ütz chqä ri itzel». Chqä xbʼix chkë chë we ma xtkinmaj ta tzij, xkekäm. Tapeʼ Satanás retaman jontir ri xuʼij Jehová, ryä xuksaj jun kumätz rchë xuqʼöl Eva chqä xuʼij che rä: «Kantzij na wä chë ma xkixkäm ta». Chqä xuʼij: «Ri Dios retaman chë ri qʼij ri xtitäj ruwäch ri cheʼ, xtjaqatäj runaqʼ iwäch y xkixok achiʼel Dios, xtitamaj achkë ri ütz chqä ri itzel» (Génesis 2:15-17; 3:1-5).

3. a) ¿Achkë rma nqaʼij chë ri tzʼukün tzij xuʼän Satanás kan janina itzel? b) ¿Achkë xukʼän pä pa qawiʼ ri tzʼukün tzij riʼ?

³ Ri tzʼukün tzij xuʼän Satanás kan janina itzel, rma ryä ütz ütz  retaman chë Eva xtbʼekäm we xtnmaj rutzij chqä xttäj ruwäch ri cheʼ ri xbʼix chkë chë ma tkitäj ta. Adán y Eva ma xkinmaj ta rutzij Jehová y rma riʼ taq xeqʼax ri junaʼ xebʼekäm (Génesis 3:6; 5:5). Ye kʼa ri más itzel ya riʼ chë ri mak chqä ri kamïk xkanaj pa kiwiʼ jontir winäq tapeʼ ma kimak ta (Romanos 5:12, 14). Rma riʼ, komä ri winäq yekïl kʼïy kʼayewal chqä xa xuʼ yekʼaseʼ jun 70 u 80 junaʼ. Ma xbʼanatäj ta wä ri nrajoʼ Dios pa kiwiʼ ri winäq pa naʼäy (Salmo 90:10). ¡Kan itzel xukʼän pä pa qawiʼ ri tzʼukün tzij xuʼän ri Diablo!

4. a) ¿Achkë kʼutunïk ri kan nkʼatzin nqatamaj kiqʼalajsaxik? b) Achiʼel nuʼij chpan Salmo 15:1 chqä 2, ¿achkë winäq nrajoʼ Jehová chë yeʼok rachiʼil?

⁴ Taq najin wä nutzjoj ri runaʼoj Satanás, Jesús xuʼij: «Ma xjeʼ ta chpan ri kantzij, rma ri kantzij ma kʼo ta pa ran». Y Satanás ma rujalon ta runaʼoj, ryä najin na yeruqʼöl jontir winäq kikʼë tzʼukün taq tzij (Apocalipsis 12:9). Ye kʼa röj ma nqajoʼ ta nqqä pa ruqʼaʼ. Rma riʼ tqatzʼetaʼ kiqʼalajsaxik re oxiʼ kʼutunïk reʼ: ¿Achkë rubʼanik yeruqʼöl Satanás ri winäq? ¿Achkë rma ri winäq nkitzʼük tzij? Y, rma ma nqajoʼ ta ntzelatäj qachbʼilanïk rkʼë Jehová achiʼel xkiʼän Adán y Eva, ¿achkë rubʼanik nqakʼüt chë ronojel mul kantzij ri yeqaʼij? * (Taskʼij ruwäch Salmo 15:1, 2 chpan ri nota).

5. ¿Achkë rubʼanik yeruqʼöl Satanás ri winäq komä?

⁵ Ri apóstol Pablo retaman wä chë Satanás ma nkowin ta nqrqʼöl we ma nqayaʼ ta qʼij che rä, rma röj qataman achkë yeruksaj rchë yeruqʼöl ri winäq (2 Corintios 2:11). Qataman chë yë Satanás nqʼatö tzij pa ruwiʼ le Ruwachʼulew, y rchë riʼ yeruksaj ri religiones, ri qʼatbʼäl taq tzij chqä ri nimaʼq taq kʼayij (1 Juan 5:19). Rma riʼ ma nsach ta qakʼuʼx taq nqatzʼët chë Satanás chqä ri demonios nkiʼän chë ri winäq ri kan kʼo kiqʼij yetzʼukü tzij (1 Timoteo 4:1, 2). Jun tzʼetbʼäl. Ye kʼïy kʼayinelaʼ nkitzʼük tzij chqä yekiqʼöl ri winäq rma nkajoʼ yekʼayin. Nkiʼän riʼ tapeʼ ri kikʼayij xa yertzʼilaʼ ri winäq.

6, 7. a) ¿Achkë rma kan nüm kimak chwäch Dios ri ye ukʼwayon bʼey pa taq religiones? b) ¿Achkë tzʼukün taq tzij akʼoxan rït ri nkiʼij ri ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones?

⁶ Ri ye ukʼwayon bʼey pa taq religiones kan nüm kimak chwäch Dios rma ri tzʼukün taq tzij yekiʼän chkiwäch ri winäq. Riʼ nuʼän chë ri yenman kichë chqä ri xa rma riʼ nkiʼän ri ma nqä ta chwäch Dios, rkʼë jubʼaʼ ma xtkïl ta ri kʼaslemal chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew (Oseas 4:9). Jesús retaman wä chë ri ukʼwäy taq bʼey judíos xa yekiqʼöl ri winäq. Rma riʼ kan chkipaläj xuʼij reʼ: «¡Juyuʼ iwäch rïx escribas y fariseos ri xa kaʼiʼ ipaläj!, rma kan niqʼaxalaʼ le mar chqä le Ruwachʼulew rchë nikanuj jun winäq rchë nunmaj ri ninmaj rïx, y taq nbʼanatäj riʼ, xa pa Gehena [kamïk ri majun chik kʼastajinïk ta] nikʼwaj wä rma xa niʼän chë más nüm rmak ryä ke chiwäch rïx» (Mateo 23:15, TNM, nota). Jesús xuʼij chkë ri ukʼwäy taq bʼey riʼ chë ri kitataʼ xa yë ri Diablo, ri kamsanel (Juan 8:44).

⁷ Chwäch le Ruwachʼulew kan ye kʼïy ukʼwäy taq bʼey kichë ri religiones ye kʼo, achiʼel pastores, sacerdotes o xa bʼa achkë chik na jun kibʼiʼ yaʼon. Ryeʼ kan achiʼel wä kinaʼoj ri fariseos kan ke riʼ najin nkiʼän, rma ma nkikʼüt ta ri kantzij chrij le Biblia, xa nkijäl ri kantzij kikʼë tzʼukün taq tzij (Romanos 1:18, 25). Ryeʼ nkikʼüt tzʼukün taq tzij achiʼel reʼ: Dios yeruyaʼ pa qʼaqʼ ri winäq, ri qan nkʼaseʼ qa taq nqkäm o ri qan nqʼax pa jun chik  chʼakulaj taq nqkäm. Chqä nkiʼij chë Dios nuyaʼ qʼij chë ye kaʼiʼ achiʼaʼ o ye kaʼiʼ ixoqiʼ nkikʼwaj qa kiʼ o yekʼuleʼ.

8. a) ¿Achkë tzʼukün tzij xtkiʼij ri qʼatöy taq tzij chqawäch apü? b) ¿Xtqanmaj komä ri tzʼukün tzij riʼ? Taqʼalajsaj.

⁸ Ri qʼatöy taq tzij yekiksan chqä tzʼukün taq tzij rchë yekiqʼöl ri winäq. Xa jubʼaʼ chik apü xtkiʼij chë ya xekowin xkesaj ri chʼaʼoj chwäch le Ruwachʼulew. Ye kʼa xa jun nimaläj tzʼukün tzij, rma taq xtbʼanatäj riʼ ya riʼ taq Jehová xtchüp kiwäch. Rma riʼ ma tqayaʼ ta qʼij chë yojkiqʼöl taq xtkiʼij chë ronojel xa más ütz najin nuʼän pä. Röj qataman chë ri qʼij ri xtbʼerqʼataʼ tzij Jehová pa kiwiʼ ri winäq chaq kʼateʼ xtpë (1 Tesalonicenses 5:1-4).

9, 10. a) ¿Achkë rma nkitzʼük tzij ri winäq, chqä achkë kʼayewal rukʼamon pä riʼ? b) ¿Achkë kʼo chë ma nqamestaj ta chrij Jehová?

⁹ Komä ma xa xuʼ ta chik ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ yetzʼukü tzij. Kan ronojel bʼaʼ ri winäq achiʼel ta rukʼulun chik chkë nkiʼän riʼ. Jun tzijonem ri rubʼiniʼan «¿Achkë rma nqatzʼük tzij?» ri kʼo chpan jun revista, nuʼij: «Ri tzʼukün tzij achiʼel ta kan pa kan chik ri winäq kʼo wä». Ri winäq nkitzʼük tzij rchë nkiköl kiʼ chwäch jun kʼayewal o rchë nkewaj jun kimak. Chqä nkiʼän riʼ rchë nkïl jun kisamaj más ütz y ke riʼ más kirajil nyaʼöx o más ütz yebʼä pa kikʼaslemal. Ri revista riʼ nuʼij chqä chë ri winäq «kan chaq bʼaʼ nkitzʼük tzij, nimaʼq o koköj tzʼukün taq tzij yekiʼän, chqä nkiʼän riʼ kikʼë ri ma kitaman ta kiwäch, kikʼë ri kichiʼil pa samaj chqä kikʼë ri kichʼalal pa kachoch».

¹⁰ ¿Achkë kʼayewal rukʼamon pä rma ri winäq kowan yetzʼukü tzij? Yerujäch ri winäq chqä nuʼän chë ma nkikʼuqbʼaʼ ta chik kikʼuʼx chkij. Qchʼobʼon chrij reʼ, ¿achkë komä nunaʼ jun achï we rixjayil nukanuj rukʼexel, y rchë ma nnaʼëx ta xa nutzʼük tzij chwäch rachijil? Chqä kan itzel taq jun achï nukʼüt chë achiʼel ta kan jun utziläj tataʼaj chqä achijilonel, ye kʼa xa yertzʼilaʼ ru-familia pa rachoch. Xa xuʼ tnatäj chqë chë ri winäq ri ke riʼ kinaʼoj majun xkekowin xtkewaj chwäch Jehová, rma ryä majun ewatäl chwäch (Hebreos 4:13).

11. ¿Achkë naʼoj nuyaʼ qa chqawäch ri xkiʼän Ananías y Safira? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

¹¹ Pa naʼäy siglo xejeʼ jun kʼulaj cristianos ri kibʼiniʼan Ananías y Safira. Le Biblia nuʼij chë ri winäq riʼ xkiyaʼ qʼij chë Satanás xeruksaj rchë xkiʼän jun tzʼukün tzij chwäch Dios. Ryeʼ xkikʼayij jun peraj kulew y xkiʼij chkë ri apóstoles chë xkiyaʼ apü jontir pwäq chkë, ye kʼa xa ma tzij ta. Ananías y Safira nkajoʼ wä yetzʼetetäj kimä ri nikʼaj chik cristianos chë achiʼel ta kan janina yespan, ye kʼa xa najin yeqʼolon. Rma riʼ, Jehová xuyaʼ kamïk pa kiwiʼ (Hechos 5:1-10).

12. ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë ri yetzʼukü tzij y ma xtkitzolij ta kiʼ, y achkë rma?

¹² ¿Achkë rubʼanik nutzʼët Jehová ri tzʼukün tzij? Satanás chqä jontir winäq ri kan chubʼanik yekiʼän tzʼukün taq tzij y ma nkitzolij ta kiʼ, xtchup kiwäch (Apocalipsis 20:10; 21:8; Salmo 5:6). ¿Achkë rma? Rma Jehová xa junan yerutzʼët ri yetzʼukü tzij kikʼë ri yebʼanö tzʼil taq bʼanobʼäl (Apocalipsis 22:15, nota).

13. ¿Achkë qataman chrij Jehová, y achkë nkʼatzin nqaʼän rchë ütz nqrtzʼët?

¹³ Qataman chë Jehová ma junan ta kikʼë ri winäq ri xa yetzʼukü tzij. Le Biblia nuʼij chë «Dios majun bʼey xtutzʼük ta tzij» (Números 23:19; Hebreos 6:18). Chqä nuʼij chë Jehová kan itzel nutzʼët ri winäq ri ntzʼukü tzij (Proverbios 6:16, 17). Rma riʼ, we röj nqajoʼ chë Dios ütz nutzʼët ri nqaʼän, kʼo chë nqanmaj rutzij chqä ma keqatzʼük ta tzij. Chqä nkʼatzin nqasmajij re pixaʼ reʼ: «Ma titzʼukulaʼ tzij chiwäch» (Colosenses 3:9).

14. a) ¿Achkë nkʼutü chë röj, ri rusamajelaʼ Dios, ma yoj junan ta kikʼë ri nikʼaj chik winäq? b) Taqʼalajsaj achkë naʼoj nuyaʼ qa chqawäch ri nuʼij chpan Lucas 6:45.

¹⁴ ¿Achkë nkʼutü chë ri rusamajelaʼ Dios ma ye junan ta kikʼë ri winäq ri ye kʼo chkipan ri nikʼaj chik religiones? Chë ri rusamajelaʼ Dios ma yetzʼukü ta tzij (taskʼij ruwäch Efesios 4:25). Ri Pablo xuʼij chë ya riʼ jun rubʼanik nqakʼüt chë röj yoj rusamajelaʼ Dios (2 Corintios 6:4, 7). Y Jesús xuʼij chë ri achkë kʼo pa ran jun winäq, ya riʼ ri xtuʼij (Lucas 6:45). Rma riʼ, we röj kan qayaʼon pa qan chë ma xkeqatzʼük ta tzij, ronojel mul kantzij ri xtqaʼij. Ma xkeqaʼän ta nimaʼq nixta koköj tzʼukün taq tzij. Pa rukʼexel riʼ xa kantzij xtqtzjon kikʼë ri winäq ri ma qataman ta kiwäch, ri qachiʼil pa samaj chqä ri qachʼalal pa qachoch. Komä tqatzʼetaʼ achkë rma janina ruqʼij ri ma yeqatzʼük ta tzij.

15. a) ¿Achkë rma ma ütz ta kaʼiʼ rubʼanik akʼaslemal nakʼwaj? b) ¿Achkë yatoʼö rchë ma nakʼän ta apü kinaʼoj ri awachiʼil? (Tatzʼetaʼ ri nota).

¹⁵ Ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ kan kichë wä chë nkajoʼ yeʼajowäx kimä ri kichiʼil pa tijobʼäl. Riʼ ma itzel ta, ye kʼa ri itzel ya riʼ chë nkikʼwaj jun kʼaslemal ri kaʼiʼ rubʼanik. Ntel chë tzij, chë pa kachoch chqä pa congregación achiʼel ta kan ye utziläj taq rusamajelaʼ Dios. Ye kʼa we ye yejeʼ kikʼë kichiʼil pa tijobʼäl o taq nkiksaj ri redes sociales, chöj nkijäl kinaʼoj. Yeyoqʼon, yekiksaj tzyäq ri kan itzel kibʼanik, yekikʼoxaj itzel taq bʼix, nkitäj yaʼ, nkitäj drogas, yejeʼ ki-novios o novias pa ewatäl, o xa bʼa achkë chik na jun itzel bʼanobʼäl yekiʼän. Ri ke riʼ nkiʼän, xa najin nkitzʼük tzij chkiwäch ri kiteʼ kitataʼ, chkiwäch ri qachʼalal pa congregación chqä chwäch Dios (Salmo 26:4, 5). Rma riʼ, qʼopojiʼ kʼojolaʼ, ma timestaj ta chë Jehová nutzʼët we kan pa iwan ntel pä ri niyaʼ ruqʼij (Marcos 7:6). Y janina rejqalen chë rïx niʼän ri nuʼij re proverbio reʼ: «Ma tarayij ta ri nkiʼän ri itzel taq winäq, pa rukʼexel riʼ xa taxiʼij awiʼ chwäch Jehová ronojel qʼij» (Proverbios 23:17; * tatzʼetaʼ ri nota).

16. ¿Achkë ri janina ruqʼij taq nqanujsaj jun solicitud rchë jun samaj pa rutinamit Jehová?

¹⁶ Rkʼë jubʼaʼ nawajoʼ yatok precursor regular, yabʼä pa Betel o achkë chik na jun samaj ri nawajoʼ naʼän pa rutinamit Jehová. Taq xtanujsaj ri solicitud xtyaʼöx chawä, janina ruqʼij chë ma natzʼük ta tzij taq xkeʼaqʼalajsaj ri kʼutunïk chrij ri kʼastanen yeʼaʼän, ri  rubʼanik akʼaslemal akʼwan chqä we kʼo ayabʼil o manä (Hebreos 13:18). Ye kʼa, ¿achkë ütz naʼän we xaqä chpan jun tzʼil bʼanobʼäl y ma abʼin ta chkë ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación? We ke riʼ, takʼutuj atoʼik chkë, rchë ke riʼ chʼajchʼöj awan xtayaʼ ruqʼij Jehová (Romanos 9:1; Gálatas 6:1).

17. ¿Achkë ütz nqaʼän we ri qʼatbʼäl tzij nrajoʼ nutamaj achkë más qachiʼil ye kʼo?

¹⁷ Komä qchʼobʼon chrij reʼ: tqabʼanaʼ che rä chë ri qʼatbʼäl tzij ma nuyaʼ ta chik qʼij chqë rchë nqayaʼ ruqʼij Dios chqä nrajoʼ nutamaj achkë más qachiʼil ye kʼo. ¿Jun komä tzʼukün tzij xtqaʼän we ma xtqaʼij ta achkë más qachiʼil ye kʼo? Jesús xuyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch. Taq Poncio Pilato xeruʼän kʼutunïk che rä, ryä xusmajij ri naʼoj ri nuʼij chë kʼo «tiempo rchë ma yatzjon ta chqä tiempo rchë yatzjon», y kʼo mul ryä kan ma xqʼajan ta (Eclesiastés 3:1, 7; Mateo 27:11-14). Taq xtbʼanatäj riʼ, más ütz nqachʼöbʼ na achkë ri xkeqaʼij rchë ma xkeqayaʼ ta pa kʼayewal ri qachʼalal (Proverbios 10:19; 11:12).

18. ¿Achkë ütz nqaʼän taq ri ukʼwäy taq bʼey nkikʼutuj chqë achkë qataman chrij jun qachʼalal?

¹⁸ Tqayaʼ chik jun tzʼetbʼäl. Tqabʼanaʼ che rä chë jun qachʼalal pa congregación xuʼän jun nimaläj mak y röj qataman achkë qäs xbʼanatäj. Ye kʼa rma ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë nkichʼajchʼojsaj ri congregación, rkʼë jubʼaʼ xtkikʼutuj chqë achkë qataman röj chrij riʼ. ¿Achkë komä xtqaʼän we ri xmakun xa jun qachʼalal o jun qachiʼil? ¿Xtqaʼij jontir ri qataman o xa kʼo xtqewaj? Le Biblia nuʼij chë ri winäq ri ma nrajoʼ ta ntzelatäj rachbʼilanïk rkʼë Jehová xtuʼij jontir ri retaman (Proverbios 12:17; 21:28). Rma riʼ, nkʼatzin nqatzjoj chkë ri ukʼwäy taq bʼey ri qataman, y ma xtqatzʼük ta tzij nixta kʼo xtqewaj chkiwäch. Rchë xtkitoʼ ri winäq xmakun rchë xtjunmatäj chik ruwäch rkʼë Jehová, ryeʼ nkʼatzin nkitamaj achkë qäs xbʼanatäj (Santiago 5:14, 15).

19. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem?

¹⁹ Ri salmista David xuʼij reʼ chrij Jehová: «Kan janina ütz natzʼët ri winäq ri kʼo ri kantzij pa ran» (Salmo 51:6). David retaman wä chë janina ruqʼij ri kan pa qan kʼo wä ri kantzij. Rma riʼ, xa bʼa achkë nqaʼän o nqaʼij, ri rusamajelaʼ Jehová nqatäj qaqʼij chë ronojel mul kantzij nqtzjon. Ye kʼa jun chik rubʼanik rchë nqakʼüt chë ma yoj junan ta kikʼë ri nikʼaj chik winäq, ya riʼ taq nqakʼüt ri kantzij chrij le Biblia chkiwäch. Chpan ri jun chik tzijonem xtqatzʼët achkë rubʼanik nqaʼän riʼ.