LEKƆ la lowando l’ɔtɛ wakamodiama oma le ambutshi w’Akristo Fred la Edna Molohan, wakambetsha dia mboka Jehowa ngandji. Vɔ waki Ambeki wa Bible waki l’ohetoheto (Ɛmɛnyi wa Jehowa) l’edja k’ɛnɔnyi 20 l’etena kakamotɔ lo 1934. Dimi la nkumbo kaso takadjasɛka la Parsons, osomba wa tshitshɛ wa lo sidɛ ɛstɛ ka Kansas. Sho taki l’etshumanelo kaki suke l’anto tshɛ Akristo w’akitami. Nkumbo kaso kaki la mbekelo y’ɛlɔlɔ, takɔtɔka lo nsanganya ndo takasambishaka anto akina akambo wa mɛtɛ wa l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Mbala tshɛ Lushi la samalo l’ɔkɔngɔ a midi, takatshɔka l’esambishelo ka lo toshinga, ngasɔ mbakatelɛka esambishelo ka lo sɛkɛ nshi shɔ. Tena dimɔtshi, takalɛmbaka yema, koko mbala tshɛ l’ɔkɔngɔ wa sho nshidiya, papa akatshɔka la so dia tɔlɛ krɛmɛ dia ntutsha asolo.

Etshumanelo kaso ka tshitshɛ kaki la ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke kaki ndo l’esomba wa totshitshɛ efula kaamɛ ndo tosamba efula. Etena kakatembolaka ase tosamba tɔsɔ, tena dimɔtshi lo dihole dia tosha falanga ko mbɔsa ekanda, wakatoshaka akatshikatshi, ekele w’eyoyo kana nkɔkɔ yasɛna. Lam’ele papa akakimɔ woshasha dikambo di’ekanda ɛsɔ ntondo, takalɛka mbo ya ndɛ shɔ.

Ambutshi ami wakakondja fɔnɔ kakakambaka lawɔ l’esambishelo. Lam’ele laki dikɛnda efula dimi kokoka nkamba la tɔ, koko lakangɛnangɛnaka nkimanyiya papa la mama etena kakawahokamiyaka anto wakawembolaka ndo wakekaka la wɔ Bible asawo w’ɔnangɛso Rutherford.

Papa akakɔhɛ wɔndjɔ wa woke la diko ka mutuka aso wa 1936 ndo oma laasɔ, mutuka ɔsɔ wakayala mutuka watɔla dui etale. Mutuka ɔsɔ waki dimɛna efula dia mpandjola losango la Diolelo. Mbala efula, wakatatɛka la pokamiya anto mishiki wakadjama l’eshinga ntondo dia nkotola yambalo yawɔ ndo oma laasɔ, mbahokamiya sawo dia lo Bible. Etena kakashilaka sawo sɔ, takashaka anto wakɛnya nsaki ekanda.

L’osomba wa tshitshɛ wa Cherryvale, Kansas, apulushi wakatɛ papa diaha vɔ nkamba la mutuka  watɔla dui etale lo parkɛ kaki l’osomba, lɛnɛ akakɔkɔlaka anto efula demba nshi ya mingu, koko waketawɔ dia papa nkamba la wɔ l’andja wa parkɛ. Ɔnkɔnɛ aha la ntona dui sɔ, papa akatshu la mutuka akɔ lo shinga yaki mbɛlɛnganɛ la parkɛ di’anto waki lɛkɔ mboka losango aha l’okakatanu ndo nde akatetemala l’ekongelo kɛsɔ. Mbala tshɛ, aki dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ dia monga kaamɛ la papa ndo la enondo ami Jerry lo waaso asɔ.

Lo ɛnɔnyi wa 1930, takakongɛ kapanyɛ ya laande dia nsambisha aha la ntshimbatshimba lo bɛtshi dia nkɛtɛ diaki ɔlɔshamelo efula. Takahombaka mbetɔ l’otsho ntondo ka wonya mpotɔ (oko wakatasale la Joplin, Missouri) ndo aha la ntshimbatshimba, takadje traktɛ ndo tobukubuku l’ɛse ka nkuke ya mvudu y’anto. L’ɔkɔngɔ diko, takahomanaka l’andja w’osomba dia menda kana apulushi wakandji onto ɔmɔtshi.

Lo ɛnɔnyi ɛsɔ, esambishelo kekina kakatelɛka marche publicitaire kakatɔngɛnyangɛnya. Dia nsambisha awui wendana la Diolelo, takalɔtaka akatshi wa weke waki la losango lɔmɔtshi ndo taketetaka l’ɔnɔngɔ l’osomba. Dimi mbohɔka lushi lɔmɔtshi lakatatetetaka l’osomba aso etena kakalɔtɛ angɛnyi aso akatshi waki la losango lakataka ɔnɛ: “Ɔtɛmwɛlɔ ekɔ djonga ndo lokeso.” Vɔ waketeta l’osomba kilɔmɛtrɛ oko 1.6 ko wakakalola la ngelo. Kɛnɛ kaki dimɛna ele, ndooko anto wakaalɔsha etena kakawatetetaka, koko vɔ wakahomana l’anto efula wakɛnya nsaki.

Tena dimɔtshi, nkumbo kaso kakandaka lɔkɛndɔ oma la Kansas otsha la Texas dia tɔtɔ nsanganya ya weke. Papa akakambaka lo kɔpanyi kendana la mboka yeteta kawolo, diakɔ diakatɔtɔka lo kawolo ofele dia ntshɔ lo nsanganya ya weke ndo dia tembola ewotɔ aso. Fred Wismar enondo wa mama ndo wadɛnde, Eulalie wakadjasɛka la Temple, Texas. Fred nyɔmi pami akeke akambo wa mɛtɛ etena kakinde dikɛnda l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1900, nde akabatizama ndo akasambishaka ewotɔ ande ndo mama kɛnɛ kakandeke. Nde akeyamaka oma le anangɛso l’akadiyɛso wa lo centre ka Texas, lɛnɛ akandakambe mbala kɛmɔtshi oko omendji wa zɔnɛ (nshi nyɛ omendji w’otshimbedi). Nde aki onto ɔlɔlɔ, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo mbala tshɛ aki ɔlɔ monga kaamɛ la nde. Nde aki l’ohetoheto lo akambo wa mɛtɛ ndo nde aki mɛtɛ la shɛngiya ya dimɛna le mi etena kakimi dikɛnda.

Lo 1941 nkumbo kaso kakatshu lo kawolo otsha la Saint Louis, Missouri, dia tɔtɔ losanganya la woke. Wakalɔmbɛ ɛlɔngɔlɔngɔ tshɛ dia mbidjasɛ suke la lɔyɛnga kaamɛ l’etenyi kɛmɔtshi ka laande ka losanganya lɔsɔ dia mpokamɛ sawo di’ɔnangɛso Rutherford diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ana wa Nkumekanga.” L’ekomelo ka sawo diande, onto tshɛ laki l’olui aso akambe l’ɔtɛ wa woshasha wa dibuku di’oyoyo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ Ana, wakatosha ɔnangɛso Rutherford ndo anto wakokimanyiyaka. Ɛlɔngɔlɔngɔ ndekana 15 000 wakangɛnangɛna la ɔtshɔkɔ wa lo nyuma ɔsɔ.

Lo Ngɔndɔ ka nɛi 1943, takɔtɔ lo losanganya la woke la Coffeyville, Kansas laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Leeta la ndjasha l’olimu.” Wakewoya dia Kalasa  k’olimu wa teokrasi kakahombe salema lo tshumanelo tshɛ ndo biukubuku yaki la wekelo 52 yakahombaka nkamba lawɔ lo kalasa yakatombe. L’ɔkɔngɔ diko l’ɔnɔnyi ɔsɔ, lakasale ɔkɛndɛ ami wa ntondo lo kalasa kɛsɔ. Losanganya la woke lɔsɔ laki nto ohomba efula le mi, nɛ dia dimi l’anto akina ahende takalongola batisimu l’oduwa waki suke.

Lakashidiya kalasa ya sekɔndɛrɛ lo 1951 ndo lakahombe mbɔsa tɛdikɔ tɔmɔtshi lo lɔsɛnɔ lami. Laki la nsaki k’efula ka tokamba lo Bɛtɛlɛ lɛnɛ akakambaka Jerry ntondo, diakɔ diakamalodia dɛmandɛ aha la ntshimbatshimba ndo lakaditome lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn. Ɔsɔ aki yɛdikɔ ya dimɛna efula yakakimanyiya dia ndeka kambɛ Nzambi. Kombeta edja, waketawɔ dɛmandɛ diami ndo wakambelɛ dia totatɛ nkamba lo Bɛtɛlɛ lo Ngɔndɔ ka sato 10, 1952.

Lakakombolaka dia tokamba lɛnɛ atondjawɔ ekanda, nɛ dia lakalangaka tosha lonya lo otondjelo wa periodikɛ ndo ekanda ekina. Koko, wakambisha ɔkɛndɛ wa kitshɛka anto diangɔ la mɛsa ndo l’ɔkɔngɔ, wakayotoma lo nkuku lɛnɛ akamateka awui efula. Dimi komonga pondjo la diɛsɛ dia nkamba lɛnɛ atondjawɔ ekanda. Koko otshikitanu w’ekongelo ka olui wakamba lo nkuku wakonge la wahɔ le mi, nɛ dia tɔ kakambishaka diaaso dia nsala wekelo w’onto ndaamɛ lo nkamba la bibliɔtɛkɛ w’anto tshɛ wa lo Bɛtɛlɛ. Dui sɔ diakakimanyiya dia mpama lo nyuma ndo nkeketsha mbetawɔ kami. Dui sɔ diakakeketsha yɛdikɔ yami ya kambɛ Jehowa lo Bɛtɛlɛ l’edja tshɛ kakamakoke nsala dui sɔ. Jerry akamɔ oma lo Bɛtɛlɛ lo 1949 ndo akatshuke Patricia, koko vɔ wakadjasɛka suke la Brooklyn. Mbala tshɛ, vɔ wakakimanyiyaka efula ndo wakakeketsha lo ɛnɔnyi w’etatelo k’olimu ami lo Bɛtɛlɛ.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa dimi nkoma lo Bɛtɛlɛ, wakasale ekongelo ka nkotsha anangɛso akina lo listɛ l’atɛkɛtshi wa lo Bɛtɛlɛ. Anangɛso waki lo listɛ lɔsɔ wakatomamaka l’ɔnɔnyi dia tembola ndo tshumanelo diakangana la Brooklyn kilɔmɛtrɛ 322 dia tosha sawo dia lo sɛkɛ ndo tosambisha kaamɛ l’ase etshumanelo. Laki la diɛsɛ dia monga lo listɛ lɔsɔ. Kaanga mbakimi la yema y’okiyanu, lakatatɛ mbisha sawo diami dia ntondo dia lo sɛkɛ diakasalemaka l’etena kɛsɔ l’edja ka wonya a tango. Mbala efula, lakatshɔka lo tshumanelo sɔ lo kawolo. Dimi mbohɔka l’eleko ka tshitshi Lushi la lomingu lɔmɔtshi l’ɔkɔngɔ a midi lo 1954. Lakɔtɔ lo kawolo kakatatshɔka otsha la New York dia dimi nkalola lo Bɛtɛlɛ la dikɔlɔ. Koko lɔpɛpɛ la wolo lakapɛpɛ ndo loonge lakikɔ. Mɔtɛrɛ wa kawolo wakalana. L’ekomelo, kawolo kakatemala lɛnɛ atemalaka kawolo l’osomba wa New York oya lo eshidi etanu wa pindju Lushi l’ɔtɔi. Oma laasɔ, lakete lo mboka ka hiembola dia nkoma la Brooklyn ndo mbeta mbala kakɔ ɔtɔi l’olimu lo nkuku. Lakakome yema l’ɔkɔngɔ ndo lakalɛmbɛ l’ɔkɔngɔ wa ndala ongondo. Koko dui sɔ kokoka shishɛmi ɔngɛnɔngɛnɔ wa kambɛ anangɛso l’akadiyɛso ndo monga kaamɛ l’angɛnyi w’eyoyo lo wikɛndɛ ɛsɔ wa laande w’olimu.

Lo ɛnɔnyi ami w’etatelo lo Bɛtɛlɛ, lakatatɛ monga l’atei w’anto wakasalaka ekongelo ka wekelo wa Bible kakawasalaka lomingu la lomingu lo aradiyo aso wa WBBR. Aradiyo ɔsɔ waki lo etajɛ wa hende wa 124 Columbia Heights. Ɔnangɛso Alexander H. Macmillan, lakakambe edja efula lo Bɛtɛlɛ akashaka lonya mbala la mbala l’ekongelo kɛsɔ. Takawelɛka ɔnɛ ɔnangɛso Mac, nde aki ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula kendana la mbikikɛ l’olimu wa Jehowa leso ɛlɔngɔlɔngɔ wa lo nkumbo ka Bɛtɛlɛ.

Wakambelɛ lo 1958 dia tokamba kaamɛ l’ase Kalasa ka Ngiliyadɛ. Olimu ami aki wa nkimanyiya wanɛ wakalongola apɔlɔmɛ dia nkondja viza ndo nɔngɔsɔla nkɛndɔ y’apami la wamato waki l’ohetoheto asɔ. Lo ɛnɔnyi ɛsɔ, aviyɔ waki oshinga wolo efula, diakɔ diele paka wanɛ wakalongola apɔlɔmɛ angana ato mbakatshɔka lo aviyɔ. Efula ka wanɛ wakatshɔka l’Afrikɛ ndo lo Extrême-Orient wakatshɔka lo masuwa wɛmba diangɔ. Etena kakatatɛ aviyɔ w’ase ekanda, tikɛ di’aviyɔ diakakitakita ndo misiɔnɛrɛ efula wakatshɔka l’ahole wakawatome lo aviyɔ.

Olimu ami wakahame lo 1960 etena kakawakongɛ di’anto ntshɔ oma l’États-Unis otsha l’Erɔpɛ lo  1961 lo nsanganya ya wedja efula. Laki l’atei w’anto wakahombe ntshɔ oma la New York otsha la Hamburg, Allemagne, lo losanganya la woke lɔsɔ. L’ɔkɔngɔ wa losanganya lɔsɔ, dimi l’ase Bɛtɛlɛ akina asato takafute mutuka ndo takatshu oma l’Allemagne otsha l’Italie dia tembola filialɛ ka la Rome. Oma lɛkɔ, takatshu la France mbeta oma l’akona wa Pyrénées otsha l’Espagne, lɛnɛ akawashimbe olimu w’esambishelo. Taki l’akoka wa mbisha anangɛso wa la Barcelone ekanda ɛmɔtshi lo mbaɔmba oko weshasha. Aki ɔngɛnɔngɛnɔ efula monga kaamɛ la wɔ! Takatshu la Amsterdam dia tɔsa aviyɔ dia nkalola la New York.

Ɔnɔnyi oko ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, lakalongola ɔkɛndɛ wa nkongɛ di’anangɛso l’akadiyɛso ntshɔ lo losanganya la wedja efula lakasalema l’andja w’otondo. Lɔ laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Lokumu l’ɔlɔlɔ la pondjo” ndo lakasalema lo 1963. Takakongɛ di’anto 583 wakatomama l’andja w’otondo ntshɔ dia tɔtɔ lo losanganya lakasalema l’Erɔpɛ, Aziya ndo lo Pacifique Sud, oma laasɔ ko ntshɔ la Honolulu, Hawaii, ndo la Pasadena, Californie. Anto asɔ wakatshu nto dia tembola lo yoho ya laande wedja wa lo nshi yakafundamaka Bible wa Lɛbanɔna ndo Jɔrdana. Takakongɛ awui wendana la atikɛ ndo ɔtɛlɛ wa mbidjasɛ, departɛma diaso diakakondja viza tshɛ yaki ohomba.

Ɔnɔnyi wa 1963 aki ɔnɔnyi w’ohomba efula le mi l’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ okina. Lo Ngɔndɔ ka samalo 29, lakatshuke Lila Rogers laki ose Missouri, lakonge ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ ɛnɔnyi esato la ntondo. Lomingu ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa diwala diaso, dimi la Lila takonge l’olui w’anto waketeta l’andja w’otondo ndo takembola Grèce, Edjibito ndo Lɛbanɔna. Takatshu oma la Beyrouth otsha la Jɔrdana lo aviyɔ wa tshitshɛ. Lam’ele olimu aso waki l’elelo ɛmɔtshi la Jɔrdana ndo takoke dia ewandji kombishaka Ɛmɛnyi wa Jehowa viza dia ntshɔ lo wodja ɔsɔ, takayambolaka kɛnɛ kayotomba etena kayotokoma lɛkɔ. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakatakome, takɛnyi olui w’anangɛso l’akadiyɛso wemadi la koma ya sɛkɛ di’aviyɔ wele la ɛtshi ka dihɔndɔ ka woke kakawafunde ɔnɛ: “Ɛmɛnyi wa Jehowa yaayo”! Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia membola wedja wa lo nshi yakafundamaka Bible ndo mɛna ahole wakadjasɛka Abrahama, Isaka ndo Jakɔbɔ, lɛnɛ akasambishaka Yeso l’ambeki ande ndo lɛnɛ akatatɛ Lokristo kokanɛ polo lo tokoma ta nkɛtɛ.​—Ets. 13:47.

L’edja k’ɛnɔnyi 55, Lila okosukɛka la kɔlamelo tshɛ lo ɛkɛndɛ aso tshɛ. Takembola Espagne ndo Portugal mbala efula lo tena diakawashimbe olimu aso lo wedja ɛsɔ. Takakeketsha anangɛso l’akadiyɛso ndo mbatɔlɛ ekanda ndo diangɔ dikina diaki la wɔ ohomba. Taki l’akoka wa membola anangɛso amɔtshi waki lo lokanu la Cadix, Espagne. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula l’ɔtɛ wakamawasha sawo di’ekeketshelo.

Ntatɛ lo 1963, laki la diɛsɛ dia mbisha lonya dia nkongɛ nkɛndɔ y’otsha lo losanganya la wedja efula l’Afrikɛ, Australie, Amérique centrale, Amérique du Sud, Erɔpɛ, Extrême-Orient, Hawaii, Nouvelle-Zélande ndo Porto Rico. Dimi la Lila taki  l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbɔtɔ nsanganya efula ya weke yahohamamɛki kaamɛ, mbidja ndo lɔnɛ lakasalema la Varsovie, Pologne, lo 1989. Anangɛso efula w’oma la Russie wakɔtɔ lo losanganya la woke lɔsɔ mbala kawɔ ka ntondo! Anangɛso l’akadiyɛso efula wakahomana la so, waki ɛnɔnyi efula lo nkanu lo soviétique l’ɔtɛ wa mbetawɔ kawɔ.

Membola filialɛ ya l’andja w’otondo dia nkeketsha nkumbo ya Bɛtɛlɛ ndo waa misiɔnɛrɛ, aki diɛsɛ diakambisha ɔngɛnɔngɛnɔ efula. Lo wembwelo aso w’ekomelo wa filialɛ ka Corée du Sud, takɛnana l’anangɛso 50 waki lo lokanu la Suwon. Anangɛso asɔ tshɛ waki l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ndo wakalongamɛka l’asolo walomɔlomɔ dia nyomoyasha l’esambishelo. Mpomana la wɔ, akatokeketsha efula!—Rɔmɔ 1:11, 12.

Lambɛna woho watshɔkɔla Jehowa ekambi ande l’edja k’ɛnɔnyi. Etena kakamabatizama lo 1943, akikɔ apandjudi 100 000, l’etena kɛnɛ apandjudi ndekana 8 000 000 wekɔ lo kambɛ Jehowa lo wedja 240. Dui sɔ diambosalema etenyi ka woke l’ekimanyielo k’olimu w’esambishelo k’ambeki w’oma lo Ngiliyadɛ. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia nkamba kaamɛ la waa misiɔnɛrɛ l’edja k’ɛnɔnyi ndo dia mbakimanyiya dia vɔ ntshɔ lo wedja wakawaatome!

Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wakamɔshi yɛdikɔ etena kakimi dikɛnda dia mpamia olimu ami w’esambishelo ndo ndodia dɛmandɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ. Jehowa ekɔ lo tshɔkɔlami lo yɛdikɔ y’efula lo ɛnɔnyi ɛnɛ tshɛ. Laadiko di’ɔngɛnɔngɛnɔ wa nkamba lo Bɛtɛlɛ, dimi la Lila takonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkamba kaamɛ l’ase tshumanelo efula dia la Brooklyn l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 50 ndo tekɔ l’angɛnyi w’eshika efula.

Lila ekɔ lo ntetemala nsukɛ olimu ami wa lo Bɛtɛlɛ lushi tshɛ. Kaanga mbemi l’ɛnɔnyi ndekana 84, lekɔ lo ntetemala ngɛnangɛna olimu wa lo Bɛtɛlɛ wa nkimanyiya l’awui wendana la mikanda ndo nongola ndjeta ya lo telefɔnɛ.

Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia monga lo okongamelo wa diambo ndo lo woho wɛnami otshikitanu wa woke wele lam’asa wanɛ wakambɛ Jehowa la wanɛ wahokambɛ. Sho koka nshihodia hwe ɛtɛkɛta wa lo Malaki 3:18 w’ɔnɛ: “Nyu nyayɛna nto otshikitanu wele lam’asa onto ɔlɔlɔ la kanga kɔlɔ, lam’asa ɔnɛ lakambɛ Nzambi la ɔnɛ lahookambɛ.” Lushi tshɛ leta, tekɔ lo mɛna dia dikongɛ di’akambo dia Satana di’ekɔ lo talana, diekɔ lo talole l’anto wele bu l’elongamelo ndo wele la yema y’ɔngɛnɔngɛnɔ tshitshɛ lo lɔsɛnɔ. Koko wanɛ walanga Jehowa ndo wokambɛ, wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo lɔsɛnɔ kaanga lo tena dia wolo nɛ ndo wekɔ l’elongamelo k’oshika lo nshi yayaye. Ande diɛsɛ diele la so dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo lee! (Mat. 24:14) Tekɔ lo kongɛɛ lushi laya kasuke la ndja layonya Diolelo diaki Nzambi andja w’omusu ɔnɛ ndo mbɔhɛnya l’andja w’oyoyo wele l’ɛtshɔkɔ wakalakema, mbidja ndo yoonge ya dimɛna ndo lɔsɛnɔ la pondjo. Oma laasɔ, ekambi wa kɔlamelo wa Jehowa wa la nkɛtɛ wayɔsɛnaka pondjo pondjo.