1-3. a) ¿Achkë rubʼanik kʼo chë nqatzʼët ri kantzij chrij le Biblia? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl (tatzʼetaʼ ri achbʼäl ye kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ). b) ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tzijonem reʼ?

RI QʼIJ yoj kʼo komä, yekʼïy winäq yekilöqʼ achkë jun y kʼa riʼ nbʼekitzolij qa. Nbʼix chë chkipan jojun tinamït, jun chkë ri ye diez winäq nbʼerutzolij ri achkë xulöqʼ. Y ri yeloqʼon pa Internet, nbʼix chqä chë oxiʼ chkë ri ye diez winäq, nkitzolij ri xkikʼutuj äl. Nkiʼän riʼ rkʼë jubʼaʼ rma rubʼanon chik bʼaʼ itzel ri xyaʼöx chkë, ma xqä ta chkiwäch o ma kiʼ ta kikʼuʼx rkʼë ri xkilöqʼ. Rma riʼ nkijäl ri xkikʼutuj äl o nkiʼij chë ttzolïx pä kirajil.

² Ye kʼa röj ma nqajoʼ ta chë ke riʼ nqaʼän rkʼë ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Taq xqalöqʼ o xqatamaj yän ri kantzij, ma nqajoʼ ta nqakʼayij o nqayaʼ qa (taskʼij ruwäch Proverbios 23:23 * chpan ri nota; 1 Timoteo 2:4). Achiʼel xqatzʼët chpan ri jun qa tzijonem, kʼïy tiempo qaksan pä rchë qataman pä ri kantzij ri ye kʼo chpan le Biblia. Ye kʼo jojun rkʼë jubʼaʼ kʼo chë xkiyaʼ qa jun carrera ri nkichʼäk wä kʼïy pwäq chrij o xekïl kʼayewal kimä  ri kichʼalal o kichiʼil. Ye kʼo chik nikʼaj, kʼo chë xkijäl ri rubʼanik ri kichʼobʼonïk o ri kibʼanobʼal o rkʼë jubʼaʼ xkiyaʼ qa rubʼanik jojun costumbres o jun naʼoj ri ma kʼo ta chpan le Biblia. Xa bʼaʼ achkë na kʼa ri xqayaʼ qa rubʼanik röj, ri utzil qilon majun achoq rkʼë njunmatäj wä.

³ Jesús, rchë xukʼüt chë ri kantzij chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios janina ruqʼij, xutzjoj rij jun kʼayinel ri yerkanuj wä jebʼeläj taq abʼäj. Taq ri kʼayinel riʼ xrïl jun chkë ri abʼäj riʼ, rchë xulöqʼ, xerkʼayij jontir ri achkë ye kʼo rkʼë (Mateo 13:45, 46). Ke riʼ chqä chqawäch röj, kan janina ruqʼij ri kantzij chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios chqä ri nikʼaj chik naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Rma riʼ tqaloqʼoqʼej ri qataman pä y tqabʼanaʼ ri achkë najowatäj rchë nqatamaj más. Ye kʼa, kan nuyaʼ bʼis pa qan taq nqakʼoxaj chë ye kʼo jojun ma nkiyaʼ ta chik rejqalen ri kantzij o hasta kikʼayin qa. Röj majun bʼëy tqaʼän ta riʼ, xa tqabʼanaʼ ri nuʼij le Biblia, ma tqayaʼ ta qa ri kantzij (taskʼij ruwäch 3 Juan 2-4). Rchë nqaʼän riʼ, tqayaʼ ri kantzij pa naʼäy che rä ri qakʼaslemal y tqasmajij. Chpan re tzijonem reʼ, xkeqaqʼalajsaj re kʼutunïk reʼ: ¿Achkë bʼanayon chkë jojun winäq chë kikʼayin qa ri kantzij, y achkë rubʼanik kibʼanon riʼ? ¿Achkë nqtoʼö röj rchë ma nqaʼän ta riʼ? ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtkowïr ri qaraybʼal rchë ma xtqayaʼ ta qa ri kantzij?

4. Ri pa naʼäy siglo, ¿achkë rma ye kʼo jojun ma xkitzeqelbʼej ta chik Jesús?

⁴ Pa naʼäy siglo, ye kʼo jojun kan xqä chkiwäch ri xukʼüt Jesús, ye kʼa chrij riʼ ma xkajoʼ ta chik xkikʼoxaj. Jun tzʼetbʼäl. Kʼo jun qʼij, Jesús xertzüq pa mil chë winäq y chrij riʼ xkitzeqelbʼej äl taq xqʼax apü ri jukʼan chik che rä ri mar rchë Galilea. Taq ye kʼo wä chriʼ Jesús xuʼij jun tzij ri ma ütz ta xkikʼoxaj. Ryä xuʼij chë we xtkitäj ri ruchʼakul chqä xtkiqüm ri rukikʼel, xtkïl kikʼaslemal. Ri winäq ri xekʼoxan ri tzij riʼ, pa rukʼexel xkikʼutuj che rä achkë ntel chë tzij ri xuʼij, xa xkiʼij: «Re tzijonem reʼ kan itzel, ¿achkë xtkʼoxan rchë?». Reʼ xuʼän chë ye kʼïy chkë ri winäq riʼ ma xkitzeqelbʼej ta chik Jesús (Juan 6:53-66).

5, 6. a) ¿Achkë rma ye kʼo winäq ri kan xkichʼöbʼ rchë xkiyaʼ qa ri kantzij? b) ¿Achkë ri ma xkichajij ta ri nikʼaj chik rma riʼ xkiyaʼ qa ri kantzij?

⁵ Komä chqä ye kʼo jojun kiyaʼon qa ri kantzij, y riʼ nuyaʼ bʼis pa qan. Kibʼanon riʼ xa rma ma xqä ta chkiwäch ruqʼalajsaxik jun peraj che rä le Biblia o rma ri xuʼän o xuʼij jun qachʼalal. Ye kʼo chik jojun, xkiyaʼ qa ri kantzij xa rma xepixabʼäx o xa rma xkiʼän jun oyowal rkʼë jun qachʼalal. Y jojun chik rkʼë jubʼaʼ xjunmatäj kiwäch kikʼë ri apóstatas o winäq ri ma nqä ta chkiwäch ri nqanmaj röj. Xa bʼa chkë na kʼa rma, ye kʼo kiyaʼon qa Jehová y ri congregación (Hebreos 3:12-14). Ri winäq riʼ xa más ütz xkinimirsaj ta ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jesús, achiʼel wä xuʼän ri apóstol Pedro. Taq Jesús xukʼutuj chkë jontir ri ru-apóstoles chë we ryeʼ yebʼä äl chqä, Pedro chanin xuʼij: «Wajaw, ¿achoq rkʼë xtqbʼä wä? Xa xuʼ rït yatzujuʼ ri kʼaslemal ri ma nkʼis ta» (Juan 6:67-69).

⁶ Ye kʼa ye kʼo chik jojun, rkʼë jubʼaʼ, nixta xkinaʼej chë eqal eqal xkiyaʼ qa ri kantzij. Le Biblia yerujnamaj rkʼë jun barco ri nusäch rubʼey y eqal eqal nbʼä más näj pa ruwiʼ ri yaʼ (Hebreos 2:1). Ri winäq ri ke riʼ xkiʼän, ma kiyaʼon ta wä chwäch kan chë nkiyaʼ qa ri congregación, ye kʼa xa xkiyaʼ qʼij chë ri kachbʼilanïk rkʼë Jehová  eqal eqal xkʼis qa. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän röj rchë ma nbʼanatäj ta riʼ qkʼë?

7. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqayaʼ ta qa ri kantzij?

⁷ Rchë chë röj ma nqayaʼ ta qa ri kantzij, nkʼatzin nqanmaj chqä nqasmajij jontir ri nukʼüt Jehová chqawäch. Chqä nkʼatzin chë ri kantzij ya riʼ ri nqayaʼ naʼäy pa qakʼaslemal y nqayaʼ qʼij chë ri naʼoj yeruyaʼ le Biblia nukʼwaj qabʼey. Ri David, ri qʼatöy tzij, rkʼë kʼuqbʼäl kʼuʼx xuʼij reʼ che rä Jehová: «Rïn xkibʼiyïn chpan ri kantzij» (Salmo 86:11). Achiʼel wä David, röj chqä tqayaʼ chwäch qan chë majun bʼëy tqayaʼ qa ri kantzij. We ma qayaʼon ta chwäch qan riʼ, rkʼë jubʼaʼ xa xtqchʼobʼon chrij ri achkë xqasäch yän chrij ri kantzij y xa xtqajoʼ xttzolïx chqë. Ye kʼa majun bʼëy tqaʼän ta riʼ. Qataman chë ma yoj ta nqchaʼö achkë naʼoj nqanmaj o ma nqanmaj ta ri ye kʼo chpan le Biblia, röj kʼo chë ronojel mul nqbʼiyïn chpan ri kantzij (Juan 16:13). Chpan ri jun qa tzijonem, xqtzjon chkij kayoxiʼ naʼoj ri rkʼë jubʼaʼ kʼo chë xeqayaʼ qa rma xqatamaj ri kantzij chqä xqachäp kisamajxik. Komä tqatzʼetaʼ achkë xtqtoʼö rchë ma xtqtzolin ta chik chkibʼanik ri xeqayaʼ yän qa (Mateo 6:19).

8. ¿Achkë rkʼë jubʼaʼ nbʼanö chë ma nqanaʼej ta nqayaʼ qa ri kantzij? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁸ Tiempo. Rchë nqʼalajin chqawäch chë xa najin chik nqayaʼ qa ri kantzij, kʼo chë nqatzʼët akuchï najin nqaksaj qa-tiempo. We ma xtqatzʼët ta riʼ, rkʼë jubʼaʼ xa najin nqayaʼ más tiempo chrij ri kʼastanen, ri yeqä chqawäch yeqaʼän, ri Internet o ri televisión. Tapeʼ ronojel riʼ ma ye itzel ta, rkʼë jubʼaʼ ri tiempo ri najin nqayaʼ chkë, xa ya riʼ wä qa-tiempo rchë nqatjoj qiʼ pa qayonïl o xa bʼa achkë chik na jun qasamaj rkʼë Jehová. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal rubʼiniʼan Emma * (tatzʼetaʼ ri nota). Ryä, kan kʼa koʼöl na, qajnäq pä chwäch rchë nbʼä chkij kej. Ye kʼa, ma ütz ta wä chik runaʼon rma más kʼïy tiempo najin nuyaʼ chrij riʼ. Rma riʼ xuyaʼ qa jubʼaʼ rubʼanik. Chqä janina xutoʼ taq xtamaj ri xuʼän ya Cory Wells, jun qachʼalal ri kan nqä wä chwäch nbʼä chkij kej pa taq jaripeos * (tatzʼetaʼ ri nota). Komä, ya Emma ruyaʼon más tiempo chrij ri rusamaj rkʼë Jehová chqä kʼo más kikʼë ri rachiʼil chqä ruchʼalal ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ryä nunaʼ chë komä más naqaj kʼo rkʼë Jehová y nunaʼ uxlanen pa ran rma retaman chë najin nuksaj ru-tiempo chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová.

9. ¿Achkë ri kʼo chë nqachajij qiʼ chwäch rchë ma nqayaʼ ta qa ri kantzij?

⁹ Ri raynïk chrij ri pwäq. We ma nqajoʼ ta nqayaʼ qa ri kantzij, ma tqayaʼ ta ri pwäq pa naʼäy. Taq xqatamaj ruwäch Jehová, ma yë ta chik ri pwäq ri más ruqʼij chqawäch. Y rma riʼ kan rkʼë ronojel qan xqajäl ri qachʼobʼonïk chrij riʼ. Ye kʼa taq xqʼax ri tiempo, rkʼë jubʼaʼ xqatzʼët chë ri nikʼaj chik qachʼalal xekilöqʼ aparatos electrónicos ri kʼa riʼ xeʼel pä o kiʼ kikʼuʼx rkʼë ri achkë chik na jun ri nulöqʼ ri pwäq. Y rma riʼ, rkʼë jubʼaʼ nqanaʼ chë kʼo ri ma qilon ta röj. We ma kiʼ ta chik qakʼuʼx rkʼë ri ye kʼo qkʼë, riʼ xtuʼän chqë chë xtbʼä chik qakʼuʼx chrij ri bʼeyomäl. Reʼ nunataj chqë ri xbʼanatäj rkʼë Demas. Ri rajowabʼäl chrij ri bʼeyomäl xuʼän che rä chë xuyaʼ qa rusamaj ri najin wä nuʼän rkʼë ri apóstol Pablo (2 Timoteo 4:10). Le Biblia ma nuʼij ta we Demas más xrajoʼ ri bʼeyomäl  chwäch ri rusamaj rkʼë Jehová, o ma xrajoʼ ta chik xuyaʼ más rchë xtoʼon rkʼë Pablo. Ye kʼa ri xuʼän Demas nukʼüt chqawäch chë we nqayaʼ qʼij chë nbʼä chik qan chrij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew, riʼ xtuʼän chë xtkʼis ri qajowabʼäl chrij Jehová.

10. Rchë ma nqayaʼ ta qa ri kantzij, ¿achoq chkiwäch nkʼatzin nqachajij qiʼ?

¹⁰ Ri qachbʼilanïk kikʼë ri qachiʼil chqä ri qachʼalal. Rchë ma nqayaʼ ta qa ri kantzij, kʼo chë nqachajij qiʼ chwäch ri nkiʼij jojun winäq chqë. Taq xqatamaj ri kantzij chrij le Biblia, ri qachbʼilanïk kikʼë ri qachiʼil chqä qachʼalal pa qachoch xjalatäj. Ye kʼo jojun ma xechʼö ta itzel chrij ri xqatamaj, ye kʼa jojun chik, chöj ma xqä ta chkiwäch (1 Pedro 4:4). Kantzij na wä chë röj nqajoʼ ütz nqakʼwaj qiʼ kikʼë ri qachʼalal chqä ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë. Ye kʼa kʼo chë nqachajij qiʼ, rkʼë jubʼaʼ xa rma nqajoʼ chë ütz nqakʼwaj qiʼ kikʼë xa nqaqʼäj rutzij Jehová. Achiʼel ri pixaʼ nuyaʼ 1 Corintios 15:33, xa xuʼ ri winäq ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová ya riʼ ütz yeqachbʼilaj.

11. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqatzʼilbʼisaj ta ri qachʼobʼonïk chqä ri qabʼanobʼal?

¹¹ Itzel taq chʼobʼonïk chqä bʼanobʼäl. Ri winäq ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová, kʼo chë chʼajchʼöj ri kichʼobʼonïk chqä kibʼanobʼal (taskʼij ruwäch 1 Pedro 1:14-16 * chpan ri nota; Isaías 35:8). Taq xqatamaj achkë qäs nukʼüt le Biblia, jontir kʼo chë xqajäl ri rubʼanik ri kʼaslemal qakʼwan. Ye kʼo jojun ri kan kʼïy ri kʼo chë xkijäl. Rma riʼ, majun bʼëy tqajäl ta ri kʼaslemal qakʼwan komä rkʼë ri tzʼil taq naʼoj ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqaʼän riʼ? Janina xtqrtoʼ ri xtqchʼobʼon chrij ri xutöj Jehová xa qmä röj. Ryä xutöj rkʼë ri rukikʼel Jesucristo, ri Rukʼajol (1 Pedro 1:18, 19). We ma xtqamestaj ta rajäl ri kʼaslemal ri xuyaʼ Jesús pa kamïk, riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtqatzʼilbʼisaj ta ri qakʼaslemal chwäch Jehová.

12, 13. a) ¿Achkë rma janina rejqalen yeqatzʼët ri nimaqʼij achiʼel yerutzʼët Jehová? b) ¿Achkë xtqatzʼët qa komä?

¹² Costumbres chqä naʼoj ri ma ye kʼo ta chpan le Biblia. Rkʼë jubʼaʼ ri qachʼalal, ri qachiʼil pa samaj o pa tijobʼäl xkojkichaqtiʼij rchë xtqjeʼ kikʼë pa jun nimaqʼij ri ma nqä ta chwäch Dios. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqanmaj ta kitzij? Kʼo chë nqʼax chqawäch achkë rma ma ütz ta nutzʼët Dios ri nimaqʼij riʼ. Chqä xtqrtoʼ ri xkeqanukʼuj chik jmul ri kibʼin pä qa-publicaciones chkij ri nimaqʼij. Taq ma yeqamestaj ta ri naʼoj yeruyaʼ le Biblia achkë rma ma ütz ta yeqaʼän jojun nimaqʼij, más xtukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rma qataman chë najin nqaʼän ri nqä chwäch Dios (Efesios 5:10). Ri xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová chqä chrij ri Ruchʼaʼäl, riʼ xtuʼän chë ma xtqaxiʼij ta qiʼ chwäch ri achkë xtkiʼij ri winäq chqij (Proverbios 29:25).

¹³ Kantzij na wä chë röj nqajoʼ nqaʼän ri nqä chwäch Jehová xtbʼä qʼij xtbʼä säq. Ye kʼa, ¿achkë xtkowirsan ri qaraynïk rchë xtqkowin xtqaʼän riʼ? Tqatzʼetaʼ qa oxiʼ naʼoj.

14. a) ¿Achkë rma taq más nqatjoj qiʼ chrij le Biblia más nukowirsaj ri qajowabʼäl chrij ri kantzij y majun bʼëy xtqajoʼ ta xtqakʼayij? b) ¿Achkë rma janina kejqalen ri naʼoj, ri pixabʼanïk chqä ri etamabʼäl?

¹⁴ Naʼäy, ronojel mul tqajamaʼ qawäch rchë nqatjoj qiʼ chrij le Biblia chqä  qchʼobʼon chrij ri nqatamaj. We más xtqatjoj qiʼ, ri qajowabʼäl chrij ri kantzij más xtkowïr chqä majun bʼëy xtqajoʼ ta xtqakʼayij qa. Ye kʼa ma xa xuʼ ta nkʼatzin njeʼ qatamabʼal, chqä nkʼatzin nqasmajij ri nqatamaj. Proverbios 23:23 nuʼij chë ma xa xuʼ ta nkʼatzin nqalöqʼ ri kantzij chqä nkʼatzin nqalöqʼ «ri naʼoj, ri pixabʼanïk y ri etamabʼäl». Nalöqʼ ri naʼoj ntel chë tzij nasmajij ri natamaj. Taq xqʼax yän chqawäch jun naʼoj, ütz nqajnamaj rkʼë ri ya qataman pä chik. Chqä ri kantzij kʼo mul nqrpixabʼaj, rma nukʼüt chqawäch achkë ri kʼo chë nqajäl pa qakʼaslemal. Y janina ütz chë ronojel mul nqanmaj tzij chwäch ri pixaʼ yeyaʼöx chqë, rma le Biblia nuʼij chë ri pixabʼanïk más ütz chwäch ri plata (Proverbios 8:10).

15. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri kuw nqaxïm qapan rkʼë ri kantzij?

¹⁵ Rukaʼn, tqayaʼ chwäch qan chë ronojel qʼij tqasmajij pa qakʼaslemal ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Tqaxmaʼ qapan rkʼë ri kantzij (Efesios 6:14). Ojer qa, ri soldados nkiksaj wä jun ximbʼäl pamaj rchë nutoʼ ri ruxeʼ kipan. Ye kʼa rchë yerutoʼ, kʼo wä chë kuw nkijïtzʼ kipan rkʼë, ma nkʼatzin ta wä chkë we ma nkiʼän ta riʼ. Ri kantzij ri ye kʼo chpan le Biblia nujnamäx rkʼë ri ximbʼäl pamaj. Rma riʼ, we kuw xtqaxïm qapan rkʼë ri kantzij, riʼ xtqrchajij chkiwäch ri itzel taq naʼoj chqä xtqrtoʼ rchë yë ri ütz xtqachaʼ xtqaʼän pa qakʼaslemal. Y taq xtqïl jun kʼayewal, xtqrtoʼ chqä rchë ma xtqtzaq ta pa ruqʼaʼ ri itzel. Jun soldado majun bʼëy wä xtbʼä ta pa jun chʼaʼoj we ma ruxmon ta äl rupan. Ke riʼ chqä tqabʼanaʼ röj, ronojel mul kuw tqaxmaʼ qapan rkʼë ri kantzij y majun bʼëy tqayaʼ ta qa. Ri ximbʼäl pamaj ri nukʼwaj wä ri soldado ojer qa, nkʼatzin wä che rä rchë nukʼwaj ri ru-espada chqä. Reʼ nqrkʼwaj rkʼë ri rox toʼïk rchë ma nqayaʼ ta qa ri kantzij.

16. ¿Achkë rma ri nqakʼüt ri kantzij chkiwäch ri winäq nqrtoʼ rchë ma nqayaʼ ta qa ri kantzij?

¹⁶ Rox, tqatjaʼ qaqʼij rchë nqakʼüt ri kantzij chrij le Biblia chkiwäch ri winäq. Achiʼel wä ri soldado kʼo chë kuw nuchäp ri ru-espada, röj chqä kʼo chë kuw nqachäp ri Ruchʼaʼäl Dios, ri qa-espada (Efesios 6:17). Jontir nkʼatzin nqatjoj qiʼ rchë nq-ok utziläj taq tijonel chrij ri Ruchʼaʼäl Dios, ke riʼ kan pa rubʼeyal xtqaksaj (2 Timoteo 2:15). We röj xtqaksaj le Biblia rchë xkeqatoʼ ri winäq rchë xtkilöqʼ ri kantzij chqä xtkiyaʼ qa rubʼanik ri bʼanobʼäl ri ma yeqä ta chwäch Dios, reʼ xtqrtoʼ röj chqä rchë más xkekanaj pa qajolon chqä pa qan ri xkeqakʼüt. Chqä xtqrtoʼ rchë xtqayaʼ chwäch qan chë majun bʼëy xtqayaʼ qa ri kantzij.

17. ¿Achkë rma rït naloqʼoqʼej ri kantzij?

¹⁷ Ri kantzij chrij le Biblia, ya riʼ jun chkë ri spanïk ri janina ruqʼij ri ruyaʼon Jehová chqë y ya riʼ bʼanayon chë kan ütz qakʼwan qiʼ rkʼë ryä. Ri jaruʼ rukʼutun pä chqawäch komä xa xuʼ jubʼaʼ che rä ri xtqatamaj taq xtqaqiʼ ri kʼaslemal xtbʼä qʼij xtbʼä säq. Rma Jehová rubʼin chë majun bʼëy xtkʼis ta ri etamabʼäl chrij ryä. Tqaloqʼoqʼej kʼa ri kantzij achiʼel nqaʼän che rä jun jebʼeläj abʼäj, y tqatjaʼ qaqʼij rchë ma tqayaʼ ta qa ruloqʼik chqä ma tqakʼayij ta. Ke riʼ xtqaʼän achiʼel xuʼän David ri majun bʼëy xuyaʼ ta qa ri kantzij (Salmo 86:11).