Ri qʼij riʼ, ri wixjayil chanin xutzʼët chë ri policías ya xepë, rma riʼ xuʼij chwä: «Ma keʼaskʼij ta chik, ye kʼo chik aweʼ». Kan xa xuʼ xuʼij riʼ chwä, jun chʼichʼ kichë ri policías xbʼepaʼeʼ chwäch ri hotel. Kayoxiʼ minutos chrij riʼ, xojkiyüt y xojkikʼwaj äl. Ye kʼa, rma ri wixjayil chaninäq xuʼij chwä chë ri policías ya xepë, xikowin na xinyaʼ qa jojun wuj che rä jun qachʼalal.

Taq yoj bʼenäq wä äl pa bʼey kikʼë ri policías, xinbʼij qa chi nwäch: «¡Kan jun nimaläj utzil chë ri wixjayil ma nuxiʼij ta riʼ chqä kan kʼuqül rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios!». Ya riʼ jun chkë ri kʼïy taq kʼayewal xeqïl y chöj kaʼiʼ xqatolaʼ qiʼ. Ye kʼa komä xtintzjoj chiwä achkë rubʼanik xqapon chkipan ri tinamït ri akuchï ma nyaʼöx ta wä qʼij ntzjöx Ruchʼaʼäl Dios.

Xinaläx pa junaʼ 1930, pa jun koʼöl tinamït ri kʼo Francia rubʼiniʼan Croix. Ri nu-familia y rïn yoj católicos wä. Ronojel semanas nqbʼä wä pa misa, y ri ntataʼ ntoʼon wä kikʼë ri samaj yebʼan pa parroquia. Ye kʼa, taq kʼo wä jun catorce nujunaʼ, kʼo jun xbʼanatäj ri xuʼän chë xintzʼët chë ri Iglesia xa kaʼiʼ rupaläj.

Taq ri soldados alemanes xeʼok apü pa tinamït Francia pa Segunda Guerra Mundial, ri sacerdote pa qa-iglesia xeruʼij pä pa taq rutzijonem chë tqatoʼ ri qʼatbʼäl tzij rchë ri tinamït Vichy. Ri qʼatbʼäl tzij riʼ yekitoʼ wä ri nazis. Kan itzel wä xeqakʼoxaj ri tzijonem riʼ. Ye kʼïy winäq aj Francia chqä nu-familia pa newäl nqakʼoxaj wä ri radio BBC rchë nqatamaj achkë wä najin yebʼanatäj. Pa septiembre, 1944, ri sacerdote pa qa-iglesia ma xerajoʼ ta chik ri nazis, y rma riʼ xuʼän jun misa rchë xmatyoxij che rä Dios chë Alemania ma tajin ta nchʼakon. ¡Rïn kan ma nnmaj ta wä ri tajin nbʼanatäj! Riʼ xuʼän chë ma kan ta xinkʼuqbʼaʼ chik nkʼuʼx chkij ri sacerdotes.

Jubʼaʼ tiempo tkʼis ri Segunda Guerra Mundial taq xkäm ntataʼ. Y Simone, ri wanaʼ, ya kʼulan wä chik y kʼo wä rachoch Bélgica. Rma riʼ, rïn kʼo chë xichajin ri nteʼ. Xinwïl jun nusamaj ri akuchï yebʼan wä tzyäq, y nqʼalajin chë achiʼel ta ma xtesäx ta nusamaj. Ye kʼa, rma nu-patrón chqä ralkʼwal ye católicos, riʼ xuyaʼ kʼayewal pa nuwiʼ.

Pa 1953, ri wanaʼ xapon chqachʼbʼexik. Chpan qa ri qʼij riʼ, ryä ya testigo de Jehová chik. Rkʼë le Biblia, ryä xukʼüt chqawäch chë ri naʼoj achiʼel chë Dios yeruyaʼ ri winäq pa qʼaqʼ, ri Trinidad chqä chë ri qan nkʼaseʼ qa taq nqkäm, xa tzʼukün tzij. Rïn xinbʼij che rä chë ru-Biblia ma yë ta ri nkiksaj ri católicos, ye kʼa  xa jubʼaʼ chrij riʼ xqʼalajin chi nwäch chë kantzij ri nuʼij. Y ri wanaʼ xuyaʼ kʼïy wuj Ri Nyaʼon Rutzijol chwä, y ronojel aqʼaʼ kan nkʼïs kiskʼixik. Xa jubʼaʼ tiempo xukʼwaj chi nwäch rchë xintzʼët chë ri najin ntamaj ya riʼ ri kantzij. Tapeʼ ke riʼ, nxiʼin wä wiʼ rma xtkesaj nusamaj we xkinok Testigo.

Jun kayoxiʼ ikʼ xintjoj wiʼ chrij le Biblia chqä chrij ri wuj Ri Nyaʼon Rutzijol pa nyonïl. Chrij riʼ kʼa riʼ xibʼä pa Salón del Reino. Ri ajowabʼäl xkikʼüt ri qachʼalal chi nwäch kan xapon pa wan. Jun qachʼalal ri kʼo chik junaʼ ruyaʼon pä ruqʼij Jehová xuyaʼ ntjonïk chrij le Biblia. Pa septiembre, 1954, xiqasäx pa yaʼ, taq waqiʼ ikʼ nchapon pä ntjonïk. Jubʼaʼ chrij riʼ, janina kiʼkʼuxlal xinnaʼ taq ri nteʼ chqä ri wanaʼ más koʼöl xeʼok Testigos.

Ri nteʼ xkäm taq nrajoʼ na jun kayoxiʼ semanas rchë ri asamblea internacional ri xbʼan Nueva York pa junaʼ 1958. Rïn xibʼä chpan ri asamblea riʼ. Taq xitzolin chwachoch, rma majun ta chik achkë ntzüq, xinyaʼ qa nusamaj chqä xinok precursor. Chkipan qa ri qʼij riʼ, xintamaj ruwäch ya Danièle Delie, jun precursora ri kan ruyaʼon ran chrij rutzjoxik le Biblia. Jubʼaʼ tiempo chrij riʼ, xinbʼij che rä chë tkʼuleʼ wkʼë, y xqkʼleʼ pa mayo, 1959.

Ya Danièle xutikirsaj ru-precursorado pa jun tinamït rchë Bretaña. Ri tinamït riʼ kan näj kʼo wä che rä rachoch. Rma chriʼ ruyon wä católicos ye kʼo chqä kʼo wä chë yabʼä chrij bicicleta, nkʼatzin wä chë ma naxiʼij ta awiʼ natzjoj Ruchʼaʼäl Dios. Rma nqanaʼ wä chë Dios ya nchüp ruwäch ri itzelal chwäch le Ruwachʼulew, chöj kaʼiʼ xqayaʼ qan chrij rutzjoxik le Biblia (Mateo 25:13). Rma ya Danièle kan ruyaʼon ran chrij rutzjoxik le Biblia, riʼ xqrtoʼ rchë ma xqayaʼ ta qa qasamaj pa rutinamit Jehová.

Jun kayoxiʼ qʼij chrij ri qakʼlanen, xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Kʼo chë xqakʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik. Chpan ri naʼäy congregación akuchï xqbʼä wä ye kʼo wä 14 publicadores. Y rma ri qachʼalal majun akuchï yojkiyaʼ wä qa, xa xuʼ xkiyaʼ qa jojun colchones pa Salón del Reino, y chriʼ xqwär wä qa. Tapeʼ kuw bʼaʼ ri qawraʼäl xkiyaʼ qa, kan jaʼäl xqwär.

Tapeʼ kan kïy qasamaj, ya Danièle ma kʼayewal ta xuʼän chwäch xukʼluj qa che rä. Taq nkʼatzin yikanaj na kikʼë ri ukʼwäy taq bʼey pa taq congregaciones, ryä yiryoʼej wä chpan qachʼichʼ, y majun bʼëy xchʼojin ta. Kaʼiʼ junaʼ xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito, ye kʼa chkipan ri junaʼ riʼ xqatamaj chë pa qakʼlajil qiʼ, kʼo chë nqatolaʼ qiʼ chqä kan pa rubʼeyal nqtzjon chqawäch (Eclesiastés 4:9).

Pa junaʼ 1962, xojkiʼän invitar pa Brooklyn (Nueva York) rchë xqbʼä pa clase 37 rchë ri Tijobʼäl rchë Galaad. Ri tjonïk riʼ lajuj ikʼ xuʼän. Yoj 100 ri xqbʼä chpan ri tijobʼäl riʼ, ye kʼa ma jontir ta ri yekʼulan xebʼä ri kikʼulaj. Xa xuʼ ye 13 qachʼalal xekowin xebʼä kikʼë kixjaylal, yajün rïn. ¡Kan jun nimaläj spanïk xinnaʼ! Kʼa nnatäj na chwä taq xqjeʼ kikʼë ri qachʼalal Frederick Franz, Ulysses Glass y Alexander Macmillan rma kan kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx.

Chpan ri tjonïk riʼ xkiʼij chqë chë janina nkʼatzin yeqatzʼët ri achkë ye kʼo chqanaqaj. Jojun sábados tqaqʼij taq nkʼis wä ri tjonïk, yojkikʼwaj wä äl pa  tinamït Nueva York rchë yeqatzʼetaʼ achkë ye kʼo. Tapeʼ kan nqkos taq yeqaʼän ri kʼastanen riʼ, ri qachʼalal ri ukʼwayon bʼey chqawäch yeruʼän wä kʼutunïk chqë ri yojkitoʼ rchë ma yeqamestaj ta ri xeqatzʼët. Ke riʼ taq napon ri lunes, nqatzʼibʼaj wä chwäch jun wuj achkë xeqatzʼët qa. Jun chkë ri sábados riʼ, kan jun tqaqʼij xqbʼiyïn pa tinamït. Xojkikʼwaj chpan jun jay ri akuchï yenukʼux kij ri chʼumilaʼ, ri ikʼ o xa bʼa achkë chik na jun ri ye kʼo chkaj. Chriʼ xqatamaj wä achkë rma ma junan ta jun meteoro rkʼë jun meteorito. Chrij riʼ xojkikʼwaj pa jun museo rchë xkiqʼalajsaj chqawäch achkë rubʼanik jun caimán chqä achkë rubʼanik jun cocodrilo. Taq xqtzolin pa Betel, ri ukʼwayon bʼey chqawäch xukʼutuj chqë: «¿Nnatäj chiwä achkë rma ma junan ta jun meteoro rkʼë jun meteorito?». Rma ya Danièle kan janina kosnäq, xuʼij apü: «Jaʼ, ri meteoritos kan más nimaʼq key».

Taq xkʼis ri tjonïk pa Galaad, xqtaq pa sucursal rchë Francia. Chriʼ más jubʼaʼ 53 junaʼ xqsamäj. Pa junaʼ 1976, xinok coordinador rchë ri Comité rchë Sucursal. Y kʼo jojun mul, xinkitäq pa tinamït África chqä Oriente Medio, ri akuchï ma nyaʼöx ta wä qʼij ntzjöx Ruchʼaʼäl Dios. Ke riʼ rubʼanik xqapon Gabón, ri akuchï xbʼanatäj wä ri xinbʼij qa pa naʼäy. Kʼo jojun mul xinnaʼ chë achiʼel ta ma yikowin ta yenbʼän ri samaj. Ye kʼa ya Danièle ronojel mul xirutoʼ rchë xikowin xinbʼän jontir ri nusamaj pa rutinamit Jehová.

Janina wä nqä chqawäch ri qasamaj pa Betel. Taq majanä wä tqbʼä pa Galaad, ya Danièle xtamaj inglés xa pa woʼoʼ ikʼ, y riʼ xuʼän chë xbʼeʼok jun utziläj traductora rchë ri qawuj. Ri qasamaj pa Betel chqä pa congregación kan janina kiʼkʼuxlal xkiyaʼ chqë. Ya Danièle chqä rïn nqbʼä wä chpan subterráneo (reʼ achiʼel jun tren) rchë París taq nqabʼeyaʼ tjonïk chrij le Biblia. Nnatäj chwä chë chaqʼaʼ chik nqtzolin pä chqä janina wä yoj kosnäq taq nqapon chqachoch. Tapeʼ ke riʼ, janina kiʼ qakʼuʼx rma yeqatoʼ wä ri winäq rchë nkitamaj ruwäch Jehová. Ye kʼa jun qʼij, ri wixjayil chaq kʼateʼ xyawäj, riʼ xuʼän chë ma kan ta xkowin chik xuʼän ronojel achiʼel wä rubʼanon pä.

Pa 1993, ri wixjayil xbʼix chë kʼo cáncer che rä. Kan kʼayewal xuʼän chqawäch rma kʼo chë xkiʼän operar chqä xbʼan quimioterapias che rä. 15 junaʼ chrij riʼ, xuyaʼ chik jmul cáncer che rä, ye kʼa komä kan más xtzʼla. Ryä kan janina wä nuloqʼoqʼej rusamaj chrij ri traducción, rma riʼ taq nunaʼ wä chë ütz jubʼaʼ kan nbʼesamäj.

Ri cáncer xtzʼla kowan ya Danièle, tapeʼ ke riʼ ma xqayaʼ ta qa Betel. Taq yït yawaʼ y ri nikʼaj chik ma kitaman ta achkë ayabʼil kʼo, kan kʼayewal jubʼaʼ tapeʼ yït kʼo pa Betel (Proverbios 14:13). Tapeʼ kʼo cáncer che rä chqä jubʼaʼ ma 80 rujunaʼ, ri wixjayil ma kan ta xukʼüt ruyabʼil rma ronojel mul tzeʼël ntzuʼun. Ronojel mul xerutoʼ nikʼaj chik y ma xuyaʼ ta ruqʼij ri yabʼil rilon. Retaman wä chë janina nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx jun winäq ri nayaʼ axkïn che rä chqä nqʼax chawäch ri nunaʼ (Proverbios 17:17). Reʼ ma ntel ta chë tzij che ronojel mul nrajoʼ wä yerupixabʼaj ri qachʼalal. Ryä xuʼän riʼ, rma retaman chë rkʼë ri rqʼaxan pä xkerutoʼ ri nikʼaj chik qachʼalal ixoqiʼ rchë ma kan ta nkixiʼij kiʼ chwäch ri cáncer.

Rma ri ruyabʼil ri wixjayil, kʼo xejalatäj pa qakʼaslemal. Taq ya Danièle ma xkowin ta chik xsamäj jun qʼij, ryä xuʼän jontir ri jaruʼ xkowin rchë xirutoʼ chqä  rchë ma kʼayewal ta xuʼän chi nwäch xinbʼän nusamaj. Riʼ xuʼän chë xikowin xinok coordinador rchë ri Comité rchë Sucursal 37 junaʼ. Pa taq nikʼaj qʼij, ryä nuʼän apü ri achkë nkʼatzin rchë ke riʼ pa qachoch nqwaʼ wä chqä rchë junan nquxlan jubʼaʼ (Proverbios 18:22).

Ya Danièle kan ronojel wä mul kiʼ rukʼuʼx chqä kan ruloqʼoqʼen wä rukʼaslemal. Rma riʼ, taq xuyaʼ cáncer che rä pa rox mul janina xqbʼison. Ri quimioterapias y radioterapias chöj xkikʼïs ruchqʼaʼ, rma riʼ ma kan ta xkowin chik xbʼiyïn. Kan npax wä wan taq ntzʼët chë ri wixjayil, ri rubʼanon qa kan jun utziläj traductora, kʼayewal chik nuʼän chwäch yerïl tzij rchë ntzjon wkʼë.

Kʼo jojun mul xqanaʼ chë ma nqtkïr ta chik chkiwäch ri kʼayewal, ye kʼa majun bʼëy xqayaʼ ta qa ri qachʼonïk rkʼë Jehová. Kan qakʼuqbʼan wä qakʼuʼx chë ryä ma xtuyaʼ ta qʼij chë kan xtqʼax ruwiʼ ri tijöj poqonal xkeqïl (1 Corintios 10:13). Janina xqrtoʼ ri ma xqayaʼ ta qa ruskʼixik le Biblia. Chqä kan xqaloqʼoqʼej ri rubʼanik xojkichajij pa Betel chqä ri qachʼalal ye kʼo pa rutinamit Jehová.

Taq ma qataman ta wä achkë aqʼon nqaksaj, nqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová. Kʼo jun qʼij, ma nkanüy ta wä chik achkë nbʼän, rma taq yebʼan wä ri quimioterapias che rä ya Danièle, chöj wä nmayamoʼ qa chqä majun nunaʼ ta chik. Ri doctor, ri 23 junaʼ rutzʼeton pä, ma retaman ta wä achkë tajin nbʼanatäj rkʼë chqä ma retaman ta chik achkë nuʼän rkʼë. Xqanaʼ chë achiʼel ta majun chik nkowin nqtoʼö pä. Ye kʼa xqïl chik jun doctor, ri nutzʼët cáncer chqä, ri xrajoʼ xrilij ya Danièle. Xqanaʼ chë Jehová kan najin nqrtoʼ pä.

Rma ma qataman ta achkë nbʼanatäj chqawäch apü, kʼo chë xqatamaj ri rubʼanik rchë ma xqachʼujirsaj ta chik qiʼ. Jesús xuʼij: «Rma ri jojun qʼij nqʼax, ye kʼo kʼayewal» (Mateo 6:34). Taq kiʼ akʼuʼx chqä chaq taqïl yatzeʼen janina ntoʼon. Achiʼel taq ya Danièle kaʼiʼ ikʼ ma xbʼan ta chik quimioterapia che rä, ryä tzeʼël ntzuʼun nuʼij wä chwä: «¡Kan janina ütz nnaʼon jun qʼij reʼ!» (Proverbios 17:22). Y tapeʼ najin wä nutäj poqän rma ruyabʼil, kan nqä wä chwäch rkʼë nüm ruchʼaʼäl yerubʼixaj ri bʼix ri ye kʼo chpan ri kʼakʼakʼ qawuj rchë bʼix.

Kantzij na wä chë ri naʼoj xukʼüt ya Danièle kan xirutoʼ rïn rchë xenbʼän samaj ri xinquʼ wä rïn chë ma yikowin ta yenbʼän. Chpan ri 57 junaʼ xqakʼwaj qiʼ, ryä ronojel mul xiruchajij. ¡Nixta jun saqmoloʼ xuyaʼ qʼij chwä rchë nbʼän! Rma riʼ, taq xyawäj, kʼo chë xintamaj xinchʼäj läq, xinchʼäj tzyäq chqä xenbʼän jojun rukïl wäy ri ma kan ta achkë kibʼanik. Tapeʼ xenpaxij jojun läq, kan kiʼ nkʼuʼx xenbʼän ronojel riʼ rchë xinchajij ryä * (tatzʼetaʼ ri nota).

Taq yichʼobʼon chrij ronojel ri nqʼaxan pä, nqʼalajin chi nwäch chë kan kʼïy naʼoj xintamaj qa chkij ri kʼayewal ri nkiʼän chë ma yakowin ta chik naʼän ri nawajoʼ, achiʼel ri yabʼil o ri rijxïk. Jun chkë ri naʼoj riʼ ya riʼ chë tapeʼ kan kʼïy asamaj kʼo, ütz nawesaj a-tiempo rchë nakʼüt chwäch akʼulaj chë nawajoʼ chqä rchë nayaʼ axkïn che rä. Kantzij na wä chë kan janina ruqʼij ri nawesaj a-tiempo rchë yajeʼ kikʼë ri winäq ri más yeʼawajoʼ taq ütz awäch (Eclesiastés 9:9). We xa más nayaʼ ruqʼij ri kʼayewal yeʼawïl ronojel qʼij, rkʼë jubʼaʼ ma xtaloqʼoqʼej ta chik ri utzil awilon pä (Proverbios 15:15).

Taq yichʼobʼon chrij ri junaʼ xqsamäj pä pa rutinamit Jehová rkʼë wixjayil, nqʼalajin chi nwäch chë Jehová kan janina kʼïy utzil xuyaʼ pä pa qawiʼ. Achiʼel wä xnaʼ ri xtzʼibʼan ri Salmo 116, rïn chqä nnaʼ chë Jehová janina utziläj runaʼoj rubʼanon pä wkʼë (Salmo 116:7).