Okhuo mẹn da do tẹmhọn man mẹn bhi ehọ yọle: “Hẹi tie ene unakpa, ele ribhi enan fo!” Ọria nọn manman gbẹlokotọ nọnsẹn, ọle okhuo mẹn khin. Mẹn ki wo ghe ikeke, mẹn da kere ghe moto vae bhi odalo ọne hotẹ. Ọbha sẹ bue gbe, ekhẹn egbanegbe da dọ mun mhan. Osẹnobulua obilu okhuo mẹn kẹ taman mẹn nin mẹn hẹi tie ene unakpa, ranmhude, ọnan da re ẹghe nin mẹn rẹ tuabe ne ebe eso nin obhio mhan nọn ha ribhi enin.

Ẹghe nin ene unakpa rẹ ha mun mhan khian, mẹn da ha re ọkhọle ria ẹmhọn ẹsele nin okhuo mẹn khin rẹji mẹn. Ọnan iyi ọhẹnhẹn nin ọle sẹ wo rẹkpa mẹn beji ọle rẹ deba mẹn wẹnna. Bha ji mẹn taman bha ebe rẹ mhan ha re ẹnẹ diọbhi agbaẹbho kẹkẹ nin ene gbẹloghe da mun idobolo ọbhi iwẹnna nọnsẹmhan.

Azagba-uwa ne yo otuẹ iCatholic a da biẹ mẹn bhi ukpe 1930. Agbaẹbho natiọle Croix bhi France, ọle mhan da ha nyẹnlẹn. Uzana-uzana mhan rebhe bhi azagba-uwa rẹ ha yo otuẹ. Aba mẹn wo ha mhọn ọne ọle ye bhi ẹkẹ otuẹ. Ọkpakinọn, mẹn ki wanre gbera ikpe 13, emhin da sunu nọn tuje mẹn ẹlo a daghe ohoghe nọn sunu bhi ẹkẹ otuẹ.

Ẹghe nan rẹ ha khọn ọkhọn iHitler, egbanegbe ọsi Germany da gba ije rebhe bhi otọ iFrance. Ọnọn mun ọkalo bhi otuẹ nọnsẹmhan da ha taman mhan ghe, nin mhan re obọ ọbhi ugbẹloghe ọsi ekhẹn Nazi. Ọne ọta nan da wo ha khọ mhan bhi ehọ. Beji ẹbho ne bunbun lu bhi otọ iFrance, mhan ki rẹko ha re ehọ ọbhi emhin nan ta bhi radio ọsi BBC. Ele ki ha tẹmhọn egbanegbe ọsi agbaẹbho kẹkẹ ne kugbe, nin ele dọ khọn egbanegbe nesi Germany ne gba otọ nọnsẹmhan. Bhi ọsi ẹjẹje, ọnọn mun ọkalo bhi otuẹ nọnsẹmhan da fidenọ. Bhi September 1944, obọ ọsi ene egbanegbe ne rẹkpa mhan da munhẹn ha kokhun nẹ bhi ọne okhọnlẹn. Bhiriọ, ọne ohẹn bhi otuẹ nọnsẹmhan da mhanmhanlẹn ghe, nin mhan dọ lu iluemhin rẹ khuẹnmhẹn Osẹnobulua. Ebi ọne ohẹn nan rẹ wo fidenọ dọ deba ibo nin ọle bha ka re obọ nan da wo han mẹn ilo. Ranmhude ọnan, mẹn bha yẹ sabọ ha mun udu tẹ ene mun ọkalo bhi otuẹ.

Ọbha sẹ bue gbe nin ọne ọkhọn folo, aba mẹn da yu. Obhio mẹn nin okhuo nin odiọn da bọdọ ha nyẹnlẹn bhi Belgium. Bhiriọ, mẹn da riale ghe obọ nọnsẹmhẹn ọ ki ye nin rẹ gbẹloghe inẹn mẹn. Mẹn da miẹn iwẹnna bhi eji a da lu ukpọn. Ọnọn nyan mẹn bhi isi iwẹnna bi imọn nesọle, otuẹ iCatholic ele yo.  Edọnmhẹn da ha vade bhi odalo arẹmiẹn mẹn wo ha mhọn isẹhoa rẹ tuẹn okhun bhi isi ọne iwẹnna.

Obhio mẹn nin okhuo natiọle Simone, nọn ki kiẹn ọkpa bhi Esali Jehova, da re ẹnẹ ji mhan bhi ukpe 1953. Ọle da noo iBaibo rẹ rẹman ghe iman-emhin ohoghe, ọle otuẹ iCatholic man. Iman-emhin bọsi, agbọn eranlẹn, ọria mhọn oriọn nọn isabọ yu, bi iman-emhin ghe itue ea ribhi Osẹnobulua. Bhi ọsi ọhẹnhẹn, mẹn da nanlẹn ha gbugan ghe, ọi yi Baibo ọsi Catholic ọle noo. Ọkpakinọn, ọbha bue gbe, mẹn da do rẹọbhọ ghe ẹmhọanta ọle ha taman mẹn. Akizẹbue, ọle da ne ebe Ọkhẹughe ne bunbun ji mẹn. Mẹn da wo ha re asọn rẹ tie ele. Ọ da wo khia mẹn bhi ẹlo a ghe ẹmhọanta mẹn ha luẹ. Ọkpakinọn, ofẹn da ha mun mẹn ghe, mẹn ha munhẹn dọ ha ga iJehova nian, mẹn ki re iwẹnna fia.

Bhi uki ne bunbun, mẹn da ha tobọmẹn luẹ iBaibo bi ebe Ọkhẹughe kẹkẹ. Ẹdẹ ọkpa, mẹn da muegbe ha khian iKindọn họọ. Oyẹẹ bi ọfure nọn ribhi ẹwẹ ene ribhi enin da wo rẹso mẹn. Obhio mhan ọkpa da dọ ha luẹ mẹn iBaibo. Mhan ki ko luẹ emhin sẹbhi uki ehan, mẹn da dọ mianmẹn bhi ukpe 1954. Ọbha sẹ buẹ gbe, inẹn mẹn bi obhio mẹn nin okhuo nin mẹn diọnlẹn da dọ kiẹn ọkpa bhi Esali Jehova.

Usikoko nan do bhi New York bhi ukpe 1958 ki sire, inẹn mẹn da yu. Mẹn da yẹ sabọ yo ọne usikoko. Mẹn ki na bhi ọne usikoko vae, mẹn bha yẹ ha mhọn ọne imẹn ha gbẹloghe, bhiriọ mẹn da zobọ bhi iwẹnna nọnsẹmhẹn. Mẹn da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Ọne ẹghe nan, mẹn da ha ne obhio mhan natiọle Danièle Delie mun obọ. Ọkanẹfan ọle yẹ khin. Bhi 1959, mhan da bọ egbe.

Brittany, ole Danièle da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Ọne ẹbho nan bha sikẹ isọle. Izebhudu ọle rẹ sabọ ha tẹmhọn Osẹnobulua bhi ọne agbaẹbho ranmhude otuẹ iCatholic, ọle ene ẹbho manman yo. Ọle yẹ hẹn ikẹkẹ diọbhi agbaẹbho ebhebhe dọ ha tẹmhọn Osẹnobulua. Ọle lẹn ghe iwẹnna nọn khẹke nan re ẹjẹje lu, ọle ọne iwẹnna nan khin, ranmhude mhan bha lẹn ẹghe nin ọkpẹnlẹn ha rẹ vae. (Matt. 25:13) Ọyaya nin ọle rẹ lu iwẹnna oga da wo rẹkpa mhan ha ziẹngbe bhi ọne iwẹnna oga nin mhan ha lu.

Ọbha sẹ bue gbe nin mhan bọ egbe, a da je mhan nin mhan dọ ha lu iwẹnna ọfẹotughe. Mhan da wo ha ziẹngbe emhin ne bunbun bhi ọne iwẹnna nan. Itue 14 ribhi agbotu nin ọhẹnhẹn nin mhan re ẹnẹ je. Ele imanman mhọn emhin. Kindọn Họọ mhan da re ibẹd rẹ ha nowẹ ọne uzana nin mhan re ẹnẹ ji ele. Arẹmiẹn ọbha ha manman mhẹn bhi egbe, ọ fẹkẹ ha rẹkpa mhan niẹn ẹkun an.

Ẹsọn wo manman bun mhan bhi obọ bhi ọne iwẹnna nan, ọrẹyiriọ, okhuo mẹn da sẹyẹ ha sọnyẹnmhẹn bhi ọne iwẹnna. Ẹghe ne bunbun, ọle ki ziẹngbe mundia khẹ mẹn bhi ẹkẹ moto nọnsẹmhan, sade mẹn bi ewanlẹn bhi ẹkẹ agbotu do ikolo nin mhan bha ka manman ọbhi otọ. Ọrẹyiriọ, ọle ida ha zaka zunyọn. Ikpe eva ọkpa mhan rẹ lu iwẹnna ọfẹotughe. Ọne ẹghe nan, mhan da luẹ ghe emhin kpataki nọn nin okhuo bi ọdọ ha re ẹghe ọbhi otọ rẹ ko talọ yẹ wẹnna kugbe.—Eccl. 4:9.

Bhi ukpe 1962, a da tie mhan nin mhan dọ yo isiku nọnzi 37 oṣi iGiliẹd bhi Brooklyn, New York. Uki igbe a ha gbe bhi ọne isiku. Mhan itue 100 a tiele. Okhuo bi ọdọ 13 ha ribhi ẹwẹ ene itue 100. Bhiriọ, ọ da wo ti mẹn bi okhuo mẹn bhọ ghe, mhan ko yo ọne isiku.  Mẹn sẹyẹ wo yere ene emhin nin mhan bi ene ibhio mhan nan ko lu bhi ọne isiku. Ene ibhio mhan wo rẹman ghe urẹọbhọ nin ele mhọn wo deziẹn. Ibhio mhan bii Frederick Franz, Ulysses Glass, bi Alexander H. Macmillan.

Bhi ọne ẹghe nin mhan gbe bhi ọne isiku, ene ha man mhan emhin da taman mhan yọle, nin mhan manman dọnmhẹgbe ha gbẹlokotọ nọnsẹn. Ẹdẹ iSaturday eso, ọsodamẹn, ahamiẹn ghe mhan zobọ bhi klass, a ki mun mhan dọ ha fẹ ijerebhe ghe bhi otọ iNew York. Mhan ha ki khian nega fo nin mhan sẹ uwa ọsi emuan, egbe ki dumuan. Ọkpakinọn, ọne ọria nọn dọ re mhan khian nega, Bẹtẹ ọle da ga. Ọle ki ha nọọn mhan inọnta eso ne ha rẹkpa mhan yere emhin nin mhan miẹn bhi ọne okhian, ranmhude, ẹdẹ iMonday, mhan rebhe dẹ gbẹn emhin nin mhan miẹn. Ẹdẹ iSaturday ọkpa ribhọ nin mhan rẹ re odamẹn rebhe rẹ khian nega ọne agbaẹbho. Mhan da sẹbhi eji a da re emhin fẹ ahiẹnhiẹn ne ribhi okhun ghe. Mhan da luẹ ẹmhọn emhin natiọle meteors bi meteorites. * Mhan ki sẹbhi eji a da ne emhin ẹdẹlẹ ya natiọle American Museum of Natural History, mhan da luẹ ẹmhọn ọnyẹn (crocodile) kẹkẹ na miẹn. Mhan ki ha khian uwa, ọnọn ha rẹ mhan khian nẹga da nọọn mhan ọta yọle: “Be meteor rẹ dikẹ bhi meteorite yẹ?” Ranmhude egbe wo manman lọ okhuo mẹn, ọle bha lẹn ẹghe nin ọle rẹ wanniẹn yọle, “Akọn ọsi meteorite taan nẹ!”

Ọ da wo han mhan ilo ghe a da yi mhan dọ ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi France. Ikpe 53 mhan rẹ ga bhi France. Bhi ukpe 1976, a da re mẹn ọbhi ihe ọsi ọnọn sun Ewanlẹn Ne Sun iBẹtẹ. A da yẹ yi mẹn ha re ẹnẹ ji agbaẹbho kẹkẹ bhi otọ Africa bi Middle East, bhi eji ene gbẹloghe da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Ọnan zẹle nin mhan da sẹbhi Garbon bhi eji ebi mhan ka tẹmhọnlẹn da sunu ji mhan. Bhi ọsi ẹmhọanta, mẹn bha rẹ riale ghe mẹn dẹ sabọ lu ene iwẹnna nan rebhe. Ọkpakinọn, ranmhude urẹkpa ọsi okhuo mẹn, ẹsọn iribhọ nan mun nin mẹn nin mẹn bha sabọ lu.

Oga nin mhan ha ga bhi Bẹtẹ wo ha ti mhan bhọ. Okhuo mẹn wo re uki isẹn ọbhi otọ rẹ luẹ urolo ebo ọkuẹsẹ mhan yo isiku iGiliẹd. Bhiriọ, ọle da sabọ kiẹn ọkpa bhi ene zedu ebe nesẹmhan. Oga nin mhan ha ga bhi Bẹtẹ wo ha rẹ mhan ghọnghọn. Ọkpakinọn, ọne eghọnghọn da wo re ba egbe ranmhude agbotu nin mhan ha ye. Mẹn yẹ wo yere ebi mẹn bi okhuo mẹn rẹ re ọsasọn sẹbhi uwa yẹ sade mhan dọ man eria iBaibo. Mhan ki wo ha ghọnghọn aharẹmiẹn egbe lọ man. Ọ ba mẹn bhi egbea ghe ranmhude emianmẹn, okhuo mẹn iyẹ sabọ sasa beji ọle guanọ.

Bhi ukpe 1993 okhuo mẹn da ha khọnmhọn emianmẹn cancer ọsi inyẹn. Uwedẹ nan rẹ re ukhunmhun ọbhi ọne emianmẹn nan bha lẹkhẹ. Ọ ki ha yi ikpe 15, ọle da gbo ha mhọn icancer nọn khọ gbera ọne ọle ka ha mhọnlẹn. Ranmhude iwẹnna nin ọle lu bhi Bẹtẹ ti ọle bhọ, ọle da dọnmhegbe ha yi iwẹnna ẹghe nin egbe ki rẹ fẹke ha daan ọlẹn.

Okhuo mẹn rẹ ha mhọn ọne emianmẹn ọbe nan, mhan bha ha riale ghe mhan dẹ sibhi Bẹtẹ re. Ọnọghọ ikẹ ọria nọn khọnmhọn bhi Bẹtẹ miẹn, manman nọn sade eria bha lẹn ebi ọne emianmẹn khọ sẹ yẹ. (Prov. 14:13) Arẹmiẹn okhuo mẹn bu ikpẹ 80, a izẹwẹ daghe ekhọnmhọn bhi ẹlo nọnsọle. Ọle idotọa dọ ha  viẹ oya. Ebi ọle ha rẹ rẹkpa ẹbho yẹ ọle ria ẹmhọnlẹn ẹghe rebhe, bhiriọ ọle ki ha re ẹghe ọbhi otọ rẹ ka ẹbho ehọ. (Prov. 17:17) Ọle ki ha re ibhude nin ibhio mhan nin ikhuo ghe nin ele hẹi ji ofẹn icancer ha mun ele.

Mhan yẹ ziẹngbe ọnọghọ ebhebhe ne zegbere. Ẹghe nin okhuo mẹn bha yẹ rẹ sabọ ha wẹnna ẹghe rebhe, ọle da dọnmhegbe ha rẹkpa mẹn bhi uwedẹ ne bunbun. Mẹn da sabọ sun Ewanlẹn Ne Sun iBẹtẹ na bhi ikpe 37 ranmhude okhuo mẹn lu eka nin ọle ha sabọ lu nin iẹnlẹn da lẹkhẹ nin mẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọle mhanmhan emhin rebhe beji a da miẹn ghe, ọsodanmhẹn, mhan ki kugbe le ebale nin ole nyẹn, yẹ ko hẹan khere.—Prov. 18:22.

Arẹmiẹn inian iẹnlẹn nọnsọle ki dia, egbe iẹnlẹn bha lọ okhuo mẹn. Akizẹbue, ọle da gbo munhẹn ha khọnmhọn icancer ọsi ugbazea. Ahu da wo fo mhan bhọ. Ikhunmhun nan ha re ọbhi ọne emianmhẹn da gbe ọle ahu sotọ rẹsẹbhọ ghe, ẹghe eso, ọle isabọ kpanọ sibhi otọ re. Mẹn ha daghe okhuo mẹn nọn ka wo manman sasa iyẹ sabọ talọ sibhi unun re, amẹn eviẹ ki si mẹn bhi ẹlo re.

Arẹmiẹn ọnan wo ha re ahu fo mhan bhọ, mhan bha zẹwẹ zobọ bhi erọnmhọn. Mhan da lẹn ghe, Osẹnobulua ida ji mhan da miẹn ekpokpo nin ọle lẹn ghe mhan ida sabọ ziẹngbe ọle. (1 Cor. 10:13) Jehova da re iBaibo, ene mhan ko ga bhi Bẹtẹ, bi ibhio mhan bhi agbotu rẹ ha rẹkpa mhan. Ọne urẹkpa wo manman ti mhan bhọ.

Mhan ki ha bhii Jehova nin ọle re ẹwanlẹn nin mhan rẹ lẹn ikhunmhun nọn mẹn nin mhan ha zẹ. Ẹghe ọkpa, dọkitọ nọn ha gbẹloghe ọkhuo mẹn bha sabọ lẹn ebezẹle nin okhuo mẹn da kuọlọ sade ọle le ikhunmhun fo. Bhiriọ, ọle bha sabọ lẹn ikhunmhun ọbhebhe nin ọle ha re nin okhuo mẹn. Ranmhude ọnan, bhi uki eva, mhan bha yẹ miẹn ọria nọn ha gbẹloghe ọle. Ọ da wo ha ba mhan bhi egbe, mhan bha lẹn ebe ha sunu ji okhuo mẹn. Akizẹbue, dọkitọ ọbhebhe da ka nin ọle rẹ gbẹloghe okhuo mẹn. Ọ da wo diabe Jehova zẹ uwedẹ egbe dagbare rẹ rẹkpa mhan nin mhan hẹi yẹ ha kpokpo egbe.

Uwedẹ ọkpa nin mhan rẹ ha ziẹngbe hi, mhan bha ji ebe ha sunu bhi ẹghe ọdalo da ha kpokpo mhan bhi ọkhọle. Jesu bhọ tale ghe ekpokpo ọsi ẹlẹnan dikẹ bhi ọsi ewiẹ. (Matt. 6:34) Eghọnghọn bi ojiẹ yẹ wo ha rẹkpa mhan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin okhuo mẹn bha rẹ miẹn dọkitọ nọn ha gbẹloghe ọle, ọle da re ojiẹ taman mẹn yọle: “Ọnan bhọ fu mẹn bhi egbe nẹ!” (Prov. 17:22) Ọle rẹ ha ribhi ọne oya nan, ọle ki sẹyẹ wo ha re eghọnghọn rẹ so illo nesẹmhan.

Ranmhude uwedẹ nin ọle rẹ ha ghọnghọn, mẹn da miẹn ahu rẹ ziẹngbe oya ne lo mẹn tobọmẹn. Bhi ọsi ẹmhọanta, bhi ẹkẹ ikpe 57 nin mhan bọ egbe, ọle ọnọn ha gbẹloghe mẹn. Ọle bhọ bha man mẹn ebi a rẹ lanmhẹn ẹkẹn ọkhọ yẹ, ranmhude, ọle guanọ nin ọle ha lu ọle nin mẹn ẹghe rebhe. Bhiriọ, ẹghe nin ọle bha yẹ rẹ sabọ ha lu ọkpa lu eva ranmhude emianmhẹn, mẹn da luẹ ebi a rẹ nyẹn ebale yẹ bi ebi a rẹ họ ikpọn yẹ. Arẹmiẹn mẹn dobọ dumhun ekpan eso a, ọ rẹ mẹn ghọnghọn rẹ ha lu ebe ti ọle bhọ. *

Mẹn miẹn emhin luẹ bhi ebi ene oya nan rebhe si ji mhan. Ọhẹnhẹn, ọkhẹke nin okhuo bi ọdọ ha re ẹghe ọbhi otọ rẹ lu emhin kugbe. Bhiriọ, ele ki ha rẹman ghe ele hoẹmhọn egbe ele. Sẹyẹ, ọkhẹke nin mhan ha gbẹloghe okhuo mhan la ọdọ mhan nọnsẹn ẹghe nin egbe sẹyẹ rẹ daan mhan. (Eccl. 9:9) Ọzeva, ọbha khẹke nin mhan ha kpokpo egbe gbe ranmhude emhin nọn iki rẹ sunu. Bhiriọ, mhan ki sabọ ha daghe erọnmhọn nọn sẹ mhan obọ ukpẹdẹ-ukpẹdẹ.—Prov. 15:15.

Mẹn ha ria eria nyan ebi mẹn bi okhuo mẹn rẹ ko lu iwẹnna oga yẹ, mẹn ki wo ha daghe ẹsele nọn khua nin Jehova lu nin mhan. Jehova gene wo mhọn ifuẹkẹ da mhan.—Ps. 116:7.