1, 2. Byuma byalingiwile kuli Tony bimwesa bati ngwabyo munu asa kutenguluka?

MWANIKE umo wa lizina lya Tony wazindile sikola, ngeci washakele kulikela. Tony kakele na baishe. Co ku mamaneselelo a calumingo wakele na kuya na kutala mafilimu nambe kukasikama na babusamba bendi. Tonny kapwile muka-lwozi, co lalo kapangesele bumbanda bwa kupendesa. Kazibukile byakele na kuyoyela, co lalo kazibukile mwamubwa indi Njambi kwakala. Litangwa limo, waliwanene na Bakaleho ba Yehova, co wasimutwiiye nabo ha bihula byakele nabyo. Bamwanene mambuloshuwa abali, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking na Was Life Created?

² Baje Bakaleho mubelukilile kuli Tony, banangukile ngwabo natengulula bisinganyeka byendi. Watandele manene aje mambuloshuwa, mwafwa bamwene mapapelo awo analifunyafunya na kulyeteka. Wendekele ngwendi: “Njambi napande kukalako.” Watabele kulilongesa Mbimbiliya, co mu kwita kwa simbu wazibukile byakele na kuyoyela. Nameme ha kulibanga kakele na kulinga mwamubwa ku sikola, oloni watengulukile na kushangumuka na kupasa mwamubwa ku sikola. Mukulunu wa sikola wakomokele. Wendekele ngwendi: “Uli na kulinga mwamubwa manene ku sikola ano matangwa, co na futisi  yobe yatenguluka. Kulikwatasana na Bakaleho ba Yehova kukekwo kunakulingisa ngeci ndi?” Tony wakumbulwile ngwendi eyo, co wambulwilile uje mukulunu wa sikola. Wamanesele mwamubwa sikola, co ha simbu ino napu painiya wa simbu yoshe, co lalo muka-kupangela. Tony nabwaelela mwafwa nawana cisemi wamubwa Yehova.—Myaso 68:5.

3. Yehova ali na kunangula bati banike?

³ Byuma byalingiwile kuli Tony bimwesa ngwabyo Yehova wamyaka mbunge yeni banike muli mu cikungulukilo. Ashaka ngwendi mupwe ba kubwaelela mu buyoye bweni. Ngeci, naminangula ngwendi: “Anuka Ishamatanga wobe simbu ucili mukwenje.” (Kwambu 12:1) Kupangela Yehova muno mu kaye keti kwakwasi, oloni mwasa kumupangela. Yehova asa kumikwasa muyoye mwamubwa keti lika mu bwanike bweni, oloni mu kuyoya kweni kwoshe. Tusimutwiyeni tai ha byuma bitulilongesa kuli Baisalele mubaswanene Lifuti lyabakulaesele Njambi na byuma byakwasele Ndabiti alwe na Ngolyata.

4, 5. Bika bitulilongesa kuli Baisalele ha kuhyana Bakanana na kuli Ndabiti ha kuhyana Ngolyata? (Kengeni chikupulo ha liputa 24)

⁴ Baisalele mubashwenyele kuyehi na Lifuti lije lyabakulaesele Njambi, kabashikile ngwendi balibwaesele kulwa nzita. (Kwitu 28:1, 2) Oloni wabalekele ngwendi bononoke mashiko endi na kumukulaela. (Yosh 1:7-9) Mu biyongola bya bunu, eli lishiko lyapwile ngwe cangoco. Oloni lyapwile lyalibwa manene, mwafwa Yehova wakwasele banu bendi bahyane Bakanana ha bisimbu byabingi. (Yosh 24:11-13) Tunapande kukala na likulaelo mangana twononoke Njambi, co simbu yoshe kukulaela kutukwasa tuyoye mwamubwa. Kukala na likulaelo kwakwasele banu ku simbu ya kunima, co kuli na kutukwasa ano matangwa.

⁵ Ngolyata wapwile liswalale wa nzili. Bulaha bwendi bwapwile mamita 2.9, co wazalele bitwa byoshe bya nzita. (1 Samwe 17:4-7) Ndabiti wakele na byuma bibali, wakele na cipapa, co wakulaelele Njambi yendi Yehova. Baje kubakele na likulaelo, bamwene ngwe Ndabiti wapwile cilema. Oloni bisinganyeka byabo byapwile bya kuhenga. Ngolyata ikeye wapwile cilema.—1 Samwe 17:48-51.

6. Tusimutwiya bika muno mu cilongesa?

⁶ Mu cilongesa cinahu tunasimutwiiye ha byuma biwana bije bitukwasa tupwe ba kubwaelela na kuyoya mwamubwa. Ebi byuma bikebyo: kulya byakulya byabingi bya ku sipilitu, kulikwatasana na babusamba banatwana Njambi, kulyakela bilengo byabibwa na kulikuwa kupatuka kwetu kwanatwana Njambi. Tutwaleleleniho kusimutwiya ha byuma ebi. Muno mu cilongesa tusimutwiya ha binangulo bili ku Myaso kapetulu 16.

7. (a) Munu wa kuhya ku sipilitu wafwa bati? (b) Ndabiti walumbunwine bika mwendekele ngwendi “yobe lika wapwa wange,” co kulikuta busamba na Njambi kwamukwasele bati?

⁷ Munu wa kuhya ku sipilitu wakulaela Njambi, co akamono byuma mwabimwena Njambi. Akatabesa Njambi amutwamenene mu kuyoya kwendi, co washaka kwononoka kuli ikeye. (1 Koli 2:12, 13) Ndabiti natumwesa mwanja waubwa mu kulinga ngoco. Wembile ngwendi: “Yobe Shukulu Kalunga, yobe lika wapwa wange.” (Myaso 16:5) Ndabiti mwendekele ngwendi: “Yobe lika wapwa wange,” walumbunwine ngwendi wakele na busamba bwa kukanyama na Njambi, co ikeye wapwile butewelo bwendi. (Myaso 16:1) Kulikuta busamba na Njambi kwamukwasele bati? Wasonekele ngwendi: ‘Mbunge yange yabwaelela na kujolela.’ Kukwesi cuma ceka calingisile Ndabiti apwe wa kubwaelela ngwe kupwa kabusamba ka Njambi.—Tandeni Myaso 16:9, 11.

8. Byuma muka byasa kumilingisa mupwe ba kubwaelela?

 ⁸ Banu baje bazema manene bufuko na senga kubasa kupwa ba kubwaelela ngwe mwabwaelelele Ndabiti. (1 Tima 6:9, 10) Ndolome umo wa ku Canada wendekele ngwendi: “Kubwaelela kwa busunga kukwemanene ha byuma bituwana mu buyoye, oloni kwemana ha kulyana kuli Yehova Njambi, uje wapwa muka-kwana bwana bwabubwa.” (Yako 1:17) Nga mukulaela manene Yehova na kumupangela, co muzibuka bimuli na kuyoyela na kupwa ba kubwaelela. Mwasa kukanyamesa bati likulaelo lyeni? Munapande kuwana simbu ya kusikama nendi, kulumbununa kuwanako simbu ya kutanda lijwi lyendi, kuyongola byuma byanatanga na kusinganyekesesa ha bifwa byendi. Mwasa lalo kusinganyeka mwanamimweselamo cizemo.—Loma 1:20; 5:8.

9. Mwasa kutabesa bati Lijwi lya Njambi limimunge ngwe mulyamungile Ndabiti?

⁹ Simbu imo, Njambi akatumwesa cizemo cendi ha kutunangula ngwe mwakalingi cisemi. Ndabiti wononokele mubamunangwile. Wendekele ngwendi: “Njikushangazala yove Shukulu Kalunga, omwo unanjana mana. Nameme simbu ya butsiki mbunge yange injinangula.” (Myaso 16:7) Wasinganyekesesele ha lijwi lya Njambi na kumona byuma ngwe mwabimona Njambi, co wapangesele byuma byalilongesele. Nga neni mulinga ngoco, co muzema manene Njambi na kulinga cizango cendi. Co lalo mukola ku sipilitu. Ndokazi Christin wendekele ngwendi: “Munjikatondesesa na kusinganyekesesa ha byuma binjitanda, njikalizibi ngwange Yehova wasonekelele yange ebi biñanda.”

10. Kwesekesa na mukanda wa Isaya 26:3, bubwa muka buli mu kumona byuma ngwe mwabimona Njambi?

¹⁰ Kukola ku sipilitu kumikwasa munanguke habili na kwendela byuma mu kaye na kumona kukanakenge kaye. Bika binalingisa Yehova amyane mana a cifwa eci? Ashaka ngwendi muzibuke byuma byabibwa bimunapande kutwameka kulutwe, mwangule mwamubwa byakulinga na kupwa ba kusimpa omwo mubandamena byuma bya kulutwe. (Tandeni Isaya 26:3) Ndolome Joshua wa ku America wendekele ngwendi kukala muyehi na Yehova kutukwasa tuzibuke byuma bya seo na bije kesi bya seo. Awa majwi a busunga, mwafwa kuzibuka bya seo kutukwasa tupwe ba kubwaelela.

11. Ndabiti wangwile bati babusamba bababwa?

¹¹ Tandeni Myaso 16:3. Ndabiti wazibukile byuma bije bitukwasa tuwane babusamba bababwa. Wapwile wa “kubwaelela” ha kulikwatasana na banu baje bazemene Yehova. Wabatumbwile ngwendi “ba kujela,” mwafwa bakele na futisi ya kujela. Muka-kwimba mukwabo nendi walizibile ngoco ha kwangula babusamba. Wasonekele ngwendi: “Yange nji musamba wa baje baka-kukukomoka, na musamba wa boshe baje bononoka mashiko obe.” (Myaso 119:63) Ngwe mutunamwena mu cilongesa cinahu, neni mwasa kulikuta busamba na banu baje bakasingimika Yehova na kwononoka mashiko endi. Basa kupwa banike nambe bakulunu.

12. Bika byalingisile Ndabiti na Yonatana balikute busamba?

¹² Ndabiti kalikutile lika busamba na banu ba myaka imo lika nei yendi. Mwanuka munu wa ‘bulemu’ uje wapwile kabusamba kendi wakama ndi? Wapwile Yonatana. Mutukatanda biñanda bije byendeka ha busamba bwa Ndabiti na Yonatana mu Mbimbiliya, tukazibi manene kubwaha. Muzibuka ngweni Yonatana wapwile mukulunu kuli Ndabiti na myaka ya kupwa ku 30 ndi? Bika oni byalingisile balikute busamba? Bakulaelele Njambi, balisingimikile umo na mukwabo, co boshe basimpile mu kulwisa bitozi ba Njambi.—1 Samwe 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Mwasa kukala bati na babusamba babangi? Endekeni cakumwenako.

¹³ Nga tuzema baje bazema Yehova na kumukulaela, netu ‘tubwaelela’ ngwe Ndabiti. Kiera uje napangela Njambi ha myaka yaingi  wendekele ngwendi: “Njalikutu busamba na banu ba bisemwa bya kulisezaseza na banu ba bifwa bya kulisezaseza.” Nga mulizibuka mwamubwa na bandolome, co mulimwena ngweni Lijwi lya Njambi na sipilitu yendi byakala na nzili ya kukwatasana banu.

14. (a) Bika bimikwasa mulyakele bilengo byabibwa mu kuyoya kweni? (b) Bakwenje bamo banendeka bika ha kulyakela bilengo bya ku sipilitu?

¹⁴ Tandeni Myaso 16:8. Ndabiti washakele manene kupangela Njambi. Neni mupwa ba kubwaelela mu kuyoya kweni nga mutwameka bya Njambi kulutwe na kulyakela bilengo bije kubimyonowesa kumupangela. Ndolome Steven ngwendi: “Kupangela ha bilengo binjinalyakela, na kubishulisilila, na kumona mubinanjikwasela kupwa munu wamubwa, kukanjizibisa manene kubwaha.” Ndolome wa ku Germany uje ali na kupangela ku lifuti lyeka wendekele ngwendi: “Munjikakola, kunjishaka njikendeke ngwange byuma byoshe binjalingile mu kuyoya byapwile bya kulishubulwisa lika yange babenya.” Twakulaela ngwetu neni muli na bisinganyeka bya cifwa oco. Nga bikebyo bisinganyeka bimuli nabyo, co pangeseni cashu ceni mu kupangela Njambi na kukwasa bakweni. (Ngala 6:10) Lyakeleni bilengo bya ku sipilitu na kulomba Yehova mangana amikwase kubishulisilila. Washaka kukumbulula malombelo a cifwa eci.—1 Yowa 3:22; 5:14, 15.

15. Bilengo muka bimwasa kulyakela? (Kengeni cipalo ca “ Bilengo Bimwasa Kulyakela.”)

¹⁵ Bilengo muka bimunasa kulyakela? Mwasa kulyakela cilengo ca kukumbulula mu majwi eni keti kutanda embwe, kulinga bupainiya, nambe kulyakela cilengo ca kukapangela ha Mbetele. Mwasa kweseka kulilongesa ndaka yeka mangana mukapangele ku mutambela kuje kubali na kwendeka oyo ndaka. Barak, uje ali mu cipangi ca simbu yoshe wendekele ngwendi: “Ha litangwa na litangwa njikalizibi manene kubwaha mwafwa njili na kupangela Yehova na nzili yange yoshe. Kukwesi cipangi ceka casa kunjishubulwisa ngwe kupangela Yehova.”

16. Ndabiti wamwene bati mashiko a Yehova, co mwafwa bika?

¹⁶ Tandeni Myaso 16:2, 4. Ngwe mutunamwena mu cilongesa cinahu, Mashiko a Njambi na binangulo byendi bitupatula mwafwa  bitukwasa tuzeme byabibwa na kuzinda byabibi. (Amo 5:15) Muka-kwimba Ndabiti wanangukile ngwendi kuli Yehova kukekwo ‘kukatundu byuma byoshe byabibwa,’ mwafwa wapwa wamubwa. (Myaso 145:7) Bubwa bubanendeka aha bunapu bubwa bwa kulinga byuma byabibwa. Ndabiti wapangele na nzili na kutembwinina Njambi yendi mu kulinga byabibwa. Walifwitile kuzinda byuma byazinda Njambi. Wazindile kulemesa tuponya, co kalingile byuma bije byasa kushawisa bakwabo nambe bije bishawisa Yehova uje napande kutambula bumpau.—Isaya 2:8, 9; Kujo 4:11.

17, 18. (a) Ndabiti wendekele bika ha byuma byatundile mu kulikwatasana na bulombelo bwa makuli? (b) Bika bikalingisa banu ano matangwa ‘balikokele tuyando twakama’?

¹⁷ Kusañulu, kulemesa kwa makuli kwambateselele na bilinga bya bukwizi. (Hozi 4:13, 14) Banu babangi bazemene kuje kulemesa kwa makuli mwafwa bakele na kuziba kubwaha kulinga byuma byabibi. Oloni bakele na kulizibisa kubwaha ha kasimbu kakandondo lika. Mukemwo Ndabiti wendekele ngwendi: “Baje bapangela binjambi beka balikokela tuyando twakama.” Aba banu bayandesele manene na bana babo. (Isaya 57:5) Yehova wazindile bukenya bwa cifwa eci. (Njele 7:31) Nga mwayoyele ha simbu ije, nga mwabwaelelele manene kukala na bisemi baje bakulaelele Yehova na kumwononoka.

¹⁸ Ano matangwa, mu bulombelo bwa makuli bakatabesa bilinga bya bukwizi nameme kulilala kwa banu ba bushwamwa bumo. Banu baka-kulinga ebi byuma basa kuliziba ngwe banapatuka, oloni bakaliwana na tuyando twakama. (1 Koli 6:18, 19) Twalimwena ngwetu banu baka-kulinga ebi byuma “balikokela tuyando twakama.” Ngeci, eni banike tolilileni kuli Ishweni wa mwilu. Zibukeni ngweni kwakubwa kwononoka kuli Njambi. Bukalu bukatundu mu kulinga byuma byabibi bunapu bwakama manene kutubakana kubwaelela kutwasa kuziba ha kasimbu kakandondo. (Ngala 6:8) Joshua itunabanga kwendeka wendekele ngwendi: “Twasa kupangesa kupatuka kwetu mutushakela, oloni kutwasa kupwa ba kubwaelela nga kutupangesa mwamubwa kupatuka kwetu.”

19, 20. Bibezikiso muka bibakawana banike baje bakulaela Yehova na kwononoka mashiko endi?

¹⁹ Yesu walekele bandongesi bendi ngwendi: “Nga mwononoka bilongesa byange, mwa busunga munapu mu bandongesi bange, co mukazibuka busunga, co busunga bukamipatula.” (Yowa 8:31, 32) Oku kupatuka kunambateselela kupatuka ku bulombelo bwa makuli na ku bundemone. Co lalo byabingi byalibungilamo. Kulutwe tukakala na “bumpau bwa kupatuka kwa bana ba Njambi.” (Loma 8:21) Likuweni oku kupatuka nameme ha simbu ino mu ‘kwononoka bilongesa bya Kilisitu.’ Nga mulinga ngoco, co “muzibuka busunga” na kupangesa byuma bimunazibuka mu kuyoya kweni.

²⁰ Banike, likuweni kupatuka kwanamyana Njambi. Pangeseni mwamubwa kupatuka kweni mu kwangula mwamubwa bya kulinga bije bimikwasa mukalikuwe buyoye bwabubwa kulutwe. Ndolome umo wa mwanike ngwendi: “Kupangesa mwamubwa kupatuka kwetu ha kupwa tubanike kutukwasa twangule mwamubwa bya kulinga. Kumikwasa mwangule cipangi cinapande nambe kwangula kukobela mu bulo indi kukala buzike ha simbu yaindondo.”

21. Mwasa kwenda bati mu ngila ije itwala ku “mwonyo uje unapu wa busunga”?

²¹ Ano Matangwa nameme banu bali na kulikuwa kuyoya, oloni kukapu kwa simbu yaindondo. Kutuzibuka bikalingiwa kulutwe. (Yako 4:13, 14) Cuma cacibwa citwasa kulinga cinapu kwenda mu ngila ije itwala ku “mwonyo uje unapu wa busunga,” kulumbununa mwonyo wa myaka yoshe. (1 Tima 6:19) Yehova kesi kutusindiya kwenda omu mu ngila. Yetu tunapande kulyangwila. Anguleni Yehova kupwa weni. Kandeleleni ku “byuma byabibwa” byanamyama. (Myaso 103:5) Co kulaeleni ngweni Yehova amikwasa mupwe ba ‘kubwaelela simbu yoshe.’—Myaso 16:11.