1, 2. Oka rẹ ewene vọ yen sa vwomaphia, kirobo ra mrẹ vwẹ udje rẹ ọmọ rẹ isikuru ọvo?

ỌMỌ ọvo re se Tony ro vwo ọsẹ-ẹ, jiroro rọ vwọ dobọ rẹ isikuru ji. O rhe vwo omavwerhovwẹn kpahen isikuru-u, ọtiọyena kọ kọn brẹ igbeyan rọyen ra vwẹ oba rẹ udughwrẹn yẹrẹ kpo asan re de nẹ ifimu. O gbozighi-i, ọ je reyọ ihuvwun eganga-an, ẹkẹvuọvo o yeren omamọ rẹ akpọ-ọ. Ọ ghwa riẹn sẹ Ọghẹnẹ herọ-ọ. Ẹdẹ ọvo, ọ da yan vwa Iseri rẹ Jihova ivẹ, o de nene ayen ta ota kpahen ẹwẹn ivivẹ ro rhe re kpahen Ọghẹnẹ ji nọ ayen enọ. Ayen da vwẹ ibroshọ ivẹ nana vwọ kẹ; The Origin of Life—Five Questions Worth Asking vẹ Was Life Created?

² Ọke rẹ aye gbẹ ọshare na re dia Iseri rẹ Jihova na vwọ rhoma rhivwin, Tony wene uruemu re. O se ibroshọ na te ẹdia rẹ ayen da rhe wọnrọn ji kpirhin. Ọ da ta: “Ọghẹnẹ herọ.” O de rhiabọreyọ uyono rẹ Baibol, memerha na ẹro ro vwo ni akpeyeren de rhi wene. Ọke vwọ yanran na, ọ da rhe dia ọvo usun rẹ emọ re ma riẹn ẹbe vwẹ isikuru na. Ọnana de gbe iprinsipa rẹ isikuru rọyen unu mamọ. Ọ da ta: “Akpeyeren vẹ ẹbe eyono wẹn yovwin vrẹ obo ri jovwo. Ukoko rẹ Iseri rẹ Jihova ru wọ vwomaba na yen ghwa ewene nana rhe?” Tony da rhọnvwe kẹ, ọ da je vwẹ uphẹn na vwo soseri kẹ. Tony wontọ nẹ isikuru re,  ọ ga kerẹ ọkobaro ọkieje vẹ odibo rọwian enẹna. Oma je vwerhọn nẹ Jihova ọyen Ọsẹ ro vwo ẹguọnọ rọyen.—Une 68:5.

3. Oka rẹ akpọ vọ yen Jihova guọnọre nẹ ighene yerin?

³ Obo re phia kẹ Tony na, nẹrhẹ avwanre karophiyọ nẹ Jihova vwo ọdavwẹ ọgangan kpahen ighene rehẹ ohri rẹ avwanre. Ọ guọnọre nẹ ayen yeren omamọ rẹ akpọ. Ọtiọyena, ọ da vwẹ uchebro nana kẹ ayen: “Karohọ Ọme ma wẹn vwẹ ọke re wọ vwọ eghene na.” (Aghwo. 12:1) Re vwo ru ọnana vwẹ akpọ re de yerẹn na ghwa lọhọ-ọ. Dedena, e ji se ruo. Jihova sa chọn wẹ uko vwo phikparobọ vwẹ ọke rẹ eghene wẹn, ji te akpeyeren wẹn ejobi. E gbe jẹ a mrẹ obo re se yono vwo nẹ ikuegbe rẹ oborẹ ihwo rẹ Izrẹl vwo phi Otọ rẹ Ive na kparobọ, kugbe ikuegbe rẹ Devid vẹ Golayat.

4, 5. Uyono ọghanghanre vọ yen e se yono vwo nẹ ikuegbe rẹ oborẹ ihwo rẹ Izrẹl wan phi ivwighrẹn rehẹ otọ rẹ Kenan kparobọ, kugbe ohọnre rẹ Devid vẹ Golayat? (Ni ihoho rẹsosuọ na.)

⁴ Ọke rẹ ihwo rẹ Izrẹl vwo sikẹrẹ Otọ rẹ Ive na, ọ dia ofovwin yen Ọghẹnẹ tare nẹ ayen tẹn ona rọye-en. (Urhi 28:1, 2) Ukperẹ ọtiọyen, ọ vuẹ ayen nẹ ayen nyupho rọyen je vwẹrosuọ. (Jos. 1:7-9) Ihworakpọ se no nẹ ọyena uchebro rẹ ẹkpa! Ẹkẹvuọvo, uchebro yena yen me yovwin kidie Jihova nẹrhẹ ihwo rọyen phi ihwo rẹ Kenan kparobọ abọ buebun. (Jos. 24:11-13) Vwọrẹ uyota, ọ guọnọ esegbuyota e ki se nyupho rẹ Ọghẹnẹ, jẹ ọkeneje yen esegbuyota tiọyena vwo suẹn kpo ophikparobọ. Kirobo rọ hepha ọke rẹ awanre, eriyin ọ je hepha nonẹna.

⁵ Arhuaran re se Golayat ọyen ọgbofovwin ro gron te ichiyin irhirin gbubro (2.9 m), ọ je kuẹ ekuakua rẹ ofovwin buebun phiyọ oma. (1 Sam. 17:4-7) Ẹkẹvuọvo, erọnvwọn ivẹ ọvo yen rhe Devid: ophiẹn vẹ esegbuyota ro vwo kpahen Ọghẹnẹ. Ihwo ri vwo esegbuyota-a, sa vwẹ Devid vwo roro ẹkpa. Ẹkẹvuọvo, ọyena ororochọ, kidie Golayat kọyen rhe dia ẹkpa ukuotọ rọyen!—1 Sam. 17:48-51.

6. Die yen avwanre cha fuẹrẹn kpobarophiyọ?

⁶ Vwẹ uyono rọ wanre na, avwanre ta ota kpahen erọnvwọn ẹne ri toroba omavwerhovwẹn vẹ ophikparobọ vwevunrẹ akpeyeren. Erọnvwọn ẹne na yehẹ, re vwo vwo ọdavwẹ rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ, re vwo vwo omamọ rẹ igbeyan, re vwo vwo uvi rẹ oboratẹnrovi, kugbe ra vwo vwẹ ẹro ọghanghanre vwo nẹ egbomọphẹ rẹ avwanre kerẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ. E gbe jẹ a fuẹrẹn ayen kpobarophiyọ womarẹ odjekẹ rọhẹ Une Rẹ Ejiro 16.

7. (a) Djisẹ rẹ ohwo ro vwo omamọ oyerinkugbe vẹ Ọghẹnẹ? (b) Die yen “ughwẹ” rẹ Devid, kẹ mavọ yen o djobọte wan?

⁷ Ohwo ro vwo omamọ rẹ oyerinkugbe vẹ Jihova vwo esegbuyota kpahọn, ọ je vwẹ ẹro rẹ Ọghẹnẹ vwo ni emu ji vwo no. Ọ nabọ hiẹ guọnọ odjekẹ rẹ Jihova, ji nyupho rọyen. (1 Kọr. 2:12, 13) Devid ọyen omamọ rẹ udje vwẹ ẹdia nana. Ọ da ta: “Ọrovwohwo ọye ughwẹ mẹ re me jẹreyọ kugbe uko mẹ.” (Une 16:5) Kidie nẹ “ughwẹ” rẹ Devid churobọ si oyerinkugbe rọyen vẹ Jihova, ọ da vwẹ Jihova vwo ru adjarhọ. (Une 16:1) Die yen nẹ obuko rọyen rhe? Devid da ta: “Oma kọ vwerhe erhi mẹ.” Vwọrẹ uyota, o vwo emuvuọvo rọ kẹ Devid omavwerhovwẹn vwọ vrẹ oyerinkugbe rọyen vẹ Jihova-a.—Se Une Rẹ Ejiro 16:9, 11.

8. Erọnvwọn vọ yen se toroba uvi rẹ omavwerhovwẹn?

⁸ Ihwo ri mu ẹwẹn rayen eje kpahen  akpọẹriọ vẹ efe che se vwo oka rẹ omavwerhovwẹn rẹ Devid rhiẹromrẹ na-a. (1 Tim. 6:9, 10) Oniọvo ọvo vwẹ Canada da ta: “Ọ dia erere ra mrẹ vwẹ akpọ na yen sa nẹrhẹ e vwo uvi rẹ omavwerhovwẹ-ẹn, ẹkẹvuọvo oborẹ avwanre siobọnu kẹ Jihova rọ kẹ avwanre kemu kemu esiri ejobi.” (Jems 1:17) E che yerin uvi rẹ akpeyeren siẹrẹ avwanre da bọn esegbuyota rẹ avwanre gan ji vwẹ akpeyeren rẹ avwanre eje vwọ ga Jihova. Mavọ yen e se vwo ru ọtiọyen? Ofori nẹ avwanre ghwọrọ ọke vwo se Baibol na, fuẹrẹn oborẹ Jihova mare, ji roro kpahen iruemu rọyen, kerẹ ẹguọnọ ro vwo kpahen avwanre.—Rom 1:20; 5:8.

9. Kerẹ Devid, mavọ yen wọ sa vwọ nẹrhẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ ma iroro wẹn?

⁹ Ọkiọvo Ọghẹnẹ se dje ẹguọnọ kẹ avwanre womarẹ ọkpọvi rọ vwọ kẹ avwanre. Devid rhiabọreyọ ọkpọvi tiọyen. Ọ da ta: “Me nẹ ẹrhovwo kẹ Ọrovwohwo rọ kẹ vwẹ iroro; vwẹ evun rẹ ason udu mẹ de yono uvwe.” (Une 16:7) Ọ nabọ mu ẹwẹn kpahen Ota rẹ Ọghẹnẹ, ọ da reyọ vwo te ubiudu, ji vwẹ uphẹn kẹ nẹ ọ ma iroro rọyen. Wo de ji ru ọtiọyen, ẹguọnọ wẹn kpahen Jihova kọ cha ganphiyọ, ọ me nẹrhẹ wo nyupho rọyen. Ọ je cha nẹrhẹ oyerinkugbe wẹn vẹ Jihova ganphiyọ. Oniọvo aye ọvo re se Christin da ta: “Siẹrẹ mi de ru ehiahiẹ ji roro kpahen oborẹ mi seri, ki mi ghwe no nẹ mẹvwẹ yen Jihova ta ota na kẹ!”

10. Kirobo rẹ Aizaya 26:3 tare, erere vọ yen che norhe siẹrẹ e de vwo omamọ rẹ oyerinkugbe vẹ Ọghẹnẹ?

¹⁰ Wo de vwo omamọ oyerinkugbe vẹ Jihova, ku wo che vwo erianriẹn vẹ oniso oghẹresan. Ọyena cha nẹrhẹ wọ sa vwẹ ẹro rẹ Ọghẹnẹ vwo nẹ akpọ na vẹ obaro na ji vwo ni ayen. Diesorọ Jihova vwọ kẹ wẹ oghẹre erianriẹn vẹ oniso tiọyena? Ọ guọnọre nẹ wọ riẹn erọnvwọn re ma ghanre vwẹ akpeyeren, jẹ ojẹ rẹ aghwanre, ji tẹnrovi obaro na vẹ uduefiogbere! (Se Aizaya 26:3.) Oniọvo ọshare ọvo re se Joshua, rọ dia United States da ta: “Re vwo siẹkẹrẹ Jihova nẹrhẹ a vwẹ ẹro abavo vwo ni kemu kemu.” Ota yena uyota, ọ je hwarhiẹ omavwerhovwẹn cha!

11. Die yen Devid ta kpahen obo re se vwo vwo omamọ rẹ ugbeyan?

¹¹ Se Une Rẹ Ejiro 16:3. Devid riẹn obo ra guọnọ uvi rẹ ugbeyan. Ọ vwẹ ihwo ri vwo ẹguọnọ rẹ Jihova vwo ru igbeyan, kidie “ivun rayen [vwerhọn].” O djisẹ rayen kerẹ “ihwo efuanfon,” kidie ayen ihwo ọsoso ri vwo omamọ rẹ uruemu. Ọbuine ọfa je vwo ẹwẹn ọtiọyen kpahen igbeyan rọyen. Ọ da ta: “Mẹvwẹ otu rẹ ayen ihwo re djẹ oshọ wẹn, ọvo vwẹ ayen otu re yọnrọn iji wẹn.” (Une 119:63) Kirobo re yonori vwẹ uyono rọ wanre na, wọ sa mrẹ omamọ rẹ igbeyan vwẹ ohri rẹ ihwo re djoshọ rẹ Jihova, ri ji nyupho rọyen, o toro edje raye-en.

12. Die yen Devid vẹ Jonatan mu ugbeyan rayen kpahen?

¹² Ọ dia ihwo rẹ edje rọyen ọvo yen Devid vwo mu ugbeya-an. Wọ sa karophiyọ ohwo ọvo “re mu ọghọ kẹ” rọ rhe dia ugbeyan rọyen? Odẹ rọyen Jonatan. E gbikun rẹ oyerinkugbe rẹ Devid vẹ Jonathan vwevwerhen vwẹ Baibol na. Wọ riẹnre nẹ Jonatan vwẹ ẹgbukpe 30 vwo vien Devid? Die yen ayen mu ugbeyan rayen na kaphen? Esegbuyota rẹ ayen vwo kpahen Ọghẹnẹ, ọghọ rẹ ayen muẹ kẹ ohwohwo, kugbe uduefiogbere rẹ ayen vwọ họnre ivwighwrẹn rẹ Ọghẹnẹ.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Mavọ yen wo se vwo vwo igbeyan buebun? Djudje ọvo.

¹³ Kerẹ Devid vẹ Jonatan, ivun rẹ ihwo ri vwo esegbuyota vẹ ẹguọnọ kpahen Jihova  je sa “vwerha” avwanre. Kiera rọ ga Jihova vwẹ ikpe buebun cha re na da ta: “Mi mu ugbeyan vẹ ihwo ri nẹ asan sansan rhe, rẹ ẹkuruemu rayen fẹnẹ ọmẹ.” Wo de mu ugbeyan vwẹ idjerhe tiọyen, ku wọ cha mrẹ oborẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vẹ ẹwẹn rọyen kuẹ ihwo kuẹgbe wan.

14. (a) Die yen sa chọn wẹ uko vwo vwo uvi rẹ oboratẹnrovi? (b) Die yen ighene evo ta kpahen oboratẹnrovi?

¹⁴ Se Une Rẹ Ejiro 16:8. Devid tẹnrovi ẹga rẹ Jihova. Wọ je cha riavwerhen rẹ uvi rẹ akpeyeren siẹrẹ wọ da vwẹ Jihova vwọ kobaro, ji vwo oboratẹnrovi vwẹ ẹga rọyen. Oniọvo ọshare ọvo re se Steven da ta: “Oma vwerhen ovwẹ nẹ mi vwo oboratẹnrovi, mi yerin muo, mi ji mrẹ erhuvwu ro nẹ obuko rọyen rhe.” Eghene ọshare ọvo ro nẹ Germany rhe, rọ ga vwẹ ẹkuotọ ọfa enẹna da ta: “Mi guọnọ ni kpo obuko vwẹ ọke ọghwo mẹ, rhe mrẹvughe nẹ mi yeren akpọ kẹ erhuvwu romobọ mẹ ọvo-o.” O muẹro nẹ ẹwẹn tiọyena yen ji rhe we. Ọtiọyena, gba reyọ okẹ wẹn vwo brọghọ phiyọ Jihova oma, ji ru emu esiri kẹ ihwo efa. (Gal. 6:10) Vwo oboratẹnrovi, wọ je yare ukẹcha rẹ Jihova wo se vwo yerin mu ayen. Oma cha vwerhọn rọ vwọ kpahenphiyọ ẹrhovwo tiọyena.—1 Jọn 3:22; 5:14, 15.

15. Oboratẹnrovi vọ yen wo se vwo? (Ni ekpeti na, “ Obo ra sa tẹnrovi.”)

¹⁵ Oboratẹnrovi vọ yen wo se vwo? Ọkiọvo wọ guọnọ vwẹ eta romobọ wẹn vwọ kpahenphiyọ enọ vwẹ emẹvwa, dia ọkobaro ọkieje, yẹrẹ ga vwẹ Bẹtẹl. Wo se yono ephẹrẹ ọfa rere wọ sa vwọ ga vwẹ asan ra da jẹ ephẹrẹ yena. Barak rọ dia eghene rọhẹ ẹga ọkieje da ta: “Imuẹro ri mi vwori nẹ me vwẹ ẹgba mẹ vwọ ga Jihova kẹdẹ kẹdẹ, kẹ vwẹ omavwerhovwẹn rẹ iruo ọfa cha sa kẹ vwẹ-ẹ.”

16. Ẹwẹn vọ yen Devid vwo kpahen irhi rẹ Jihova, kẹ diesorọ?

¹⁶ Se Une Rẹ Ejiro 16:2, 4. Uyono rọ wanre na chọn avwanre uko vwọ mrẹvughe nẹ irhi vẹ odjekẹ rẹ Ọghẹnẹ ru avwanre phiyọ ọmuvwiẹ, kidie e chọn avwanre uko vwo vwo ẹguọnọ rẹ obo ri yovwirin ji vwo utuoma rẹ obo re brare. (Emọs 5:15) Ọbuine Devid tare nẹ Jihova yen  “[Esiri rẹ] uyoyovwi.” Uyoyovwin ọyen uvi rẹ uruemu. Devid davwẹngba vwọ vwẹrokere uyoyovwin rẹ Jihova. O ji vwo utuoma kpahen obo re brare vwẹ ẹro rẹ Ọghẹnẹ. O vwo utuoma kpahen erọnvwọn kerẹ edjọẹgọ rẹ ihworakpọ vwo gbe oma rayen ẹgua, rọ je nẹrhẹ ayen vwẹ urinrin rẹ Jihova vwọ kẹ ema.—Aiz. 2:8, 9; Ẹvwọ. 4:11.

17, 18. (a) Die yen Devid ta kpahen obo ri nẹ obuko rẹ ẹga rẹ efian cha? (b) Mavọ yen ihwo evo vwo ru ojaẹriọ rayen “buphihọ”?

¹⁷ Vwẹ ọke awanre, ẹga rẹ efian churobọ si ọfanrhiẹn egbe. (Hos. 4:13, 14) Vwọrẹ uyota, oka rẹ ẹga tiọyena je ihwo buebun. Ẹkẹvuọvo, ọ kẹ ayen uvi rẹ omavwerhovwẹ-ẹn. Ukperẹ ọtiọyen, Devid tare nẹ ‘ihwo tiọyena nẹrhẹ omaemuophiyọ rayen bunphiyọ.’ Ayen je hwarhiẹ ojaẹriọ rhe emọ buebun. (Aiz. 57:5) Jihova vwo utuoma kpahen umiovwo tiọyena! (Jer. 7:31) Mane ku wọ herọ ọke yena, oma rha vwerhen owẹ nẹ ọsẹ vẹ oni wẹn idibo rẹ Jihova ri vwo esegbuyota kpahọn, ri ji nyupho rọyen.

¹⁸ Nonẹna, ẹga rẹ efian ji churobọ si ọfanrhiẹn egbe, ji te uruemu rẹ eshare vẹ eshare vwọ mroma. Ẹkẹvuọvo, obo ri nẹ obuko rẹ orharhe egbomọphẹ tiọyena cha ji rhi wene-e. (1 Kọr. 6:18, 19) Ọkiọvo wo niroso nẹ ihwo tiọyena ru ojaẹriọ rayen “buphihọ.” Ọtiọyena ighene, ovwan kerhọ rẹ Ọsẹ rẹ ovwan rọhẹ obo odjuvwu. Jo mu ovwan ẹro nẹ ẹmienyo che fierere kẹ ovwan. Karophiyọ nẹ oja ro nẹ obuko rẹ ọfanrhiẹn cha, rho nọ avwerhen rọhẹ evun rọyen. (Gal. 6:8) Joshua re djunute siẹvure da ta: “A sa vwẹ egbomọphẹ vwo ruiruo vwẹ idjerhe ro je ohwo, jẹ e che se vwo omavwerhovwẹn siẹrẹ a da reyọ vwo ruiruo vwẹ idjerhe rọ chọre-e.”

19, 20. Ebruphiyọ vọ yen hẹrhẹ ighene ri vwo esegbuyota kpahen Jihova, ji nyupho rọyen?

¹⁹ Jesu da ta kẹ idibo rọyen: “Wo de phi obọ phihọ ota mẹ vwẹ ọ rẹ uyota ovwan ke dia idibo mẹ, ovwan ke riẹn uyota na, uyota na ko ru ovwan phihọ ọmuvwiẹ.” (Jọn 8:31, 32) Ọmuvwiẹ yena churobọ si egbomọphẹ rọ vrabọ rẹ iyono rẹ efian, jẹriẹn, kugbe uruemu rẹ orhan. O ji churobọ si erọnvwọn efa. Uyono nana nẹrhẹ a mrẹvughe nẹ ọmuvwiẹ yena churobọ si “urinrin rẹ egbemọphẹ rẹ emọ rẹ Ọghẹnẹ.” (Rom 8:21) Riavwerhen rẹ egbomọphẹ yena asaọkiephana womarẹ ‘ẹmienyo rẹ eta rẹ Jesu’ yẹrẹ iyono rọyen. Vwẹ idjerhe tiọyena, ku wọ sa “riẹn uyota na” yẹrẹ yono kpahọn ji yeren akpọ nene.

²⁰ Ighene, ovwan vwẹ ẹro ọghanghanre vwo ni egbomọphẹ rẹ Ọghẹnẹ vwọ kẹ ovwan. Reyọ vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ aghwanre rere wọ nabọ tọn uchivwon oyoyovwin phiyotọ hẹrhẹ ọke rọ cha. Eghene ọshare ọvo da ta: “A da vwẹ egbomọphẹ rẹ ohwo vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ aghwanre vwẹ ọke eghene, ke se bru omamọ orhiẹn vwẹ ọke ọfa re de hirharoku ojẹ ride, kerẹ orhiẹn ro churobọ si oka rẹ iruo re che ru, yẹrẹ sẹ ohwo cha rọvwọn yẹrẹ ọ cha dia kpogono vwẹ uvwre rẹ ọke evo.”

21. Mavọ yen wọ sa vwọ yan vwẹ idjerhe ro suẹn ohwo kpo “uvi rẹ arhọ na”?

²¹ Oborẹ ihwo se omamọ rẹ akpọ vwẹ eyeren rẹ Eshu nana muẹro-o, ọ pha krẹkrẹ. A riẹn oborẹ odẹ rọ cha na cha dia-a. (Jems 4:13, 14) Obo ri me yovwin enẹna, ọyen a vwọ yan vwẹ idjerhe ro suẹn ohwo kpo “uvi rẹ arhọ na” rọ dia arhọ rẹ bẹdẹ. (1 Tim. 6:19) Vwọrẹ uyota, Jihova gba avwanre vwo nene idjerhe yena-a. Ọyen orhiẹn romobọ. Jẹ Jihova dia “ughwẹ” wẹn. Dje ọdavwaro phia kpahen “emu esiri” na eje rọ vwọ kẹ wẹ. (Une 103:5) Ji vwo imuẹro nẹ ọ sa kẹ wẹ “aghọghọ ọvọnvọn” vẹ “omavwerhe ri bẹdẹ.”—Une 16:11.