Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

SAWO DIA WEKELO 6

Lama olowanyi ayɛ!

Lama olowanyi ayɛ!

“Polo lam’ayomovɔ, dimi hantotshika olowanyi ami!”​—JƆBƆ 27:5.

OSAMBO 34 Tɔkɛndɛkɛndɛ lo olowanyi

AWUI WAYƆTƐKƐTAMA *

1. Ngande wakatshikala Ɛmɛnyi wa Jehowa esato wɔtɛkɛtami lo odingɔ ɔnɛ la kɔlamelo le Jehowa?

TƆSƐDINGOLE bɛnyɛlɔ sato nɛ diendana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. 1) Osekaseka ɔmɔtshi ekɔ lo mbɔtɔ kalasa, lushi lɔmɔtshi ombetsha ambotɛ ambeki tshɛ dia nsala fɛtɛ kɛmɔtshi ka l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Osekaseka akɔ mbeyaka dia fɛtɛ kɛsɔ hangɛnyangɛnya Nzambi, diakɔ diele nde ambotona la dilɛmiɛlɔ tshɛ dia monga lo fɛtɛ kakɔ. 2) Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi w’ɔsɔnyi ekɔ lo tasambisha lo luudu la luudu. Nde ambɛna osekande ombeki la lo kalasa kawɔ lakasɔkaka Ɛmɛnyi wa Jehowa ele lo luudu layela. Kaanga mbediɔ ngasɔ ɔlɔngɔlɔngɔ akɔ ambotshɔ otsha lo luudu lakɔ ndo ambɔkɔkɔla. 3) Papa kɛmɔtshi ekɔ lo nkamba olimu efula dia kotshɛ nkumbo kande ehomba awɔ, ndo lushi lɔmɔshi owandji ande w’olimu ambɔlɔmba dia nsala dui dimɔtshi diaha la losembwe kana diahetawɔma l’ɛlɛmbɛ. Kaanga mbeyande dia nde koka nshisha olimu ande, papa kakɔ amboolembetshiya dia nde pombaka monga la losembwe ndo nkitanyiya ɛlɛmbɛ nɛ dia kɛsɔ mbalɔmba Nzambi ekambi ande.​—Rɔmɔ 13:1-4; Hɛb. 13:18.

2. Ambola akɔna wayangaso nsɛdingola, ndo lande na?

2 Dionga diakɔna diɛnayɛ le anto asato asɔ? Ondo wɛ ambɛna waonga efula, ɛnyɛlɔ dihonga ndo losembwe. Koko vɔ tshɛ wakakɛnɛmɔla lo yoho ya laande dionga di’ohomba efula di’olowanyi. Vɔ asato wakɛnya dia wekɔ la kɔlamelo le Jehowa. Onto l’onto akatone dia nsekola atɔndɔ wa Nzambi. Olowanyi mbakatshutshuya anto asɔ dia nsala kɛnɛ kakawasale. Lo mɛtɛ, Jehowa akonge la ofunu l’ɔtɛ wakakɛnɛmɔla onto l’onto la l’atei awɔ dionga sɔ. Woho akɔ waamɛ mbele sho nangaka nkonya Shɛso lele l’olongo dia monga l’ofunu. Diakɔ diele, tayanga nsɛdingola ambola anɛ: Olowanyi kɛdikɛdi na? Lande na kahombaso monga la olowanyi? Ngande wakokaso nkeketsha yɛdikɔ yaso ya nama olowanyi lo nshi ya paa nyɛ?

OLOWANYI KƐDIKƐDI NA?

3. a) Naka eendana la so, olowanyi kɛdikɛdi na? b) Bɛnyɛlɔ diakɔna diakoka tokimanyiya dia nshihodia kitshimudi ya olowanyi?

3 Naka eendana la so oko ekambi wa Nzambi, kete olowanyi kɛdikɛdi mboka Jehowa ngandji k’oma k’ɛse otema ndo mbomamema la tshondo yaso oko Onto, lo mbetsha lolango lande lo dihole dia ntondo lo tɛdikɔ tshɛ tɔsaso. Tɔsɛdingole awui amɔtshi wendana la woho wakawakambe la tshɛkɛta olowanyi lo Bible. Lo Bible tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakakadimɔma ɔnɛ “olowanyi” nembetshiyaka: tshɛ lo tshɛ, aha la ɛkɔmɔ, kana otondo. Ɛnyɛlɔ, ase Isariyɛlɛ wakalambolaka Jehowa nyama ndo Ɛlɛmbɛ wakataka dia nyama hahombe monga la ɛkɔmɔ. * (Lɛw. 22:21, 22) Ekambi wa Nzambi kombetawɔmaka dia nambola nyama k’etshumbe, kele bu la toyi kana kele bu la sso dimɔtshi, ndo vɔ kokokaka nambola nyama kaki la hemɔ. Le Jehowa aki ohomba dia nyama monga k’otondo ndo aha l’ɛkɔmɔ. (Mal. 1:6-9) Sho koka nshihodia lande na kayakiyanya Jehowa lo kɛnɛ kendana la mbomamema la tshondo kana tshɛ lo tshɛ. Etena kasombaso ɛngɔ kɛmɔtshi oyadi olowa, dibuku kana ehomɔ kɛmɔtshi, hatotolangaka mbɔsa ɛngɔ kele la wesho kana kambolana. Sho tolangaka ɛngɔ keeke dimɛna, kaha l’ɛkɔmɔ kana k’otondo. Ngasɔ mbasala ndo Jehowa lo kɛnɛ kendana la ngandji ndo kɔlamelo yele la so le nde. Ngandji ndo kɔlamelo pombaka monga tshɛ lo tshɛ, aha la ɛkɔmɔ kana otondo.

4. a) Lande na kakoka onto lele bu kokele monga l’olowanyi? b) Lo ndjela Osambo 103:12-14, kakɔna kalongamɛ Jehowa oma le so?

4 Onde sho pombaka mbuta ɔnɛ dia monga la olowanyi sho pombaka monga kolele? Ndo nto, onde sho koka mfɔnya ɔnɛ lam’ele tekɔ lo nsala munga efula hatokoke monga l’olowanyi? Tɔsɛdingole ɛkɔkɔ ehende wahatakoke mbuta ngasɔ. Ntondotondo, Jehowa hake washo lo munga yaso. Ɔtɛkɛta ande totɛka ɔnɛ: “Naka wɛ menda munga yaso, wɛ Jah, Jehowa le, akɔna akoka memala?” (Os. 130:3) Nde mbeyaka dia sho bu kokele, tekɔ atshi wa pɛkato ndo nde todimanyiyaka l’otema ɔtɔi. (Os. 86:5) Ɔkɔkɔ wa hende ele, Jehowa mbeyaka elelo aso ndo nde halongamɛ dia sho nsala kɛnɛ kahatakoke nsala. (Adia Osambo 103:12-14.) Ko lo yoho yakɔna yakokaso monga aha la ɛkɔmɔ, kana etondo lo washo ande?

5. Le ekambi wa Jehowa, lo ngande wele ngandji ekɔ ohomba efula dia monga l’olowanyi?

5 Le ekambi wa Jehowa, ngandji ekɔ ohomba efula dia monga l’olowanyi. Ngandji kokaso Nzambi, kɔlamelo yaso le nde oko wende Shɛso lele l’olongo, pombaka monga tshɛ lo tshɛ, aha la ɛkɔmɔ kana otondo. Naka sho mbooka ngandji ka ngasɔ kaanga etena keso la ehemba, kete tekɔ la olowanyi. (1 Ɛk. 28:9; Mat. 22:37) Tɔsɛdingole nto ɛnyɛlɔ k’Ɛmɛnyi wa Jehowa esato wakatatɛkɛtshi oma l’etatelo. Lande na kakawasale akambo woho wakawasale? Onde osekaseka akɔ akatone monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ la kalasa kana onde ɔlɔngɔlɔngɔ akɔ akalange dia vɔ towosha sɔnyi lo luudu lokina kana onde papa ka nkumbo akalange dia nshisha olimu ande? Ndooko. Koko, vɔ wakeyaka dia Jehowa ekɔ la atɔndɔ wosembwe ndo vɔ wakaleke mbidja yimba lo kɛnɛ kangɛnyangɛnya Shɛso lele l’olongo. Ngandji kawokawɔ mbakatshutshuya dia mbeetsha lo dihole dia ntondo lo tɛdikɔ takawɔshi. Lo nsala ngasɔ vɔ wakɛnya dia wekɔ l’olowanyi.

LANDE NA KAHOMBASO MONGA L’OLOWANYI?

6. a) Lande na kahombayɛ monga l’olowanyi? b) Lande na kaki Adama la Eva kɔmɛnya dia waki l’olowanyi?

6 Lande na kahombaso sho tshɛ monga l’olowanyi? Wɛ pombaka monga l’olowanyi nɛ dia Satana akadje Jehowa tɔfwɛfwɛ ndo nde ekɔ lo kodja tɔfwɛfwɛ. Ondjelo w’ɔtɔmbɔki ɔsɔ akayaetɛ Satana kana “Ɔndɔshi,” oma ko ekambɔ ka Ɛdɛna. Nde akadje lokombo la Jehowa mindo lo nkonya anto dia mfɔnya ɔnɛ Nzambi ekɔ Ɔnɔmbɔdi wa kɔlɔ, wele la lokaki, ndo waha la losembwe. Lonyangu ko Adama la Eva wakete lo wedi wa Satana lo tɔmbɔkwɛ Jehowa. (Eta. 3:1-6) Lɔsɛnɔ la lo Ɛdɛna lakawasha waaso efula wa nkeketsha ngandji kakawokaka Jehowa. Koko, etena kakadje Satana tɔfwɛfwɛ, ngandji kawɔ kondjonga tshɛ lo tshɛ kana otondo. Dimbola dikina diakayokama diɔ nɛ: Onde onto ɔmɔtshi ayotshikala la kɔlamelo le Jehowa Nzambi l’ɔtɛ wa ngandji kawokande? Lo ɛtɛkɛta ekina, onde anto wayokoka mɛnya dia wekɔ l’olowanyi? Dimbola sɔ diakayokama lo dikambo dia Jɔbɔ.

7. Oko wɛnya Jɔbɔ 1:8-11, ngande wakayaoke Jehowa ndo Satana lo dikambo di’olowanyi wa Jɔbɔ?

7 Jɔbɔ akasɛnaka lo nshi yaki ase Isariyɛlɛ l’Edjibito. Nde aki la olowanyi wa laande. Oko weso bu kokele mbakinde nde lawɔ. Nde akasalaka munga. Koko, Jehowa akalangaka Jɔbɔ l’ɔtɛ wakinde l’olowanyi. Mɛnamaka dia laasɔ ko Satana ambotatɛka mɔnyɔla Jehowa lo dikambo dia olowanyi w’onto. Diakɔ diele, Jehowa akakotola yambalo ya Satana lo dikambo dia Jɔbɔ. Lɔsɛnɔ l’otondo la pami kɛsɔ lakatondja kashi ka Satana sɛkɛ! Satana akalɔmbɛ dia mbidja olowanyi wa Jɔbɔ l’ohemba. Lam’ele Jehowa akayaɛkɛka le ɔngɛnyi ande Jɔbɔ, Nde aketawɔ dia Satana mbohemba.​—Adia Jɔbɔ 1:8-11.

8. Ngande wakalɔsha Satana Jɔbɔ?

8 Satana ekɔ kanga ngala ndo ondjakanyi. Nde akashishɛ Jɔbɔ diangɔ diande, ɔngɔnyi ande, ekambi ande ndo lokumu laki la nde lo tshunda. Nde akalɔshana la nkumbo ka Jɔbɔ ndo akawodakɛ anande wa ngandji dikumi. Oma laasɔ nde akasoya Jɔbɔ, akolanyɛ yoonge yande lo mbotatsha atshutshu wa kandji demba di’otondo oma l’ɔtɛ polo lo akaka. Wadi aki Jɔbɔ akayakiyanya efula ndo akandama la lɔkɔnyɔ, nde akatshutshuya Jɔbɔ dia nsɛka Nzambi, mbodja mananu ko nde mvɔ. Jɔbɔ ndaamɛ akayokombola mvɔ, koko nde akatetemala nama olowanyi ande. Oma laasɔ Satana akayokamba la yoho kina dia mbɔlɔsha. Nde akakambe l’apami asato waki angɛnyi wa Jɔbɔ. Apami akɔ wakatshu dia tenda Jɔbɔ l’edja ka nshi efula, koko vɔ kombosamba. Lo dihole dia vɔ mbosamba, vɔ wakawotɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ ndo wakawɔnyɔla efula. Vɔ wakate ɔnɛ Nzambi mbaki lo kiɔkɔ ya asui ande ndo ɔnɛ nde hadje yimba lo olowanyi ande. Vɔ wakakome polo lo mbuta ɔnɛ Jɔbɔ aki kanga kɔlɔ lakahombe diɛnɛ la asui wakokomɛ!​—Jɔbɔ 1:13-22; 2:7-11; 15:4, 5; 22:3-6; 25:4-6.

9. La ntondo k’ehemba ande, kakɔna kaki Jɔbɔ kosala?

9 Kakɔna kakasale Jɔbɔ la ntondo k’asui ande tshɛ? Nde komonga kokele. La nkɛlɛ tshɛ nde akahangwɛ asambi ande wa kashi ndo nde akate awui wakandayetawɔka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ waki awui wa wotata. Nde akaamɛ losembwe lande hita oleki woho wakandamɛ losembwe la Nzambi. (Jɔbɔ 6:3; 13:4, 5; 32:2; 34:5) Koko oyadi lo tena dia wolo sɔ, Jɔbɔ komboka Jehowa Nzambi ɔkɔngɔ. Nde kombetawɔ awui wa kashi wakate angɛnyi wa kashi asɔ. Nde akate ate: “Dimi bu la kanyi ya mbuta dia nyekɔ anto w’ɛlɔlɔ! Polo lam’ayomovɔ, dimi hantotshika olowanyi ami!” (Jɔbɔ 27:5) Ɔsɔ ekɔ ɛtɛkɛta w’ohomba efula. Jɔbɔ kopekɔ; sho koka nsala woho akɔ waamɛ.

10. Ngande wendanayɛ l’awui wakonyiya Satana lo dikambo dia Jɔbɔ?

10 Satana mbutaka awui akɔ waamɛ lo dikambo di’onto tshɛ la l’atei aso. Ngande wendanayɛ la dui sɔ? Lo mɛtɛ nde mbutaka ɔnɛ wɛ mɛtɛ hoke Jehowa Nzambi ngandji, wɛ ayotshika mbokambɛ l’oyango wa ndjakokɛ, ndo wɛ holama olowanyi ayɛ! (Jɔbɔ 2:4, 5; Ɛny. 12:10) Ngande wayaokayɛ etena kokayɛ awui asɔ? Shi dui sɔ koshaka paa efula? Koko, ohokanyiya dikambo nɛ: Jehowa ndjaɛkɛka le yɛ ndo nde koshaka diaaso dimɔtshi dia dimɛna efula. Jehowa mbishaka Satana diaaso dia mpemba olowanyi ayɛ. Jehowa ekɔ l’eshikikelo ɔnɛ wɛ koka nama olowanyi ayɛ ndo ayɛnya dia Satana ekɔ kanga kashi. Ndo Nde ndakaka dia kokimanyiya dia nsala dui sɔ. (Hɛb. 13:6) Ande diɛsɛ dia Omboledi w’andja w’otondo ndjaɛkɛ le yɛ lee! Onde wɛ ambɛna lande na kele olowanyi ohomba efula? Vɔ tokimanyiyaka diaha mbetawɔ kashi ya Satana, dia mamɛ lokombo la dimɛna la Shɛso ndo nsukɛ yoho yande ya nɔmbɔla. Akokaso nsala dia nama olowanyi aso?

WOHO WAKOKASO NAMA OLOWANYI LO NSHI YASO NYƐ

11. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Jɔbɔ?

11 Satana amboleka mfudia ɛlɔshamelo ande lo “nshi y’ekomelo” ya paa nyɛ. (2 Tim. 3:1) Lo nshi ya paa nyɛ, ngande wakokaso ndjakeketsha dia nama olowanyi aso? Sho koka mbeka nto akambo efula oma le Jɔbɔ. Edja efula la ntondo k’ehemba ande ntatɛ, Jɔbɔ akalamaka olowanyi ande. Tɔsɛdingole wetshelo esato wakokaso nkondja oma le nde lo kɛnɛ kendana la ndjakeketsha dia nama olowanyi aso.

Naa toho tɔmɔtshi tayakeketshaso dia nama olowanyi aso? (Enda odingɔ 12) *

12. a) Oko wɔtɛkɛtamidiɔ lo Jɔbɔ 26:7, 8, 14, ngande wakakɛnɛmɔla Jɔbɔ wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ le Jehowa? b) Ngande wakokaso mboka Nzambi wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ?

12 Jɔbɔ akakeketsha ngandji kakandokaka Nzambi lo mboka Jehowa wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ. Jɔbɔ akɔsaka etena ka nsɛdingola etongelo ka diambo ka Jehowa. (Adia Jɔbɔ 26:7, 8, 14.) Nde akonge la wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ etena kakandakanyiya dikambo dia nkɛtɛ, loowa, wange ndo akungola kaanga mbakandeyaka awui yema tshishɛ lo dikambo dia diangɔ diakatonge Jehowa. Nde akonge nto la wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ lo ɛtɛkɛta wa Jehowa. Jɔbɔ akate lo dikambo di’ɛtɛkɛta wa Jehowa ate: “Dimi lakɔshi ɛtɛkɛta ande la nɛmɔ.” (Jɔbɔ 23:12) Jɔbɔ akonge la wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ wakotshutshuya dia nɛmiya Jehowa. Nde akoke She ngandji ndo akalange mbɔngɛnyangɛnya. Yɛdikɔ yakɔshi Jɔbɔ dia nama olowanyi ande yakatalekaka keketala. Sho pombaka mbokoya Jɔbɔ. Sho mbeyaka akambo efula wendana l’etongelo ka diambo oleki anto wa lo nshi ya Jɔbɔ. Ndo sho taya la Bible k’otondo katokimanyiya dia mbeya Jehowa oko wende mɛtɛ. Awui tshɛ wekaso koka tokimanyiya dia monga la wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ. Mboka Jehowa wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ ayototshutshuya dia mbooka ngandji, mbokitanyiya ndo nkeketsha nsaki kaso k’efula ka nama olowanyi aso.​—Jɔbɔ 28:28.

Sho ndjakeketshaka dia nama olowanyi aso lo ntona esato wɛnyawɔ anto etakataka, (Enda odingɔ 13) *

13-14. a) Oko wata Jɔbɔ 31:1, ngande wakɛnya Jɔbɔ dia nde aki l’okitanyiya? b) Ngande wakokaso ndjela ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ?

13 Jɔbɔ akayakeketsha dia nama olowanyi ande lo monga l’okitanyiya. Jɔbɔ akeyaka ɔnɛ dia monga la olowanyi paka monga la okitanyiya. Diakɔ diele, tshelo tshɛ y’okitanyiya keketshaka yɛdikɔ yaso ya nama olowanyi. Jɔbɔ akasalaka la wolo dia nkitanyiya Nzambi lo lɔsɛnɔ lande la lushi la lushi. Ɛnyɛlɔ, nde aki la shɛnɔdi y’efula lo dikambo dia dionga diande otsha le wamato. (Adia Jɔbɔ 31:1.) Oko otshukanyi, nde akeyaka ɔnɛ aki kɔlɔ mɛnya womoto okina ngandji ka lam’asa pami la womoto. Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ lo nsɛna l’andja watɔpɔpawɔ la ehemba w’awui wa dieyanelo. L’ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ, onde sho mbewɔka dia ndjasha lo yoho ya kɔlɔ le onto lele bu olonganyi aso? Onde sho mbewɔka nto dia menda esato wa mindo kana weho tshɛ w’esato wɛnyawɔ anto etakataka? (Mat. 5:28) Naka sho ndjakimɛka lushi la lushi, kete tayoyakeketsha dia nama olowanyi aso.

Sho ndjakeketshaka dia nama olowanyi aso lo monga la kanyi yele la wɛdimo lo dikambo dia lomombo la l’emunyi (Enda odingɔ 14) *

14 Jɔbɔ akakitanyiyaka Jehowa nto lo woho wakandɔsaka lomombo la l’emunyi. Jɔbɔ akeyaka dia otondoyaɛkɛ lo diangɔ diande, nde otosala munga ka woke kotondokoka nongola dilanya. (Jɔbɔ 31:24, 25, 28) Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ lo nsɛna l’andja wayasha anto lo lomombo la l’emunyi efula. Naka sho monga la kanyi y’ɔlɔlɔ lo dikambo dia falanga ndo lomombo la l’emunyi, oko watɛnya Bible dia nsala, kete tayokeketsha yɛdikɔ yaso ya nama olowanyi aso.​—Tok. 30:8, 9; Mat. 6:19-21.

Sho ndjakeketshaka dia nama olowanyi aso lo ntetemala nama elongamelo kaso (Enda odingɔ 15) *

15. a) Elongamelo kakɔna kakakimanyiya Jɔbɔ dia nama olowanyi ande? b) Lande na kakoka dui sɔ tokimanyiya dia nama elongamelo katosha Jehowa?

15 Jɔbɔ akalame olowanyi ande lo ndeka mbidja yimba lo elongamelo k’ɔnɛ Nzambi ayowofuta. Nde akeyaka dia Nzambi akadjaka yimba lo olowanyi ande. (Jɔbɔ 31:6) Kaanga mbakinde l’ehemba, Jɔbɔ aki l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ayowofuta. Eshikikelo kɛsɔ kakokimanyiya dia nama olowanyi ande. Jehowa akangɛnangɛna efula olowanyi wa Jɔbɔ diakɔ diele nde akoofute efula kaanga mbakinde komonga kokele! (Jɔbɔ 42:12-17; Jak. 5:11) Ndo difuto dioleki woke diekɔ lo kongɛɛ Jɔbɔ. Onde wɛ ekɔ l’elongamelo k’efula ɔnɛ Jehowa ayokofuta l’ɔtɛ w’olowanyi ayɛ? Nzambi kaso hatshikitana. (Mal. 3:6) Naka sho mbohɔ ɔnɛ nde mbɔsaka olowanyi aso la nɛmɔ, kete tayotetemala nama elongamelo kaso ka lo nshi yayaye ka diambo.​—1 Tɛs. 5:8, 9.

16. Ahombaso ndjashikikɛ dia nsala?

16 Ɔnkɔnɛ, yashikikɛ dia namaka nshi tshɛ olowanyi ayɛ! Lo tena dimɔtshi wɛ koka ndjaoka oko ndooko onto okina lo dihole dieyɛ lalama olowanyi ande, koko wɛ hongaki pondjo wɛmɛ. Wɛ ayonga l’atei wa miliyɔ y’anto wa l’andja w’otondo wele la kɔlamelo walama olowanyi awɔ. Wɛ ayonga nto l’ɔnɔngɔ wa apami la wamato waki la mbetawɔ wa lo nshi y’edjedja wakalamaka olowanyi awɔ oyadi lo waale wa nyɔi. (Hɛb. 11:36-38; 12:1) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ sho tshɛ toyashikikɛ dia nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’ɛtɛkɛta wa Jɔbɔ ɛnɛ: “Dimi hantotshika olowanyi ami!” Ndo olowanyi aso watombolake Jehowa pondjo pondjo!

OSAMBO 124 Tongake nshi tshɛ la kɔlamelo

^ od. 5 Olowanyi kɛdikɛdi na? Lande na kɔsa Jehowa dionga diele l’ekambi ande sɔ la nɛmɔ? Lande na kele olowanyi wekɔ ohomba le onto tshɛ? Sawo nɛ diayotokimanyiya dia ntana ekadimwelo washa Bible lo ambola asɔ. Diɔ diayotokimanyiya nto dia mbeya woho wakokaso ndjakeketsha dia namaka olowanyi lushi la lushi. Nsala ngasɔ ayotela ɛtshɔkɔ efula.

^ od. 3 Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakakadimɔma ɔnɛ “aha la ɛkɔmɔ” lo dikambo dia nyama fɔnaka la tshɛkɛta “olowanyi” yakambema lo dikambo di’anto.

^ od. 50 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Jɔbɔ etena kakinde ombutshi w’ɔlɔngɔlɔngɔ etsha anande amɔtshi awui wendana l’etongelo ka Jehowa ka diambo.

^ od. 52 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Ɔnangɛsɔ ambotona dia menda esato wɛnyawɔ anto etakataka kaamɛ l’asekande wa l’olimu;

^ od. 54 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Ɔnangɛsɔ ambotona sɛngiyama dia nsomba televiziɔ ka woke ndo k’oshinga wolo kende bu l’ohomba ndo l’akoka wa nsomba;

^ od. 56 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Ɔnangɛsɔ ambɔsa etena ka nsala dɔmbɛlɔ ndo nkana yimba lo elongamelo ka Paradiso.