1-2. (a) Nso ke kpukpru nnyịn iyom? (b) Nso ke inịm?

IDỤHE eke mîyomke ẹma imọ m̀mê ẹkpe unenikpe ẹnọ imọ. Edieke owo mîmaha nnyịn ẹnyụn̄ ẹfịkde nnyịn, ekeme nditie nnyịn nte nnyịn iwọrọke n̄kpọ, ke eke nnyịn okụre.

² Jehovah ọdiọn̄ọ ke imenen̄ede iyom ẹma nnyịn ẹnyụn̄ ẹkpe unenikpe ẹnọ nnyịn. (Ps. 33:5) Imenịm ke Jehovah ama nnyịn etieti inyụn̄ iyomke ẹfịk nnyịn. Se ikụtde ke ini itịmde ise Ibet emi enye akadade Moses ọnọ nditọ Israel anam idọhọ ntre. Edieke esịt mînemke fi ke ntak emi owo mîmaha fi m̀mê ke ntak emi ẹfịkde fi, mbọk se nte Ibet Moses * owụtde ke Jehovah ekere aban̄a ikọt esie.

3. (a) Nte Rome 13:8-10 owụtde, nso ke ikụt ke ini idụn̄ọrede Ibet Moses? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ emi?

³ Ke ini idade ini idụn̄ọde Ibet Moses, imesikụt adan̄a nte edima Abasi nnyịn Jehovah amade nnyịn. (Kot Rome 13:8-10.) Ke ibuotikọ emi, imọn̄ ineme ibet ifan̄ emi ẹkenọde nditọ Israel, ekem ibọrọ mme mbụme emi: Ntak emi ikemede ndidọhọ ke ima akanam ẹnọ Ibet oro? Ntak emi ikemede ndidọhọ ke Ibet oro ama anam ẹsikpe unenikpe? Ẹkedọhọ mbon emi ẹdade usụn̄ ke Israel ẹda Ibet ẹnam n̄kpọ didie? Mmanie ke Ibet oro ekenen̄ede ekpeme? Ibọrọ mme mbụme emi ekeme ndidọn̄ nnyịn esịt, anam inyene idotenyịn, onyụn̄ anam inen̄ede ikpere edima Ete nnyịn.—Utom 17:27; Rome 15:4.

4. (a) Ntak emi ikemede ndidọhọ ke ima akanam ẹnọ Ibet Moses? (b) Nte ikụtde ke Matthew 22:36-40, mme ewụhọ ewe ke Jesus eketịn̄ aban̄a?

⁴ Se inamde idọhọ ke ima akanam ẹnọ Ibet Moses edi ke ima esinam Jehovah anam kpukpru se enye anamde. (1 John 4:8) Kpukpru ibet emi Jehovah ọkọnọde ọkọkọn̄ọ ke ewụhọ iba—ndima Abasi ye ndima mbọhọidụn̄. (Lev. 19:18; Deut. 6:5; kot Matthew 22:36-40.) Oro anam inịm ke se ibede ewụhọ 600 emi ẹnamde Ibet Moses ẹwụt nnyịn nte Jehovah amade owo. Ẹyak ise ndusụk uwụtn̄kpọ.

5-6. Nso ke Jehovah oyom ebe ye n̄wan ẹnam? Nso ke Jehovah ọdiọn̄ọ? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁵ Kûkpọn̄ n̄wan m̀mê ebe fo, nyụn̄ se ban̄a nditọ fo. Jehovah oyom ebe ye n̄wan ẹma idemmọ utọ ima emi edinamde mmọ ẹkûkpọn̄ kiet eken, ibọhọke n̄kpa adian̄ade mmọ. (Gen. 2:24; Matt. 19:3-6) Efịbe esịne ke otu akpatre idiọkn̄kpọ emi owo ekemede ndinam n̄wan m̀mê ebe esie. Oro akanam ọyọhọ ibet itiaba ke Ibet Duop akpan owo ndisịn efịbe. (Deut. 5:18) Owo emi esịnde efịbe ‘edue Abasi’ onyụn̄ anam n̄wan m̀mê ebe esie ata idiọk ibak. (Gen. 39:7-9) Owo emi n̄wan m̀mê ebe esie ekesịnde efịbe ekeme nditua ubiak n̄kpọ oro ke ata ediwak isua.

⁶ Jehovah enen̄ede ọdiọn̄ọ nte ebe ye n̄wan ẹnamde n̄kpọ ye kiet eken. Enye ekenen̄ede oyom nditọ Israel ẹtịm iban mmọ ẹkama. Ebe emi okokponode Ibet ama esima n̄wan esie, ikesinyụn̄ isioho enye ndọ ke ntak ekpri n̄kpọ. (Deut. 24:1-4; Matt. 19:3, 8) Edi edieke akamba mfịna okodude ndien enye osio n̄wan esie ndọ, akana enye ọnọ n̄wan oro n̄wed usiondọ. N̄wed oro idiyakke ẹdori n̄wan oro ikọ ke esịn efịbe. N̄kpọ efen edi ke mbemiso ebe ọnọde n̄wan esie n̄wed usiondọ, etie nte akana enye ekeneme n̄kpọ oro ye mbiowo obio. Oro ama esinam mmọ ẹkeme ndidomo ndin̄wam ebe ye n̄wan oro man ẹse m̀mê ẹyekeme ndibiere mfịna mmọ. Edieke eyen Israel akanamde n̄kari osio n̄wan esie ndọ, Jehovah ikesimụmke utọ owo oro ubọk; ikesidọn̄ke mbiowo m̀mê mme prọfet ẹkedọhọ enye afiak emen n̄wan oro ọdọ. Edi enye ama esikụt mmọn̄eyet ye ukụt an̄wan emi ẹkesiode ndọ, ama esinyụn̄ abiak enye ndikụt n̄wan oro atuade eseme.—Mal. 2:13-16.

7-8. (a) Nso ke Jehovah ọkọdọhọ mme ete ye eka ẹnam? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.) (b) Nso ye nso ke ikpep?

⁷ Ibet ama owụt n̄ko ke Jehovah ekere aban̄a nte ẹnamde n̄kpọ ye nditọwọn̄. Jehovah ọkọdọhọ mme ete ye eka ẹsise ẹban̄a nditọ mmọ ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ ẹkpere imọ. Akana mme ete ye eka ẹda ifet ekededi ẹnam Ibet Jehovah an̄wan̄a nditọ mmọ ẹnyụn̄ ẹkpep mmọ ẹma Jehovah. (Deut. 6:6-9; 7:13) Ntak kiet emi Jehovah akamiade nditọ Israel ufen edi ke ibak emi mmọ ẹkebakde ndusụk nditọ mmọ ama odoro owo ediyịk. (Jer. 7:31, 33) Jehovah ikoyomke mme ete ye eka ẹda nditọ mmọ nte inyene emi edide akpama afo etịm ese enyịn, mûmaha afo ọkpọn̄. Enye okoyom mmọ ẹda nditọ oro nte “udeme” ye enọ emi otode imọ.—Ps. 127:3.

⁸ Se ikpepde: Jehovah esikụt nte ebe ye n̄wan ẹnamde n̄kpọ ye kiet eken. Enye oyom mme ete ye eka ẹma nditọ mmọ, enye oyonyụn̄ ekpe ikpe ọnọ ete ye eka edieke mmọ mîtịmke nditọ mmọ ikama.

9-11. Ntak emi Jehovah ọkọdọhọde nditọ Israel ẹkûsịn esịt ke n̄kpọ owo?

⁹ Kûsịn esịt ke n̄kpọ owo. Akpatre  ibet ke Ibet Duop ama akpan owo ndisịn esịt ke n̄kpọ owo, oro edi, ndidiọk itọn̄ nyom n̄kpọ owo en̄wen. (Deut. 5:21; Rome 7:7) Jehovah ọkọnọ ibet emi man ekpep ikọt esie akpan n̄kpọ. Enye okoyom mmọ ẹkpeme esịt mmọ, oro edi, ẹkpeme se mmọ ẹkerede ye nte mmọ ẹdade n̄kpọ. Enye ọdiọn̄ọ ke se owo ekerede ye nte owo adade n̄kpọ ẹsinam owo akanam idiọkn̄kpọ. (N̄ke 4:23) Edieke eyen Israel akayakde idiọkn̄kpọ ọtọn̄ọ ndidọn̄ enye, oro ama ekeme ndinam enye anam mbon en̄wen ibak. Utọ n̄kpọ oro ama ọwọrọ Edidem David. David ekedi eti owo, edi enyene ini emi enye okosiode esịt esịn ke idem an̄wan owo. Oro ama anam enye akanam idiọkn̄kpọ. (Jas. 1:14, 15) David ama esịn efịbe ye n̄wan oro, odomo ndibian̄a ebe esie, ekem anam ẹwot ete mbon.—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Jehovah ama ọdiọn̄ọ ini emi eyen Israel esịnde esịt ke n̄kpọ owo sia Jehovah esidiọn̄ọ se isịnede owo ke esịt. (1 Chron. 28:9) Ibet emi ọkọdọhọde owo okûsịn esịt ke n̄kpọ owo ama anam ikọt Abasi ẹdiọn̄ọ ke ana mmimọ itre ndikere mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam mmimọ ikanam idiọkn̄kpọ. Ibet oro okowụt ke Jehovah edi edima Ete, onyụn̄ enyene ọniọn̄ etieti!

¹¹ Se ikpepde: Idịghe se mme owo ẹkụtde kpọt ke Jehovah esikụt. Enye ọdiọn̄ọ se isikerede, onyụn̄ ọdiọn̄ọ utọ owo emi inen̄erede idi. (1 Sam. 16:7) Nnyịn ikemeke ndidịp enye se ikerede, se inamde, ye nte etiede nnyịn ke idem. Enye esiyom nti n̄kpọ ke idem nnyịn onyụn̄ oyom ika iso inam nti n̄kpọ oro. Edi enye oyom nnyịn idiọn̄ọ ndiọi ekikere emi ẹdude nnyịn ke esịt inyụn̄ isio mmọ ifep mbak nnyịn idikanam idiọkn̄kpọ.—2 Chron. 16:9; Matt. 5:27-30.

12. Nso ke Ibet Moses akanam ẹkụt?

¹² Ibet Moses ama anam ẹkụt ke Jehovah ama unenikpe. (Ps. 37:28; Isa. 61:8) Enye ama esikpe unenikpe onyụn̄ enịm ata eti uwụtn̄kpọ ọnọ mme owo. Ini nditọ Israel ẹkenịmde mme ibet emi Jehovah ọkọnọde mmọ, enye ama esidiọn̄ mmọ. Edi mmọ ẹma ẹsibọ ufen ini ekededi emi mmọ ẹtrede ndinam n̄kpọ nte enye ọkọdọhọde ẹnam. Ẹyak ineme ibet iba efen ke otu Ibet Duop oro.

13-14. Nso ke akpa ye ọyọhọ ibet iba ke Ibet Duop ọkọdọhọ ẹnam? Nso ufọn ke nditọ Israel ẹkpekebọ edieke mmọ ẹkenịmde ibet oro?

¹³ Tuak ibuot nọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. Akpa ye ọyọhọ ibet iba ke Ibet Duop ọkọdọhọ ke ana nditọ Israel ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄, onyụn̄ odụri mmọ utọn̄ ete ẹkûkpono ndisọi mbiet. (Ex. 20:3-6) Jehovah ikọnọhọ ibet oro ke ufọn idemesie, ọkọnọ ke ufọn ikọt esie. Ini ikọt esie ẹkesọn̄ọde ẹda ẹnam n̄kpọ esie, mmọ ẹma ẹforo. Edi mmọ ẹma ẹbọ ufen ini mmọ ẹkekpọn̄de enye ẹkekpono mme abasi idụt efen.

¹⁴ Kere se mbon Canaan ẹkesinamde. Mmọ ẹketuak ibuot ẹnọ mme abasi emi mînyeneke uwem utu ke ata odu-uwem Abasi. Oro ama osụhọde mmọ itie. (Ps. 115:4-8) Ini mmọ ẹketuakde ibuot ẹnọ mme abasi oro, mmọ ẹma ẹsinam oburobụt idan̄ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ esịt ẹwa nditọwọn̄. Se ikọwọrọde nditọ Israel edi oro ini mmọ ẹkekpọn̄de Jehovah ẹkekpono nsunsu abasi. Mmọ ẹma ẹsụhọde idem itie ẹnyụn̄ ẹnam ubon mmọ ibak. (2 Chron. 28:1-4) Mbon emi ẹkedade usụn̄ ikekpehe  aba unenikpe. Mmọ ẹma ẹda odudu mmọ ẹnam n̄kpọ nte ẹmama, ẹfịk mbon n̄kpọnnam ye mbon emi mînyeneke owo. (Ezek. 34:1-4) Jehovah ama ọdọhọ nditọ Israel ke iyekpe ikpe inọ mbon emi ẹfiomode iban ye nditọ emi mînyeneke owo. (Deut. 10:17, 18; 27:19) Edi Jehovah ama esidiọn̄ ikọt esie ini mmọ ẹsọn̄ọde ẹda ye enye ẹnyụn̄ ẹkpede unenikpe.—1 Ndi. 10:4-9.

15. Nso ye nso ke ikpep iban̄a Jehovah?

¹⁵ Se ikpepde: Nnyịn ikpọduọhọke Jehovah ke ini mbon emi ẹdọhọde ke ikpono enye ẹtrede ndinam n̄kpọ nte enye ọdọhọde ẹnyụn̄ ẹnamde ikọt esie ẹbọ ufen. Edi Jehovah ama nnyịn esinyụn̄ okụt ini emi ẹfịkde nnyịn. Ufen emi ibọde esibiak enye akan nte esibiakde ekaeyen ndikụt nsekeyen esie ọbọde ufen. (Isa. 49:15) Okposụkedi emi enye mînamke mfịna oro etre ke ebe oro, imọdiọn̄ọ ke ini ama ekem enye eyekpe ikpe ọnọ mbon emi ẹkade iso ndifịk mbon en̄wen.

16-18. Nso ye nso ke Ibet Moses ekesin̄wam ẹbiere? Nso ke ikpep?

¹⁶ Ẹma ẹkeme ndida Ibet Moses mbiere ediwak n̄kpọ emi ẹkesitịbede ke usen ke usen, ntre akana mbon emi ẹmekde mbiowo ẹkpe ikpe ikọt Jehovah ọfọn. Mmọ ẹma ẹsibiere ikpe ke n̄kpọ aban̄ade utuakibuot nnọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹbiere utọk ye ikpọ mfịna. Se uwụtn̄kpọ ifan̄ emi.

¹⁷ Ikedịghe eyen Israel ama owowot owo, ẹwot enye usiene. Akana mbiowo obio mmọ ẹdụn̄ọde se iketịbede ẹse mbemiso ẹbierede m̀mê odot ẹwot enye usiene. (Deut. 19:2-7, 11-13) Mbiowo ẹma ẹsibiere nsio nsio n̄kpọ eken emi ẹkesitịbede ke usen ke usen, utọ nte ndibiere m̀mê anie enyene unen ndinyene n̄kpọ ye ndibiere mfịna ke ufọt ebe ye n̄wan. (Ex. 21:35; Deut. 22:13-19) Ini mbiowo Israel ẹkekpede unenikpe, nditọ Israel ẹnyụn̄ ẹnịm Ibet, kpukpru owo ẹma ẹbọ ufọn, idụt oro ẹnyụn̄ ẹnam ẹtoro Jehovah.—Lev. 20:7, 8; Isa. 48:17, 18.

¹⁸ Se ikpepde: Se ededi emi inamde ebehe Jehovah. Enye oyom ikpe unenikpe inyụn̄ iwụt ke imama mme owo ke ini inamde n̄kpọ ye mmọ. Enye esikop se itịn̄de onyụn̄ okụt se inamde, idem ke ini idude ikpọn̄ ke ufọk.—Heb. 4:13.

19-21. (a) Didie ke Abasi okoyom mbiowo ye mme ebiereikpe ẹnam n̄kpọ ye ikọt imọ? (b) Didie ke ibet ekekpeme mme owo, ndien nso ke oro ekpep nnyịn?

¹⁹ Jehovah okoyom ndin̄wam ikọt esie ẹkûkpebe mme idụt emi ẹkekande mmọ ẹkụk. Oro akanam enye ọdọhọ mbiowo ye mme ebiereikpe ete ẹkpe ikpe ẹnọ kpukpru owo ukem ukem. Edi ikanaha mme ebiereikpe ẹsọn̄ ido m̀mê ẹnana esịtmbọm. Akana mmọ ẹkpe unenikpe.—Deut. 1:13-17; 16:18-20.

 ²⁰ Mbọm ikọt Jehovah ama esinam enye, oro akanam enye ọnọ mme ibet emi mîdiyakke ẹfịk owo. Ke uwụtn̄kpọ, Ibet ama anam ọsọn̄ ndidori owo ikọ ke se enye mînamke. Owo emi ẹkedoride ikọ ama enyene unen ndidiọn̄ọ owo emi odoride enye ikọ. (Deut. 19:16-19; 25:1) Ndien mbemiso ẹkekemede ndibiere ke enye edue, akana ẹkop ẹto ntiense iba ke nsụhọde n̄kaha. (Deut. 17:6; 19:15) Ekpedi owo kiet kpọt okokụt ini eyen Israel anamde idiọkn̄kpọ? Eyen Israel oro ikekemeke ndidọhọ ke imadia inyọn̄ sia Jehovah ama okụt se enye akanamde. Ke ubon, Jehovah ama ọnọ ete odudu ndibiere se ẹkpenamde, edi odudu oro ama enyene adan̄a. Ndusụk ini emi n̄kpọ etịbede ke ubon, mbiowo obio ẹma ẹnyene unen ndisịn uyo nnyụn̄ mbiere se ẹkpenamde.—Deut. 21:18-21.

²¹ Se ikpepde: Jehovah enịm ata eti uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn; kpukpru se enye anamde ẹnen. (Ps. 9:7) Enye esidiọn̄ mbon emi ẹsinamde n̄kpọ nte enye ọdọhọde, esinyụn̄ ọnọ mbon emi ẹdade odudu mmọ ẹfịk mbon en̄wen ufen. (2 Sam. 22:21-23; Ezek. 9:9, 10) Ekeme nditie nnyịn nte ke ndusụk owo ẹnam idiọkn̄kpọ ibọhọ ufen. Edi ini Jehovah ama ekem, enye esinọ mmọ ufen. (N̄ke 28:13) Edieke mmọ mîkabakede esịt, mmọ ẹsikụt ke “edi n̄kpọ ndịk ndiduọ ndụk ubọk odu-uwem Abasi.”—Heb. 10:30, 31.

22-24. (a) Mmanie ke Ibet ekenen̄ede ekpeme, ndien nso ke oro ekpep nnyịn aban̄a Jehovah? (b) Nso ke ẹdụri owo utọn̄ ẹban̄a ke Exodus 22:22-24?

²² Ibet Moses ekenen̄ede ekpeme mbon emi mîkenyeneke owo, utọ nte nditọakpa, mme ebeakpa, ye isenowo. Ẹkedọhọ mme ebiereikpe ke Israel ẹte: “Kûkwan̄a ikpe esenowo m̀mê eke eyenakpa, kûnyụn̄ ubọ ebeakpa ọfọn̄ esie ke ubiọn̄.” (Deut. 24:17) Jehovah ama enen̄ede ekere aban̄a mbon emi mîkenyeneke owo. Enye ama esinyụn̄ ọnọ mbon emi ẹkefịkde mmọ ufen.—Kot Exodus 22:22-24.

²³ Ibet ama akpan orụk idan̄ iman ekededi. Oro ikayakke ẹsabade mme owo ke ubon. (Lev. 18:6-30) Mme idụt emi ẹkekande nditọ Israel ẹkụk ẹma ẹsinam utọ n̄kpọ emi inyụn̄ idaha enye nte idiọkn̄kpọ. Jehovah akada utọ idiọkn̄kpọ emi nte n̄kpọ itekesịt, enye okonyụn̄ oyom ikọt esie ẹda enye ntre n̄ko.

²⁴ Se ikpepde: Jehovah oyom mbon emi enye ẹmekde ẹte ẹda usụn̄ ẹnen̄ede ẹkere ẹban̄a mbon emi mmọ ẹsede enyịn. Enye asua idan̄ n̄kanubọk, idan̄ iman, ye owo ndisabade nditọwọn̄ onyụn̄ oyom ẹkpeme ẹnyụn̄ ẹkpe unenikpe ẹnọ kpukpru owo, akpan akpan mbon emi mînyeneke owo. Owo emi anamde owo efen utọ ndiọi n̄kpọ oro ayanam ibat ọnọ Jehovah.

25-26. (a) Ntak emi ikemede ndidọhọ ke ima ye unenikpe ẹtie nte ibifịk ye uwem? (b) Ọyọhọ ibuotikọ iba ke otu ibuotikọ inan̄ emi ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a ima ye unenikpe ediban̄a nso?

²⁵ Ima ye unenikpe ẹtie nte ibifịk ye uwem; ke ererimbot emi, ibifịk mîdụhe uwem idụhe, uwem mînyụn̄ idụhe ọwọrọ ibifịk okụre. Ima inịm ke nte Jehovah anamde n̄kpọ ye nnyịn esinen, iyenen̄ede ima enye. Ima ima Abasi ye ndinen mbet esie, emi ayanam ima mbon en̄wen ikûnyụn̄ ufịk mmọ.

²⁶ Ediomi Ibet Moses ama an̄wam nditọ Israel ẹnen̄ede ẹkpere Jehovah. Edi Ibet Moses ikọbọpke owo aba ke Jesus ama akawa idem esie afak nnyịn, Abasi ama onyụn̄ ọnọ ibet emi ọfọnde akan oro. (Rome 10:4) Apostle Paul ọkọdọhọ ke Ibet Moses ekedi “mbukpọn̄ nti n̄kpọ eke ẹdidide.” (Heb. 10:1) Iyeneme ndusụk nti n̄kpọ oro ye ufọn emi ima ye unenikpe ẹnyenede ke esop ke ọyọhọ ibuotikọ iba ke otu ibuotikọ inan̄ emi inemede n̄kpọ iban̄a ima ye unenikpe.