1-2. (a) Ithyonthe twĩthĩawa na mea ma kyaũ? (b) Nĩ kyaũ tũtaĩle kwĩthĩwa na nzika nakyo?

VAIĨ mũndũ ũtendete kwendwa. O na ithyonthe nĩtwendete ũsili wa katĩ. Ethĩwa mavinda maingĩ andũ matwĩkaa maũndũ mekwonany’a kana maitwendete kana matekwosana na ũsili wa katĩ, nĩtwĩw’aa twĩ vathei na tũkw’ĩte ngoo.

² Yeova nĩwĩsĩ twĩthĩawa na mea ma kwendwa na nĩtwendaa ũsili wa katĩ ũatĩĩwe. (Sav. 33:5) Tũi na nzika kana Ngai witũ nũtwendete mũno na ndendaa tũyĩkwa maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ. Ũndũ ũsu nĩwonekaa nesa twasisya ĩla Mĩao Yeova wanengie mbaĩ ya Isilaeli kwĩsĩla Mose. Ethĩwa nĩwĩthĩawa na mea ma kwendwa, kana nĩwĩw’aa ũkũnĩkĩte mũno nũndũ wa kwĩkwa maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ, kwoona kĩla Mĩao ya Mose * ĩvuanĩtye ĩũlũ wa ũndũ Yeova ũthĩnĩkĩaa andũ make.

3. (a) O tondũ vaeleetw’e ĩandĩkonĩ ya Alomi 13:8-10, nĩ kyaũ twonaa yĩla tweemanyĩsya ĩũlũ wa ĩla Mĩao ya Mose? (b) Twĩsũngĩa makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?

³ Yĩla tweemanyĩsya ĩũlũ wa Mĩao ya Mose, nĩtwonaa ũndũ Ngai witũ Yeova ũtwendete. (Soma Alomi 13:8-10.) Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũũneenea mĩao mĩvũthũ ĩla yanengetwe Aisilaeli na tũisũngĩa makũlyo aa: Nĩkĩ tũtonya kwasya wendo nĩw’o waĩ mũsingi wa ĩla Mĩao? Nĩkĩ tũtonya kwasya kana Mĩao ĩsu nĩyeekĩaa andũ vinya maatĩĩe ũsili wa katĩ? Ala maĩ na ũkũmũ maaĩle kũtũmĩa Mĩao ĩsu ata? Na Mĩao ĩsu yasũvĩaa mũno mũno aaũ? Mosũngĩo ma makũlyo asu no matũkiakisye, makatũnenga  wĩkwatyo, na makatuma twĩthĩwa na ngwatanĩo ndũmu na Ĩthe witũ wĩ wendo.—Meko 17:27; Alo. 15:4.

4. (a) Nĩkĩ tũtonya kwasya kana wendo nĩw’o waĩ mũsingi wa Mĩao ya Mose? (b) O tondũ vonanĩtw’e ĩandĩkonĩ ya Mathayo 22:36-40, nĩ mĩao yĩva Yesũ waneeneie?

⁴ No twasye kana wendo nĩw’o waĩ mũsingi wa Mĩao ya Mose, nĩkwĩthĩwa Yeova ekaa maũndũ onthe nũndũ wa wendo. (1 Yoa. 4:8) Mĩao ĩno ĩlĩ nĩyo yaĩ mũsingi wa Mĩao ya Mose: mwende Ngai, na mwende mũtũi waku. (Ali. 19:18; Kũt. 6:5; soma Mathayo 22:36-40.) Kwoou no twasye kana kĩla ũmwe wa ĩla mĩao mbee wa 600, nũtũmanyĩasya ũndũ mũna ĩũlũ wa wendo wa Yeova. Ekai twone ngelekany’o imwe.

5-6. Yeova endaa ala matwaanĩte meke ata, na nĩ kyaũ Yeova wĩsĩ? Nengane ngelekany’o.

⁵ Ĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku kwa ũla ũtwaanĩte nake, na ũisũvĩa syana syaku. Yeova endaa andũ ala matwaanĩte mekalae mendanĩte ĩvinda yonthe ya thayũ woo. (Mwa. 2:24; Mt. 19:3-6) Yĩla mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae weeka ũlaalai, ethĩawa eeka ĩvĩtyo yĩkwonany’a kana nde na wendo o na vanini. Nĩ kwa kĩtumi kĩseo mwĩao wa mũonza katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi wavatĩte mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae kwĩka ũlaalai. (Kũt. 5:18) Yĩla mũndũ weeka ũlaalai ethĩawa ‘amũvĩtanĩsya Ngai,’ na ethĩawa amwĩka ũla matwaanĩte ũndũ mũthũku mũno. (Mwa. 39:7-9) O na ĩngĩ, mũndũ ũla ũtwaanĩte na ũsu weeka ũlaalai nũtonya kũũmĩa kwa myaka mingĩ.

⁶ Yeova nĩwĩthĩawa esĩ ũndũ andũ ala matwaanĩte mekalanasya. Nĩwendaa mũno mũno aũme Aisilaeli makuae iveti syoo nesa. Mũndũũme ũla waatĩĩaa ĩla Mĩao nĩwamwendete mũka wake, na ndaĩ esa kũthasya mũtwaano kwa itumi ite vala siĩ. (Kũt. 24:1-4; Mt. 19:3, 8) Ĩndĩ vaumĩla thĩna mũnene mũtwaanonĩ woo na ũyĩthĩa no nginya aũthasye, mũndũũme ũsu nĩwaaĩle kũmũnenga mũka valũa wa kũthasya mũtwaano. Valũa ũsu nĩwamũsũvĩaa mũndũ mũka ũsu ndakailĩĩlwe ĩvĩtyo ya kwĩka ũlaalai. O na ĩngĩ, mũndũũme atambĩte kũnenga mũka valũa wa kũthasya mũtwaano, nĩvatonyeka ũkethĩa aaĩle kwamba kũneena na atumĩa ma ndũa. Kwĩka ũu nĩkwatumaa atumĩa asu methĩwa na mwanya wa kũmatetheesya maikathasye mũtwaano woo. Yĩla Mũisilaeli wathasya mũtwaano na mũka kwa itumi ite vala siĩ, ti mavinda onthe Yeova walikĩlĩĩlaa ũndũ ũsu. Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩwoonaa methoi ma mũndũ mũka ũsu, na nĩweesĩ nesa ũndũ wathĩnĩkaa.—Mal. 2:13-16.

7-8. (a) Yeova ameaĩe asyai meke ata? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya mbee vyũ.) (b) Tweemanyĩsya maũndũ meva?

⁷ O na ĩngĩ, ĩla Mĩao nĩyonanasya kana Yeova nĩwendaa syana syĩthĩwe syĩ na ũtanu na syĩ nzũvĩe. Yeova nĩwameaĩe asyai meanĩasye mavata ma kĩ-mwĩĩ ma syana syoo, o vamwe na mavata masyo ma kĩ-veva. Asyai nĩmaaĩle kũtũmĩa kĩla mwanya wakwatĩkana kũtetheesya syana syoo ielewe Mĩao ya Yeova na imanye nĩkĩ nĩ ya vata. O na nĩmaaĩle kũitetheesya kũmwenda Yeova. (Kũt. 6:6-9; 7:13) Ũndũ ũmwe watumie Yeova amosea Aisilaeli ĩtambya nĩ kana andũ asu nĩmathĩnasya syana syoo naĩ mũno. (Yel. 7:31, 33) Asyai mayaaĩle kwona syana syoo ta syĩndũ matonya kũlea kũsũvĩa kana matonya kwĩkana nasyo ũndũ mekwenda, ĩndĩ maaĩle kũsyona ta ũtiĩwa, kana mũthĩnzĩo kuma kwa Yeova.—Sav. 127:3.

⁸ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Yeova nĩwonaa ũndũ ala matwaanĩte mekalanasya. Endaa asyai masyende syana syoo, na akamosea ĩtambya maithĩny’a.

9-11. Nĩkĩ Yeova wanenganie mwĩao ũvatanĩte kwĩthĩwa na ĩtomo?

 ⁹ Ndũkethĩwe na ĩtomo. Mwĩao wa mũthya katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi nĩwavatanĩte kwĩthĩwa na ĩtomo, kana kwĩthĩwa na wendi mũthũku kwelekela kĩndũ kya mũndũ ũngĩ. (Kũt. 5:21; Alo. 7:7) Yeova anenganie mwĩao ũsu nĩ kana amanyĩsye andũ make ũndũ wa vata, naw’o nĩ: andũ make no nginya masũvĩe ngoo syoo, na ũu nĩ kwasya, nĩmaĩle kũsũvĩa mosũanĩo moo na ũndũ mekwĩw’a kwelekela kĩndũ kana ũndũ mũna. Nĩwĩsĩ kana meko mathũku mambĩĩaa na maũndũ asu elĩ. (Nth. 4:23) Mũisilaeli aĩ atonya kũlea kwenda andũ ala angĩ ethĩwa nĩwaeka wendi mũthũku weana ngoonĩ yake. Kwa ngelekany’o, Mũsumbĩ Ndaviti nĩwalikile kĩteinĩ kĩu. Ndaviti ndaĩ mũndũ mũthũku. Ĩndĩ ĩvinda yĩmwe nĩweethĩiwe na wendi mũthũku kwelekela kĩveti kya mũndũ ũngĩ. Wendi ũsu nĩwatumie alika naĩnĩ. (Yak. 1:14, 15) Ndaviti nĩweekie ũlaalai na kĩveti kyu, atata kũkenga mũũme wakyo, na ĩndĩ amũaĩthya.—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Yeova nĩwamanyaa yĩla Mũisilaeli watũla mwĩao ũla wavatĩte andũ kwĩthĩwa na ĩtomo, nũndũ Yeova nũtonya kũsoma ngoo. (1 Mav. 28:9) Mwĩao ũla wavatanĩte kwĩthĩwa na ĩtomo wamanyĩasya andũ kana maĩle kwĩvathana na mosũanĩo ala matonya kũtuma methĩwa na mwĩkalĩle mũthũku. Yeova nĩ Ĩthe witũ mũĩ na ũtwendete mũno.

¹¹ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Yeova asisya mũndũ nĩwonaa maũndũ maingĩ eka o ũndũ mũndũ ũsu ũkwoneka aĩlye. Nĩwonaa ũndũ tũilye ngoonĩ sitũ. (1 Sam. 16:7) Tũitonya kũmũvitha kĩla tũũsũanĩa, kĩla tũkwĩw’a, kana tũkamũvitha meko maitũ. Nũmanthaa maũndũ ala maseo nthĩnĩ witũ na aitwĩkĩa vinya tũendeee kũmeka. Ĩndĩ nĩwendaa tũmanye na tũisiĩĩa mosũanĩo mathũku matambĩte kũtw’ĩka meko mathũku.—2 Mav. 16:9; Mt. 5:27-30.

12. Mĩao ya Mose ĩtũmanyĩasya kyaũ?

¹² O na ĩngĩ, ĩla Mĩao ya Mose nĩtũmanyĩasya kana Yeova nĩwendete ũsili wa katĩ. (Sav. 37:28; Isa. 61:8) Nĩwiĩte ngelekany’o ĩla nzeo vyũ ya ũndũ tũtonya kũkua ala angĩ nesa tũatĩĩe ũsili wa katĩ. Yeova nĩwaathimaa Aisilaeli yĩla maatĩĩa mĩao ĩla wamanengete. Ĩndĩ yĩla malea kũatĩĩa myolooto yake mĩlũngalu, nĩmalikaa thĩnanĩ. Kwasũanĩa mĩao ĩngĩ ĩlĩ katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi.

13-14. Mĩao ĩlĩ ya mbee katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi yaĩtye Aisilaeli maĩle kwĩka ata, na kũatĩĩa mĩao ĩsu kwaĩ kũtonya kũmatethya ata?

¹³ Mũthaithae Yeova e weka. Mĩao ĩlĩ ya mbee katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi yaĩtye kana Aisilaeli maaĩle kũmũthaitha Yeova e weka, na ĩkamakany’a maikathaithe mĩvw’anano. (Kuma 20:3-6) Mĩao ĩsu ndyanenganĩtwe ĩmũtethye Yeova. Ĩndĩ yanenganĩtwe ĩmatethye andũ make. Yĩla andũ make meethĩwa me aĩkĩĩku, nĩmaendeeaa nesa. Ĩndĩ yĩla mathaitha ngai sya mbai ingĩ, nĩmalikaa thĩnanĩ.

¹⁴ Sũanĩa ĩũlũ wa Akanaani. Mathaithaa mĩvw’anano ĩte thayũ vandũ va kũthaitha Ngai wa w’o ũla wĩ thayũ. Kĩu nĩkyatumie mambĩĩa kwĩvukya na maũndũ mathũku. (Sav. 115:4-8) Ũthaithinĩ woo nĩmekaa syĩko nthũku mũno sya ũlaalai, o na nĩmekaa ũndũ wa kũtelemya mũno, naw’o nĩkumya syana syoo nthembo. O ta ũu, yĩla Aisilaeli mamũtiie Yeova na manyuva kũthaitha mĩvw’anano, nĩmambĩĩe kwĩvukya na maũndũ mathũku na kũũmĩsya mĩsyĩ yoo. (2 Mav. 28:1-4) Ala maĩ na ũkũmũ nĩmaekie kũatĩĩa myolooto ya Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ. Nĩmatũmĩaa ũkũmũ woo naĩ, na nĩmavinyĩĩaa ala mate na vinya na mate na mũndũ wa kũmatetea. (Esek. 34:1-4) Yeova nĩwamatavisye Aisilaeli kana akamasilĩla ala mathĩnasya aka na syana ila itatonya kwĩtetea. (Kũt. 10:17, 18; 27:19) Kĩvathũkany’o  na ũu, Yeova nĩwaathimaa andũ make yĩla meethĩwa me aĩkĩĩku kwake na meevathana na kwĩka ala angĩ maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ.—1 Asu. 10:4-9.

15. Nĩ maũndũ meva tweemanyĩsya ĩũlũ wa Yeova?

¹⁵ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Yeova ndatonya kũtũlwa mũtĩ yĩla ala maasya nĩ athũkũmi make maema kũatĩĩa myolooto yake, na vandũ va ũu, mayĩũmĩsya andũ make. Ĩndĩ Yeova nũtwendete na nũmanyaa yĩla tweekwa maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ. Ew’aa woo mũno kwĩ o na ũndũ mũndũ mũka wĩw’aa oona mwana wake aithĩna. (Isa. 49:15) O na kau ndalikĩlĩĩlaa maũndũ vau kwa vau, ĩvinda yake yavika akamasilĩla eki ma naĩ nũndũ wa maũndũ ala mekaa kwelekela ala angĩ.

16-18. Mĩao ya Mose yakonetye maũndũ meva, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁶ Mĩao ya Mose nĩyaneeneete maũndũ maingĩ makonetye thayũ wa Mũisilaeli. Kwoou waĩ ũndũ wa vata kwa atumĩa ala manengetwe kĩanda kya kũsilĩla andũ ma Ngai meke ũu kwa ũlũngalu. Maĩ na kĩanda kya kũsilĩla andũ ma Yeova maũndũnĩ ma kĩ-veva, o vamwe na maũndũ makonetye ũtũli wa mĩao na kũlea kwĩw’ana. Sisya ngelekany’o ii iatĩĩe.

¹⁷ Yĩla Mũisilaeli wooaa mũndũ ndooaawa vau kwa vau. Atumĩa ma ndũa nĩmeekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa ũndũ ũsu matanamba kũtw’a ethĩwa mũaani ũsu nĩwaĩle kũawa. (Kũt. 19:2-7, 11-13) O na ĩngĩ, atumĩa asu nĩmeekaa ũtwi ĩũlũ wa maũndũ angĩ eka ũndũ ũsu. Kwa ngelekany’o, nĩmasilaa makoani makonetye malĩ na mathĩna ma mũtwaano. (Kuma 21:35; Kũt. 22:13-19) Yĩla atumĩa asu masila katĩ na Aisilaeli maatĩĩa Mĩao, kĩla mũndũ nĩwatethekaa, na mbaĩ ĩsu nĩyatumaa Yeova ataĩwa.—Ali. 20:7, 8; Isa. 48:17, 18.

¹⁸ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Kĩla ũndũ thayũnĩ witũ nĩ wa vata kwa Yeova. Endaa tũatĩĩe ũsili wa katĩ na tũyĩthĩwa na wendo. Na nũmanyaa maũndũ ala tũũweta kana kwĩka, o na ethĩwa twĩmeka twĩ ithyoka mũsyĩ.—Aevl. 4:13.

19-21. (a) Atumĩa na asili maaĩle kũkua andũ ma Ngai ata? (b) Yeova anenganie mĩao yĩva, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁹ Yeova nĩwendaa kũsũvĩa Aisilaeli maikavukw’e nĩ mbaĩ ila syamathyũlũlũkĩte. Kwoou endaa atumĩa na asili maatĩĩe Mĩao mate na kyende. Ĩndĩ ala maĩ na kĩanda kya kũsilĩla andũ make mayaaĩle kũmakua naĩ kana kwĩthĩwa me omũ. Vandũ va ũu maaĩle kwĩthĩwa mendete ũsili wa katĩ.—Kũt. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Yeova nũmew’ĩaa ĩnee andũ make, na nĩkyo kĩtumi wanenganie mĩao nĩ kana ĩsũvĩe andũ maikekwe maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ. Kwa ngelekany’o, ĩla Mĩao nĩyasũvĩĩte andũ ũkethĩa ti laisi mũndũ kwilĩĩlwa ĩvĩtyo ũtekĩte. O na yĩla mũndũ wasikatwa nĩwaaĩle kũtavw’a ũla ũmũsikatĩte nũũ. (Kũt. 19:16-19; 25:1) Na atanamba  kũsilĩlwa, yaĩ no nginya vethĩwe na ũkũsĩ wa andũ mate ĩtheo wa elĩ. (Kũt. 17:6; 19:15) Nao nata ethĩwa Mũisilaeli nĩweeka ĩvĩtyo na yooneka no ngũsĩ ĩmwe? Mũndũ ũsu wĩkĩte ĩvĩtyo ndaaĩlĩte kũsũanĩa kana vaiĩ ĩtambya yĩtonya kwoswa nũndũ wa ĩvĩtyo yake. Nĩkĩ? Nũndũ Yeova aĩ onete ĩvĩtyo yake. Nthĩnĩ wa mũsyĩ, mũndũũme nĩwe weethĩawa anengetwe ũkũmũ, ĩndĩ ũkũmũ ũsu waĩ na mĩvaka. Mavinda amwe kweethĩwa na mathĩna ma mũsyĩ, atumĩa ma ndũa nĩmo meethĩawa na kĩanda kya kumya ũtwi wa mũthya.—Kũt. 21:18-21.

²¹ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Yeova nĩwe ngelekany’o ĩla nzeo vyũ nũndũ ndekaa ũndũ o na ũmwe ataatĩĩe ũsili wa katĩ. (Sav. 89:14) Nũmaathimaa ala maatĩaa myolooto yake, na aimosea ĩtambya ala matũmĩaa ũkũmũ woo naĩ. (2 Sam. 22:21-23; Esek. 9:9, 10) Mavinda amwe mũndũ no eke ũndũ mũthũku na andũ mayona ta ũteosewa ĩtambya, ĩndĩ Yeova oona kana ĩvinda nĩyaĩlĩte ya kũmwosea ĩtambya, nĩwĩkaa ũu. (Nth. 28:13) Na mũndũ ũsu alea kwĩlila, o mĩtũkĩ nũmanyaa kana “nĩ ũndũ wa kũtelemya kũvalũka mokonĩ ma Ngai ũla wĩ thayũ.”—Aevl. 10:30, 31.

22-24. (a) Mĩao mũno mũno yasũvĩaa aaũ, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa Yeova? (b) Nĩ ũkany’o wĩva wĩ ĩandĩkonĩ ya Kuma 22:22-24?

²² Ĩla Mĩao mũno mũno yasũvĩaa andũ ala matatonya kwĩsũvĩa. Andũ asu maĩ matatonya kwĩsũvĩa nĩ ta syana ndiwa, aka ndiwa, na ekali ma ũeninĩ. Asili ma Isilaeli meeĩtwe atĩĩ: “Ndũkelelũkasye sila wa katĩ wa mwĩkali wa ũeninĩ, kana wa ũla wakw’ĩĩwe nĩ  ĩthe, o na ndũkaose ngũa ya mũndũ mũka ndiwa yĩthĩwe ngwatĩlĩlyo.” (Kũt. 24:17) Yeova nĩwendeeaw’a mũno nĩ andũ ala mataĩ na mũndũ o na ũmwe wa kũmatetea. Na nĩwamoseaa ĩtambya ala mamathĩnasya.—Soma Kuma 22:22-24.

²³ O na ĩngĩ, Mĩao nĩyasũvĩĩte andũ ma mũsyĩ, nũndũ nĩyaleanĩte na mĩthemba yonthe ya kũmanyana kĩ-mwĩĩ katĩ wa andũ ma mũsyĩ ũmwe. (Ali. 18:6-30) O na kau andũ ma mbaĩ ila syathyũlũlũkĩte Isilaeli nĩmeetĩkĩlĩtye ũndũ ũsu, andũ ma Yeova maaĩlĩte kwona ĩvĩtyo yĩu yĩ kĩndũ kĩthũku mũno, o tondũ Yeova ũyonaa.

²⁴ Maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya: Yeova endaa andũ ala ũmanengete ianda andũnĩ make mendeew’e mũno nĩ andũ asu. Nũmenete mavĩtyo makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ na endaa andũ onthe masũvĩwe, na mũno mũno ala mate na mũndũ wa kũmatetea. O na ĩngĩ, nĩwendaa makwate ũsili wa katĩ.

25-26. (a) Nĩkĩ tũtonya kwasya wendo na ũsili wa katĩ no ũndũ ũmwe na kũveva na thayũ? (b) Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe katĩ wa masomo aa yĩkaelesya kyaũ?

²⁵ Wendo na ũsili wa katĩ no ũndũ ũmwe na kũveva na thayũ. Vaiĩ kĩmwe kĩthĩwa vo vate kĩla kĩngĩ. Yĩla tweethĩwa na mũĩkĩĩo kana Yeova atwĩkaa maũndũ aatĩĩe ũsili wa katĩ, ũndũ ũsu nũtumaa tũmwenda mũno. Na yĩla twamwenda Ngai na twenda myolooto yake mĩlũngalu, nĩtwĩw’aa tweekĩwa vinya kwenda ala angĩ na kũmeka maũndũ kwosana na ũsili wa katĩ.

²⁶ Ũtianĩo wa Mĩao nĩwatetheeasya Aisilaeli maendeee kwĩthĩwa na ngwatanĩo ndũmu na Yeova. Ĩndĩ ĩtina wa Yesũ kwĩanĩsya ĩla Mĩao, Mĩao ĩsu nĩyavetiwe, na vandũ vayo twĩ na kĩndũ kĩngĩ kĩseo mũno. (Alo. 10:4) Mũtũmwa Vaulo aisye kana ĩla Mĩao yaĩ “kyuu kya maũndũ maseo ala makoka.” (Aevl. 10:1) Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe katĩ wa masomo aa yĩkaelesya amwe katĩ wa maũndũ asu maseo, na ũndũ wendo na ũsili wa katĩ itethasya nthĩnĩ wa kĩkundi kya Kĩklĩsto.