1-2. (a) Nĩ ũndũ ũrĩkũ ithuothe twendaga? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ twagĩrĩirũo gũkorũo na ma naguo?

GŨTIRĨ mũndũ ũtendete kwendwo. Na ithuothe nĩ twendete gwĩkĩrũo maũndũ na njĩra ya kĩhooto. Tũngĩaga kuonio wendo na kĩhooto maita maingĩ, no tũigue tũtarĩ kĩene na tũte mwĩhoko.

² Jehova nĩ oĩ atĩ nĩ twĩriragĩria kwendwo na gwĩkĩrũo maũndũ na njĩra ya kĩhooto. (Thab. 33:5) Twagĩrĩirũo gũkorũo na ma atĩ Ngai witũ nĩ atwendete mũno na endaga twĩkĩrũo maũndũ na njĩra ya kĩhooto. Ũndũ ũcio nĩ wonekaga wega thĩinĩ wa Watho ũrĩa Jehova aaheete rũrĩrĩ rwa Isiraeli kũgerera harĩ Musa. Angĩkorũo nĩ ũiguaga ũhehenjekete nĩ ũndũ wa kwaga kuonio wendo kana kĩhooto, rora wone ũrĩa Watho wa Musa * ũguũrĩtie ũrĩa Jehova arũmbũyagia andũ ake.

3. (a) O ta ũrĩa Aroma 13:8-10 ĩtaarĩirie-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ tuonaga rĩrĩa twathoma Watho wa Musa? (b) Gĩcunjĩ gĩkĩ gĩgũcokia ciũria irĩkũ?

³ Rĩrĩa twathoma Watho wa Musa, nĩ tuonaga ũrĩa Jehova Ngai witũ atwendete. (Thoma Aroma 13:8-10.) Thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ, nĩ tũgũthuthuria mawatho maigana ũna harĩ marĩa maaheetwo Isiraeli na tũcokie ciũria ici: Nĩkĩ no tuuge atĩ Watho wehocetie harĩ wendo? Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ Watho ũcio nĩ wekĩraga andũ ngoro gũkorũo na kĩhooto? Arĩa maatongoragia maũndũ maagĩrĩirũo kũhũthĩra Watho na njĩra ĩrĩkũ? Na Watho ũcio wagitagĩra andũ arĩkũ? Macokio ma  ciũria icio no matũhoorerie, matũhe mwĩhoko, na matũteithie gũkuhĩrĩria Ithe witũ wa igũrũ ũrĩ wendo.—Atũm. 17:27; Rom. 15:4.

4. (a) Nĩkĩ no tuuge atĩ Watho wa Musa wehocetie harĩ wendo? (b) Nĩ maathani marĩkũ Jesu aatĩtĩrithirie ta ũrĩa Mathayo 22:36-40 yonanĩtie?

⁴ No tuuge atĩ Watho wa Musa wehocetie harĩ wendo tondũ Jehova ekaga maũndũ mothe atongoretio nĩ wendo. (1 Joh. 4:8) Mawatho mothe marĩa Jehova aaheanĩte thĩinĩ wa Watho wa Musa meehocetie harĩ maathani merĩ, na nĩmo kwenda Ngai, na kwenda andũ. (Alaw. 19:18; Gũcok. 6:5; thoma Mathayo 22:36-40.) Kwoguo no twĩrĩgĩrĩre atĩ o rĩathani harĩ maathani macio makĩria ma 600 marĩa mathondekete Watho ũcio no rĩtũrute ũndũ mũna wĩgiĩ wendo wa Jehova. Rekei twarĩrĩrie mamwe mamo.

5-6. Jehova endaga arĩa mahikanĩtie meke atĩa, na nĩ ũndũ ũrĩkũ Jehova akoragwo oĩ? Heana ngerekano.

⁵ Koragwo ũrĩ mwĩhokeku harĩ ũrĩa mũhikanĩtie nake, na ũrũmbũyagie ciana ciaku. Jehova endaga arĩa mahikanĩtie makorũo na wendo mũnene gatagatĩ-inĩ kao, wendo wa gũtũũra. (Kĩam. 2:24; Mat. 19:3-6) Ũtharia nĩ ũmwe wa maũndũ marĩa moru mũno mũndũ angĩkĩra ũrĩa mahikanĩtie nake. Nĩkĩo rĩathani rĩa mũgwanja harĩ Maathani marĩa Ikũmi rĩrĩ na gĩtũmi kĩega gĩa kũgiria ũtharia. (Gũcok. 5:18) Ũtharia nĩ ‘rĩhia harĩ Ngai’ na nĩ gĩĩko kĩũru mũno harĩ mũndũ ũrĩa mũhikanĩtie nake. (Kĩam. 39:7-9) Mũndũ ũmwe thĩinĩ wa kĩhiko angĩka ũtharia, ũcio ũngĩ no atũũre na ruo rũu kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ.

⁶ Jehova nĩ oĩ wega ũrĩa o mũndũ thĩinĩ wa kĩhiko ekagĩra ũrĩa ũngĩ. Nĩ eendaga atumia a Aisiraeli marũmbũiyo na njĩra njega. Mũthuri watĩĩte Watho nĩ eendaga mũtumia wake na ndangĩamũtigire nĩ ũndũ wa itũmi itarĩ na kũrĩa irĩ. (Gũcok. 24:1-4; Mat. 19:3, 8) No kũngĩoimĩrire mathĩna maritũ na amũtige, no mũhaka angĩamũheire marũa ma ndigano. Marũa macio maagitagĩra mũtumia ndakaigĩrĩrũo kĩgenyo atĩ nĩ ekĩte ũtharia. Ningĩ, mũthuri atanahe mũtumia wake marũa ma ndigano, aagĩrĩirũo kwamba gwetha ũtaaro kuuma kũrĩ athuri a itũũra. Na njĩra ĩyo, athuri acio nĩ mangĩagĩire na mweke wa gũteithia andũ acio erĩ mahikanĩtie mathondeke kĩhiko kĩao. Mũthuri Mũisiraeli aangĩatigire mũtumia wake nĩ ũndũ wa itũmi cia mwĩyendo, ti hĩndĩ ciothe Jehova aaingagĩrĩra. O na kũrĩ ũguo, nĩ oonaga maithori marĩa mũtumia ũcio aaitaga na nĩ aaiguaga ruo rũrĩa aaiguaga.—Mal. 2:13-16.

7-8. (a) Jehova aathĩte aciari mekage atĩa? (Rora mbica ngothi-inĩ.) (b) Tũreruta atĩa?

⁷ Ningĩ Watho nĩ wonanagia atĩ Jehova nĩ arũmbũyagia ciana mũno. Jehova nĩ aathĩte aciari marũmbũyagie mabataro ma kĩĩmwĩrĩ ma ciana ciao o hamwe na mabataro ma cio ma kĩĩroho. Aciari maagĩrĩirũo kũhũthĩra mweke o wothe gũteithia ciana ciao itaũkĩrũo na ciende Watho wa Jehova na ciĩrute kũmwenda. (Gũcok. 6:6-9; 7:13) Ũndũ ũmwe watũmire Jehova aherithie Aisiraeli nĩ tondũ nĩ maaherithagia ciana ciao na njĩra njũru mũno. (Jer. 7:31, 33) Aciari maabatiĩ kuona ciana ciao irĩ igai, kĩheo kĩa bata kuuma kũrĩ Jehova, no matiabatiĩ gũciona ta arĩ o kĩndũ mangĩka ũrĩa mekwenda nakĩo.—Thab. 127:3.

⁸ Ũrĩa tũreruta: Jehova nĩ arũmbũyagia mũno ũrĩa mũthuri na mũtumia maikaranagia. Endaga aciari mende ciana ciao, na nĩ akaamacirithia tondũ wa ũrĩa mekaga ciana ciao.

9-11. Jehova aaheanire rĩathani rĩrĩa rĩgirĩtie gũcumĩkĩra nĩkĩ?

⁹ Ndũkanacumĩkĩre. Rĩathani rĩa ikũmi nĩ rĩagirĩtie gũcumĩkĩra kana gũkũria  merirĩria matagĩrĩire megiĩ kĩndũ kĩa mũndũ ũngĩ. (Gũcok. 5:21; Rom. 7:7) Jehova aaheanire watho ũcio nĩguo arutane ũndũ wa bata, atĩ andũ ake magĩrĩire kũgitĩra ngoro ciao, ũguo nĩ kuuga meciria na methugunda mao. Nĩ oĩ atĩ ciĩko njũru ciumanaga na meciria moru. (Thim. 4:23) Mũisiraeli angĩarekire merirĩria moru makũre thĩinĩ wake, nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ we gwĩka arĩa angĩ maũndũ moru. Kwa ngerekano, Mũthamaki Daudi nĩ aagũire mũtego-inĩ ũcio. Daudi aarĩ mũndũ mwega. No hĩndĩ ĩmwe nĩ eerirĩirie mũtumia wene. Merirĩria macio make magĩtũma ehie. (Jak. 1:14, 15) Daudi eekire ũtharia, ningĩ akĩgeria kũheenia mũthuri wa mũtumia ũcio, na akĩmũũragithia.—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Jehova nĩ aamenyaga rĩrĩa Mũisiraeli oina watho ũcio wĩgiĩ gũcumĩkĩra tondũ nĩ ahotaga gũthoma ngoro. (1 Maũ. 28:9) Watho ũcio wagirĩtie gũcumĩkĩra nĩ wateithagia andũ ake kuona atĩ nĩ maagĩrĩirũo gwĩthema mwĩcirĩrie ũrĩa ũngĩatũmire mũndũ eke maũndũ moru. Na githĩ Jehova Ithe witũ ndarĩ ũũgĩ na wendo!

¹¹ Ũrĩa tũreruta: Jehova onaga nginya maũndũ marĩa mehithĩte. Nĩ onaga ũrĩa tũtariĩ ngoro thĩinĩ. (1 Sam. 16:7) Gũtirĩ rĩciria, ũndũ, kana gĩĩko atonaga. Nĩ aroraga ngumo citũ njega na agatũteithia gũcikũria. No nĩ endaga tũmenye meciria moru marĩa tũngĩkorũo namo na tũmeherie matanatũma twĩke maũndũ moru.—2 Maũ. 16:9; Mat. 5:27-30.

12. Watho wa Musa ũtĩtĩrithagia ũndũ ũrĩkũ?

¹² Ningĩ Watho wa Musa nĩ ũtĩtĩrithagia atĩ Jehova nĩ endete kĩhooto. (Thab. 37:28; Isa. 61:8) Nĩ aigĩte kĩonereria kĩega kĩgiĩ gwĩkĩra andũ arĩa angĩ maũndũ ma kĩhooto. Rĩrĩa Aisiraeli maathĩkĩra mawatho marĩa maahetwo nĩ Jehova, nĩ aamarathimaga. Rĩrĩa maaga kũrũmĩrĩra ithimi ciake cia kĩhooto na ũthingu nĩ maanyamarĩkaga. Rekei twarĩrĩrie mawatho mangĩ merĩ kuuma harĩ Maathani marĩa Ikũmi.

13-14. Maathani ma mbere merĩ meerĩte Aisiraeli mekage atĩa, na kũmaathĩkĩra kwarĩ na ũguni ũrĩkũ harĩ o?

¹³ Thathayagia Jehova na ngoro yothe. Maathani ma mbere merĩ meerĩte Aisiraeli mathathayagie o Jehova tu na nĩ maaheanĩte mũkaana wĩgiĩ gũthathaiya ngai cia mĩhianano. (Tham. 20:3-6) Jehova tiwe wagunĩkaga kuumana na maathani macio. Handũ ha ũguo, andũ ake nĩo maagunĩkaga. Andũ ake mangĩatũũrire marĩ ehokeku harĩ we nĩ maagacagĩra. Mangĩathathayirie ngai cia mĩhianano, nĩ maanyamarĩkaga.

¹⁴ Ta wĩcirie ũhoro wĩgiĩ Akanaani. Maathathayagia mĩhianano ĩtarĩ muoyo handũ ha gũthathaiya Ngai ũrĩa wa ma ũtũũraga muoyo. Na tondũ wa gwĩka ũguo mageconorithia o ene. (Thab. 115:4-8) Ũthathaiya ũcio wao wahutĩtie mĩtugo mĩũru ya ngomanio na kũruta ciana magongona. Ũndũ ũmwe na ũcio, rĩrĩa Aisiraeli maatiganagĩria Jehova na magathathayia ngai cia mĩhianano, nĩ meeconorithagia na magatũma famĩlĩ ciao inyamarĩke. (2 Maũ. 28:1-4) Andũ arĩa meehokeirũo gũtongoria maũndũ nĩ maatiganagĩria ithimi cia Jehova ciĩgiĩ kĩhooto. Maahũthagĩra hinya wao ũũru na makahinyĩrĩria arĩa matarĩ na hinya. (Ezek. 34:1-4) Jehova nĩ aaheire Aisiraeli mũkaana atĩ nĩ aangĩoeire ikinya andũ arĩa maahinyagĩrĩria atumia arĩa mataarĩ na mũndũ wa kũmagitĩra o hamwe na ciana. (Gũcok. 10:17, 18; 27:19) Ngũrani na ũguo, Jehova nĩ aarathimaga andũ ake rĩrĩa  makorũo marĩ ehokeku harĩ we na magekĩra andũ arĩa angĩ maũndũ ma kĩhooto.—1 Ath. 10:4-9.

15. Nĩ maũndũ marĩkũ tũreruta megiĩ Jehova?

¹⁵ Ũrĩa tũreruta: Jehova tiwe ũkoragwo na mahĩtia rĩrĩa andũ arĩa moigaga atĩ nĩwe mathathayagia maaga kũrũmĩrĩra ithimi ciake na kwoguo magatũma andũ ake manyamarĩke. O na kũrĩ ũguo, Jehova nĩ atwendete na nĩ amenyaga rĩrĩa tũranyamarĩka nĩ ũndũ wa wagi wa kĩhooto. Nĩ aiguaga ruo gũkĩra ũrĩa nyina wa mwana aiguaga rĩrĩa mwana wake aranyamarĩka. (Isa. 49:15) O na gũtuĩka no age kuoya ikinya o rĩo, ihinda-inĩ rĩrĩa rĩagĩrĩire nĩ agaatuĩra arĩa mehagia na makaga kwĩrira nĩ ũndũ wa kũnyamaria arĩa angĩ.

16-18. Watho wa Musa wahutĩtie maũndũ marĩkũ, na tũreruta atĩa?

¹⁶ Watho wa Musa wahutĩtie maũndũ maingĩ ma ũtũũro wa Mũisiraeli, nĩ ũndũ ũcio athuri arĩa maamũrĩtwo maagĩrĩirũo gũtuithania andũ a Jehova na kĩhooto. Maagĩrĩirũo gũtuithania maciira megiĩ maũndũ ma kĩĩroho o hamwe na maciira ma wĩki-naĩ na megiĩ ngucanio. Ta wĩcirie ngerekano ici.

¹⁷ Mũisiraeli angĩoragire mũndũ, ndooragagwo hau hau. Athuri a itũũra rĩake nĩ maagĩrĩirũo gũtuĩria maũndũ nĩguo mamenye kana aabatiĩ gũtuĩrũo gĩkuũ. (Gũcok. 19:2-7, 11-13) Ningĩ athuri acio nĩ maatuithanagia maciira megiĩ maũndũ ma o mũthenya ta ngucanio ciĩgiĩ indo na cia mĩciĩ. (Tham. 21:35; Gũcok. 22:13-19) Rĩrĩa athuri acio meka maũndũ na njĩra ya kĩhooto na Aisiraeli maathĩkĩra Watho, mũndũ wothe nĩ aagunĩkaga, na rũrĩrĩ rũu rũgatĩithia Jehova.—Alaw. 20:7, 8; Isa. 48:17, 18.

¹⁸ Ũrĩa tũreruta: Maũndũ mothe ma ũtũũro witũ nĩ ma bata harĩ Jehova. Endaga twĩkĩre andũ arĩa angĩ maũndũ na njĩra ya wendo na kĩhooto. Nĩ onaga maũndũ marĩa twaragia na tũgeka o na tũrĩ ithuiki mĩciĩ-inĩ gwitũ.—Ahib. 4:13.

19-21. (a) Athuri arĩa meehokeirũo maũndũ na atuanĩri ciira maagĩrĩirũo gwĩkĩra andũ a Ngai maũndũ atĩa? (b) Mawatho maagitagĩra andũ atĩa, na nĩ maũndũ marĩkũ tũreruta?

¹⁹ Jehova eendaga kũgitĩra andũ ake kuumana na ũgucania mũũru wa ndũrĩrĩ iria ciamathiũrũrũkĩirie. Kwoguo nĩ eerĩgagĩrĩra athuri arĩa meehokeirũo maũndũ na atuanĩri ciira marũmĩrĩre Watho mategũthutũkania. O na kũrĩ ũguo, arĩa maatuanagĩra maciira matiaagĩrĩirũo kũhinyĩrĩria andũ. Handũ ha ũguo, maabatiĩ kwenda kĩhooto.—Gũcok. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Jehova nĩ acayagĩra andũ ake, na kwoguo nĩ aaigire mawatho ma kũgitĩra andũ matigekwo maũndũ matarĩ ma kĩhooto. Kwa ngerekano, Watho nĩ wagiragĩrĩria mũndũ ndagathitangwo na njĩra ya maheeni atĩ nĩ  ekĩte ũndũ mũũru. Mũndũ ũrĩa ũthitangĩtwo nĩ aakoragwo na kĩhooto gĩa kũmenya ũrĩa ũmũthitangĩte. (Gũcok. 19:16-19; 25:1) Na mbere ya atuĩrĩirũo atĩ arĩ na mahĩtia, no mũhaka ũira ũngĩarutirũo nĩ andũ matanyihĩire erĩ. (Gũcok. 17:6; 19:15) Ĩ hihi Mũisiraeli aangĩekire ũndũ mũũru na onwo nĩ mũira ũmwe tu? Ndaagĩrĩire gũtua atĩ ndekũrio nĩ ũndũ wa ihĩtia rĩrĩa eekĩte. Jehova nĩ aakoragwo onete ũndũ ũcio. Thĩinĩ wa famĩlĩ, athuri nĩ maahetwo ũnene no ũnene ũcio warĩ na mĩhaka. Nao athuri a itũũra nĩ meehokeirũo gũtuithania ngucanio imwe ciĩgiĩ famĩlĩ na gũtua itua rĩa mũico.—Gũcok. 21:18-21.

²¹ Ũrĩa tũreruta: Jehova nĩ aigĩte kĩonereria kĩrĩa kĩega biũ, tondũ gũtirĩ ũndũ ekaga na njĩra ĩtarĩ ya kĩhooto. (Thab. 9:7) Nĩ arathimaga andũ arĩa marũmagĩrĩra ithimi ciake na wĩhokeku, na akaherithia andũ arĩa mahũthagĩra hinya wao ũũru. (2 Sam. 22:21-23; Ezek. 9:9, 10) Andũ amwe no meke maũndũ moru na mone ta gũtarĩ mũndũ ũkũmoria, no ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire rĩa Jehova rĩakinya, atigagĩrĩra atĩ nĩ matuĩrũo. (Thim. 28:13) Na mangĩaga kwĩrira, nĩ mamenyaga o na ihenya atĩ ũkoragwo ũrĩ “ũndũ wa kũguoyohia kũgwa moko-inĩ ma Ngai ũrĩa ũtũũraga muoyo.”—Ahib. 10:30, 31.

22-24. (a) Watho wagitagĩra andũ arĩkũ, na nĩ ũndũ ũrĩkũ tũreruta wĩgiĩ Jehova? (b) Nĩ mũkaana ũrĩkũ ũrĩ thĩinĩ wa Thama 22:22-24?

²² Watho nĩ wagitagĩra arĩa matangĩahotire  kwĩgitĩra o ene ta ciana na atumia a ndigwa, na andũ a kũngĩ. Atuanĩri ciira thĩinĩ wa Isiraeli meerĩtwo ũũ: “Ndũkanogomie ituĩro rĩa ciira rĩa mũndũ wa kũngĩ ũrĩa ũikaranagia na inyuĩ kana mwana ũtarĩ ithe, na ndũkanoe nguo ya mũtumia wa ndigwa atĩ nĩguo ĩrũgamĩrĩre thiirĩ ũrĩa arĩ naguo.” (Gũcok. 24:17) Jehova we mwene nĩ aarũmbũyagia na wendo andũ arĩa mataarĩ na hinya. Na arĩa maamahinyagĩrĩria nĩ aamaherithagia.—Thoma Thama 22:22-24.

²³ Ningĩ Watho nĩ wagitagĩra andũ a famĩlĩ kuumana na mehia marĩa mahutanĩtie na ngomanio na njĩra ya kũgiria mĩthemba yothe ya ngomanio gatagatĩ ka andũ matarainie. (Alaw. 18:6-30) Ngũrani na andũ a ndũrĩrĩ arĩa maathiũrũrũkĩirie Isiraeli, arĩa maanyitaga mbaru na makagathĩrĩria ngomanio ta icio, andũ a Jehova maagĩrĩirũo kuona ngomanio cia mũthemba ũcio ta ũrĩa Jehova acionaga, irĩ kĩndũ kĩrĩ magigi.

²⁴ Ũrĩa tũreruta: Jehova endaga andũ arĩa ehokeire gũtongoria andũ ake marũmbũiye andũ acio othe na njĩra ya wendo. Nĩ athũire mehia marĩa mahutanĩtie na ngomanio na endaga gũtigĩrĩra atĩ andũ othe, makĩria arĩa matarĩ na hinya nĩ magitĩrũo na mekĩrũo maũndũ na njĩra ya kĩhooto.

25-26. (a) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ wendo na kĩhooto no iringithanio na muoyo na mĩhũmũ? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ tũkaarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa gĩkaarũmĩrĩra thĩinĩ wa kĩrũmanĩrĩrio gĩkĩ?

²⁵ Wendo na kĩhooto no iringithanio na muoyo na mĩhũmũ, cierĩ itwaranaga ũndũ ũmwe. Wendo witũ harĩ Jehova nĩ wongererekaga rĩrĩa twamenya atĩ atwĩkagĩra maũndũ ma kĩhooto. Na rĩrĩa twenda Ngai na twenda ithimi ciake cia ũthingu, nĩ tũtindĩkagwo kwenda arĩa angĩ na kũmekĩra maũndũ na njĩra ya kĩhooto.

²⁶ Kĩrĩkanĩro kĩa Watho wa Musa nĩ gĩateithirie Aisiraeli kũgĩa na ũrata mwega hamwe na Jehova. O na kũrĩ ũguo, Watho ũcio nĩ waninirũo thutha wa Jesu kũhingia Watho, na ithenya rĩaguo hagĩũka kĩndũ kĩega makĩria. (Rom. 10:4) Mũtũmwo Paulo oonanirie atĩ Watho ũcio warĩ “kĩĩruru kĩa maũndũ mega marĩa magooka.” (Ahib. 10:1) Gĩcunjĩ kĩrĩa gĩkaarũmĩrĩra thĩinĩ wa kĩrũmanĩrĩrio gĩkĩ nĩ gĩkaarĩrĩria mamwe ma maũndũ macio mega, na bata wa wendo na kĩhooto thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano.