1-2. a) I mpswini leswi hinkwezru hi swi djulaka? b) Xana hi nga dumba yini?

HINKWEZRU ha swi djula ku kombiwa lizrandzru hi tlhela hi djula ku tameliwa hi ku lulama. Loko minkama ya ku tala hi nga kombiwi lizrandzru kumbe ku lulama, hi nga titwa na hi nga pfuni ntxhumu kumbe hi nge na dumbo.

² Yehovha awa swi tiva leswaku hi navela lizrandzru hi tlhela hi hlunyela ku lulama. (Ps 33:5) Hi nga dumba leswaku Xikwembu Nkulukumba wezru awa hi zrandzra nakone a djula leswaku hi tameliwa hi ku lulama. Leswi swi tikomba loko hi kambisisa ha hombe Nawu lowu Yehovha a wu nyikiki tiko dzra Israyele hi ku tizrisa Moxe. Loko u titwa na u vavisekile hi mhaka ya leswi van’wana va kalaka va nga ku kombanga lizrandzru kumbe va nga ku tamelangakiki hi ku lulama, siza u kambisisa ndlela leyi Nawu wa Moxe * wu kombaka ku zron’weka ka Yehovha hi vhanu vakwe ha yone.

3. a) Hi laha swi tlhamuxeliwiki ha kone ka Ba-le-Roma 13:8-10, i yini leswi hi taka swi gungula loko hi dondzra Nawu wa Moxe? b) He swini swivutiso leswi hi taka swi hlamula ka nhloko-mhaka leyi?

³ Loko hi dondzra Nawu wa Moxe, hi gungula leswaku Xikwembu xezru, Yehovha, xi ni lizrandzru ledzrikulu. (Dondzra Ba-le-Roma 13:8-10.) Ka nhloko-mhaka leyi, hi ta kambisisa milawu yi nga li yingani ka leyi nyikiwiki va-Israyele hi tlhela hi hlamula swivutiso leswi: Ha yini hi nga hlayaka leswaku Nawu a wu seketeliwe a lizrandzrwini? Ha yini hi nga hlayaka leswaku Nawu a wu hlohlotela ku lulama? Lava nga ni wutiyanguleli a va  fanela ku wu tizrisa hi ndlela yini Nawu? Nakone i vamani lava Nawu a wu va sizrelela hi ku kongoma? Tinhlamulo ta swivutiso leswi ti nga hi tlema timbilu, ti hi nyika dumbo ni ku hi tsrhindzrekelisa ka Tatana wezru wa lizrandzru.​—Min 17:27; Ro 15:4.

4. a) Ha yini hi nga hlayaka leswaku Nawu wa Moxe a wu seketeliwe ka lizrandzru? b) Hi laha swi tsraliwiki ha kone ka Mattheo 22:36-40, hi swini swileleto leswi Yesu a swi tlakuxiki?

⁴ Hi nga hlaya leswaku Nawu wa Moxe a wu seketeliwe ka lizrandzru hikusa lizrandzru hi dzrone dzri susumetelaka hinkwaswu leswi Yehovha a swi yentxaka. (1Yh 4:8) Yehovha a vumbe milawu hinkwayu na yi sukela ka swileleto swibidzri swa masungulu—zrandzra Xikwembu Nkulukumba u tlhela u zrandzra walikwenu. (Lv 19:18; Dt 6:5; dondzra Mattheo 22:36-40.) Xileswo, hi nga yimela leswaku swileleto hinkwaswu swa 600 ni swin’wana leswi vumbaka Nawu swi dondzrisa hi lizrandzru dzra Yehovha. A hi voneni swikombiso swa kukazri.

5-6. I yini leswi Yehovha a djulaka leswaku vatekani va swi yentxa, nakone Yehovha a tiva yini? Kombisa.

⁵ Dumbeka ka nkataku u tlhela u zron’weka hi vanaku. Yehovha a djula leswaku vatekani va txutxela lizrandzru ledzri tiyiki dzra ku kala dzri nga heli. (Gn 2:24; Mt 19:3-6) Wumbuye i xin’we xa swidoho leswikulu leswi kombisaka ku pfumala lizrandzru leswi mhunu a nga swi yentxaka. Xileleto xa wu-7 ka leswa 10 a xi tsimbisa wumbuye hi xivangelo lexi twalaka. (Dt 5:18) I ku ‘dohela Xikwembu Nkulukumba’ ni ntxhumu wa nsele lowu yentxeliwaka nsati kumbe nuna. (Gn 39:7-9) Lweyi a doheliwiki a nga ha heta malembe ya ku tala swinene na a twa ku vavisa hi ku kanganyisiwa.

⁶ Yehovha a yi tiva ku yampswa ndlela leyi vatekani va hanyisanaka ha yone. Yene ha byakwe a a djula leswaku vasati va va-Israyele va khomiwa ha hombe. Nuna lweyi a a hlonipha Nawu a a ta zrandzra nsati wakwe nakone a a nge ti mu tsrhika hi xivangelo xini ni xini lexi nga nyawulikiki. (Dt 24:1-4; Mt 19:3, 8) Kambe loko ku humela timhaka letikulu a gama a dlaya wukati, nuna a a fanela ku mu nyika papela dzra ku mu tsrhika. Papela ledzri a dzri sizrelela wansati ka swihehlo swa madzrimi swa wumbuye. Nakambe, na a nga si na nyika nsati papela dzra ku dlaya wukati, swi tikomba ingiki nuna a a fanela ku vutisa vakulu va le mugangeni. Hi ndlela leyi, vakulu a va ta va ni mukhandlu wa dzringisa ku pfuna vatekani akuva va huluxa wukati byavu. Loko wanuna wa mu-Israyele a dlaya wukati hi swivangelo swa ku tivana na yene, Yehovha a a nga swi ngheneleli minkama hinkwayu. Nambitanu, yene a a yi vona minyembeti ya nsati lwa xanisekaka nakone a a twa ku vaviseka kwakwe.​—Mlk 2:13-16.

7-8. a) I yini leswi Yehovha a leletaka vapswele leswaku va swi yentxa? (Vona xifaniso xa ku sungula.) b) Hi dondzra yini?

⁷ Nawu wu tlhela wu komba leswaku Yehovha a zron’weka swinene hi kuva vana va hlayiseka. Yehovha a lelete vapswele leswaku va djulela vanavu ku nga li ntsena mintxhumu ya nyama kambe ni leswi swi djulekaka akuva va va ni wuxaka lebyinene na Nkulukumba. Vapswele a va fanele ku londzrovota mikhandlu hinkwayu akuva va pfuna vanavu ku twisisa ni ku va pfuna ku bekela lisima Nawu wa Yehovha ni ku dondzrela ku mu zrandzra. (Dt 6:6-9; 7:13) Xin’we xa swivangelo lexi yentxiki leswaku va-Israyele va khatisiwa hi Yehovha hi leswi va xanisiki van’we ka vanavu. (Yr 7:31, 33) Vapswele a va nga fanelanga ku xanisa vanavu kumbe ku va dzrela, kambe a va fanela ku va vona swanga pfindla, kumbe nyiko leyi taka hi ka Yehovha akuva yi bekeliwa lisima.​—Ps 127:3.

⁸ Leswi hi swi dondzraka: Yehovha awa swi xiya leswi vatekani va hanyisanaka xiswone. Yene a djula leswaku vapswele va zrandzra vanavu, nakone a ta va yavanyisa loko va xanisa vana lava.

9-11. Ha yini Yehovha a nyikele nawu wa ku tsimbisa ku navela?

 ⁹ U nga navele. Xileleto xa wugamu ka swileleto swa 10 a xi tsimbisa ku navela, kumbe ku va ni timbilu hi mintxhumu leyi lumbaka mun’wana. (Dt 5:21; Ro 7:7) Yehovha a nyikele nawu lowu leswaku a dondzrisa ndondzro ya lisima—vhanu vakwe va fanela ku sizrelela mbilu yavu, leswi liki, mimpimiso ni matitwela yavu. Yene awa swi tiva leswaku swiyentxo swa ku biha swi sungula hi mimpimiso ni matitwela ya ku biha. (Pr 4:23) Loko mu-Israyele a o pfumelela ku navela ka ku biha ku kula a mbilwini yakwe, kumbexana a a ta hanyisana ni vambeni hi ndlela ya tihanyi. Hi xikombiso, hosi Davhida a yentxe xihoxo lexo. Hi ntolovelo, a a li mhunu wa munene, kambe siku dzrin’wana a navele nsati wa wanuna mun’wana. Ku navela kwakwe ku mu yentxe a doha. (Yk 1:14, 15) Davhida a yentxe wumbuye, a dzringise ku kanganyisa nuna wa wansati lweyi a dohiki naye, ntsrhaku a yentxe leswaku a dlayiwa.​—2Sa 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Yehovha a a swi tiva loko mu-Israyele a tsrhika ku yingiseta nawu lowu tsimbisaka ku navela—phela awa swi kota ku vona leswi nga mbilwini. (1Mk 28:9) Nawu lowu yalelaka ku navela wu byele vhanu vakwe leswaku va fanela ku tingawula mimpimiso leyi yisaka ka mahanyela ya ku biha. Yehovha i Tatana lwa nga ni wutlhazri ni lizrandzru!

¹¹ Leswi hi swi dondzraka: Yehovha a vona ku tlula ni leswi mhunu a nga xiswone hi le handle. A vona leswi hi nga xiswone hi le ndzreni, a mbilwini yezru. (1Sa 16:7) A ku na mimpimiso, matitwela ni swiyentxo leswi a nga fihleliwaka swone. A djula leswi nga swinene ka hine a tlhela a hi kutxa ku swi yentxa. Kambe a djula leswaku hi vona mimpimiso ya ku biha ni ku yi lawula na yi nga si na hi dohisa.—2Mk 16:9; Mt 5:27-30.

12. I yini leswi Nawu wa Moxe a wu swi tshimisisa?

¹² Nawu wa Moxe nakone a wu tshimisisa leswaku Yehovha a zrandzra ku lulama. (Ps 37:28; Eza 61:8) Yene a hi bekela xikombiso lexi hetisekiki xa ndlela ya ku hanyisana ni vambeni ha hombe. Loko va-Israyele va yingiseta milawu leyi Yehovha a yi nyikeliki, yene a a va tovokisa. Loko vone va bakanya swileleto swakwe swa leswinene ni swa ku lulama, vone a va xaniseka. Kambisisa milawu yin’wana yibidzri ya swileleto swa khume.

13-14. I yini leswi swileleto swibidzri swa ku sungula ka leswa khume a swi swi djula, nakone ku yingiseta swone swi va pfune hi ndlela yini va-Israyele?

¹³ Gandzrela Yehovha ntsena. Swileleto swibidzri swa ku sungula ka swileleto swa khume a swi djula leswaku va-Israyele va gandzrela Yehovha ntsena ni ku tivonela ka ku gandzrela swithombe. (Eks 20:3-6) Swileleto leswi a swi nga pfuni Yehovha. A matsrhan’wini ya leswo, a swi pfuna vhanu vakwe. Loko vhanu vakwe va tsrhama na va dumbekile ka yene, a swi va fambela ha hombe. Loko va gandzrela swikwembu swa matiko man’wana, a va xaniseka.

¹⁴ Yanakanya hi va-Kanana. Vone va gandzreli swikwembu leswi nga hanyikiki a matsrhan’wini ya ku gandzrela Xikwembu xa ntiyiso ni lexi hanyaka. Mihandzru ya kone, vone hahluke ha wuswavu. (Ps 115:4-8) Swanga xiyenge xa wugandzreli byavu, a va nhingena ka swiyentxo swa xambya swa tinkuku ni ku nyikela vanavu swanga switlhavelo. Hi ku fanana, loko va-Israyele va bakanye Yehovha ni ku hlawula ku gandzrela swithombe, va tihohlote ha byavu ni ku xanisa mindangu yavu. (2Mk 28:1-4) Lava nga ni wutiyanguleli va tsrhike swileleto swa Yehovha swa ku lulama. Va tizrise wuhosi byavu hi ndlela ya ku biha ni ku xanisa lava ngeke na ntamu ni lava ngeke na mulweli. (Ezk 34:1-4) Yehovha a be ndleve va-Israyele ka leswaku yene a a ta yavanyisa lava yentxelaka wubihi vavasati ni lava ngeke na mulweli. (Dt 10:17, 18; 27:19) Hi tlhelo dzrin’wana, Yehovha a tovokise vhanu vakwe  loko va dumbeke ka yene ni ku hanyisana ni vambeni hi ku lulama.​—1Th 10:4-9.

15. I yini leswi hi swi dondzraka hi Yehovha?

¹⁵ Leswi hi swi dondzraka: Yehovha a hi yene a nga ni nandzru loko lava va tihlayaka malandzra yakwe va bakanya swileleto swakwe ni ku xanisa vhanu vakwe. Nambitanu, Yehovha awa hi zrandzra nakone awa swi tiva loko hi yentxeliwa wubihi. A twa ku vaviseka kwezru ngopfu ku tlula ndlela leyi mamana a twaka ku xaniseka ka n’wanakwe ha yone. (Eza 49:15) Nambi leswi a kalaka a nga nhingeneli hi xihatla, hi nkama wa kone a ta yavanyisa vadohi lava nga tisolikiki hi kola ka ndlela leyi vone va khomiki vambeni ha yone.

16-18. Nawu wa Moxe a wu tizra ka swiyenge swini nakone i yini leswi hi swi dondzraka?

¹⁶ Nawu wa Moxe a wu tizra ka swiyenge swinyingi swa wutomi bya va-Israyele, xileswo a swi li swa lisima leswaku vakulu lava hlawuliwiki va yavanyisa vhanu va Yehovha hi ndlela ya ku lulama. A va nga tameli timhaka ta moya ntsena, kambe a va tamela ta tiko ni ta ku tlula nawu. Xiya swikombiso leswi landzrelaka.

¹⁷ Loko mu-Israyele a dlaya mhunu mumbeni, a a nga tekeli ku dlayiwa. Vakulu va muganga wakwe a va fanela ku kambisisa swiyimu na va nge si na tsrimba leswaku swa fanela kuva a dlayiwa kumbe im-him. (Dt 19:2-7, 11-13) Hi tlhelo dzrin’wana, vakulu a va yavanyisa ka swiyenge swa ku hlawa swa siku ni siku—ku sukela ka ku holovisana ka vhanu hi kola mintxhumu leyi va lumbaka ku ya tlhasa ni ka timhaka ta vatekani. (Eks 21:35; Dt 22:13-19) Loko vakulu va yavanyisa hi ku lulama ni loko va-Israyele va yingiseta Nawu, mun’wana ni mun’wana a a pfuneka nakone tiko hinkwadzru a dzri dzrumisa Yehovha.​—Lv 20:7, 8; Eza 48:17, 18.

¹⁸ Leswi hi swi dondzraka: Xiyenge xin’wana ni xin’wana xa wutomi byezru i xa lisima ka Yehovha. Yene a djula leswaku hi va lava lulamiki ni lava nga ni lizrandzru loko hi hanyisana ni vambeni. Nakone awa swi vona leswi hi swi hlayaka ni ku swi yentxa, nambi hi li wuswezru a kaya kwezru.​—Hb 4:13.

19-21. a) Xana vakulu ni vatsremi va timhaka a va fanele ku tizrisana hi ndlela yini ni vhanu va Nkulukumba? b) Hi wini nsizrelelo lowu a wu bekiwe ha Yehovha nakone i yini leswi hi swi dondzraka?

¹⁹ Yehovha a a djula ku sizrelela vhanu vakwe ka nkutxetelo wa ku biha wa matiko lawa a ma va tsrandzrelile. Xileswo, a a djula leswaku vakulu ni vatsremi va timhaka va tizrisa Nawu hi ndlela leyi fanaka ka hinkwavu. Nambitanu, vatsremi a va nga fanelanga va tizrisana ni vanhu vakwe hi ndlela ya mona kumbe ya ku bindzra. A matsrhan’wini ya leswo, a va fanela ku zrandzra wululami.​—Dt 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Yehovha a ni lizrezre ni vhanu vakwe, xileswo a beke milawu akuva a sivela kuva vhanu va yentxeliwa wubihi. Hi xikombiso, Nawu a wu yentxa swi kala leswaku mhunu a hehliwa hi ku tlula nawu. Lweyi a lumbetiwaka a a ni mpfumelelo wa ku tiva lweyi a mu hehlaka. (Dt 19:16-19; 25:1) Nakone na a nga si na tsremeliwa mhaka, a  ku fanela ku va ni vhanu vabidzri lava nyikelaka wumboni. (Dt 17:6; 19:15) A swi ta ku yini loko mu-Israyele o yentxa xidoho lexi voniwiki hi mhunu mun’we ntsena? A a nga fanelanga ku pimisa leswaku a a nge ti khatisiwa hi kola ka wubihi byakwe. Yehovha a swi vonile swiyentxo swakwe. A ndangwini, va tatana va nyikiwe wutiyanguleli, kambe a wutiyanguleli byavu byi ni ndzrilakana. Ka timholova tin’wana ta mindangu, vakulu va muganga a va ni mfanelo ya ku nhingenela ni ku tsrema mhaka.​—Dt 21:18-21.

²¹ Leswi hi swi dondzraka: Yehovha a hi bekela xikombiso lexi hetisekiki; a nga yentxi ntxhumu lowu nga lulamangakiki. (Ps 9:7) A hakela lava yingisetaka swileleto swakwe hi ku dumbeka, kambe a khatisa lava tizrisaka wutiyanguleli byavu hi ndlela ya ku biha. (2Sa 22:21-23; Ezk 9:9, 10) Van’we va nga ha yentxa wubihi swi va swi voneka ingiki va nga ti khatisiwa, kambe loko Yehovha a vona leswaku nkama wu tlhasile a ta va yavanyisa. (Pr 28:13) Nakone loko va nga tisoli, hi nkamanyana va dondzra leswaku ‘swa txhavisa ku wa mandleni ya Xikwembu Nkulukumba lwa hanyaka.’​—Hb 10:30, 31.

22-24. a) I vamani lava Nawu a wu va sizrelela hi ku kongoma, nakone i yini leswi hi swi dondzraka hi Yehovha? b) Hi kwini ku basopisiwa loku hi ku kumaka ka Eksoda 22:22-24?

²² Nawu a wu sizrelela hi ku kongoma lava a va nga swi koti ku tilwela, va ku fana ni vana lava ngeke na tatana, vafelwa ni valuveli. Vatsremi va timhaka a Israyele va byeliwe leswi: ‘U nga sombolote tsremo dzra mhaka ya muluveli, ni ya xizrombe, naswone u nga ka u nga teki xiyambalo xa nsati wa mufelwa xi va xitiyiso.’ (Dt 24:17) Yehovha a kombise ku zron’weka lokukulu hi  lava ngeke na mupfuni a mugangeni. Nakone a khatise lava nga va xanisa.​—Dondzra Eksoda 22:22-24.

²³ Nawu wu tlhele wu sizrelela swizro swa mindangu ka swiyentxo swa tinkuku swa mixaka hinkwayu leswi yentxiwaka hi vhanu lava nga va ndangu wun’we. (Lv 18:6-30) Ku hambana ni vhanu vamatiko lawa a ma tsrandzrele Israyele, lawa a ma pfumelela kumbexana ma nge na mhaka ni ntxhumu lowu wa ku nyenyentsa, vhanu va Yehovha a va fanela ku vona xidoho lexi hi la Yehovha a a xi vonisa xiswone​—swanga ntxhumu lowu nyenyentsaka.

²⁴ Leswi hi swi dondzraka: Yehovha a djula leswaku lava nga ni wutiyanguleli va zrandzra hinkwavu lava va va zrangelaka. Yehovha awa swi venga swidoho swa tinkuku nakone a djula ku vona leswaku hinkwavu, ngopfu-ngopfu lava ngeke na mulweli, va sizreleliwa ni ku yentxeliwa wululami.

25-26. a) Ha yini hi nga hlayaka leswaku lizrandzru ni ku lulama swi fana ni moya lowu hi wu hefemulaka ni wutomi? b) Hi ta bula hi yini ka nhloko-mhaka leyi landzrelaka ka xiyenge lexi?

²⁵ Lizrandzru ni ku lulama swi fana ni moya lowu hi wu hefemulaka ni wutomi. A misaveni a swi nge koteki kuva hi hanya hi xin’we xa swone na hi nge na lexin’wana. Loko hi kholwisekile leswaku Yehovha a tizrisana na hine hi ku lulama, lizrandzru dzrezru ha yene dzra kula. Nakone loko hi zrandzra Xikwembu Nkulukumba kun’we ni swileleto swakwe swa ku lulama, hi susumeteleka ku zrandzra van’wana ni ku hanyisana na vone hi ku lulama.

²⁶ Nawu wa Moxe wu pfune va-Israyele ku va ni wuxaka bya le kusuhi na Yehovha. Nambitanu, a swi nga ha djuli leswaku vhanu va Xikwembu Nkulukumba va landzra Nawu ntsrhaku ka loko Yesu a wu hetisisile ni ku wu siva hi ntxhumu wa ku yampswa. (Ro 10:4) Mupostola Pawulo a vulavule hi Nawu swanga ‘ntsrhuti ntsena wa matovoko lama taka’. (Hb 10:1) Nhloko-mhaka leyi landzrelaka ka xiyenge lexi yi ta tlhamuxela man’we ya matovoko wolawo, kumbe mintxhumu leyo leyinene, ni lisima dzra lizrandzru ni ku lulama a bandleni dzra wukriste.