1-2. (a) Nyen la e kue e ye? (b) Nyen la e yeke na kite na ndö ni ape?

E KUE e ye ti tene a ndoye e. E kue e ye nga ti tene a sara ye na e na lege ni. Tongana fani mingi a ndoye e ape nga a fâ ngbanga ti e mbilimbili ape, e lingbi ti bâ so e yeke ye oko ape nga mbeni ye ti tene e sara ayeke dä ape.

² Jéhovah ahinga so e ye mingi ti tene a ndoye e nga e ye fango ngbanga ti mbilimbili (Ps. 33:5). E lingbi ti hinga biani so Nzapa ti e andoye e mingi nga lo ye ti tene a sara ye na e na lege ni. E yeke hinga ni polele tongana e gi ti bâ nzoni aye so ayeke na yâ ti Ndia so Jéhovah amû na azo ti Israël na lege ti Moïse. Tongana bê ti mo ason ndali ti so azo asara ye na mo na ndoye ape wala na lege ni ape, bâ tongana nyen la Ndia ti Moïse * afa bibe ti Jéhovah na mbage ti azo ti lo.

3. (a) Tongana ti so a fa na aRomain 13:8-10, tongana e manda ye na ndö ti Ndia ti Moïse, nyen la e yeke hinga? (b) Ahundango ndo wa la article so ayeke kiri tënë na ni?

³ Tongana e manda ye na ndö ti Ndia ti Moïse, e yeke hinga atënë ti bê ti Nzapa ti e Jéhovah so aye e mingi. (Diko aRomain 13:8-10.) Na yâ ti article so, e yeke bâ ambeni ndia so Nzapa amû lani na azo ti Israël nga e yeke kiri tënë na ahundango ndo so: Ngbanga ti nyen la e lingbi ti tene so ndoye la ayeke na gunda ti Ndia ti Moïse? Ngbanga ti nyen la e lingbi ti tene so Ndia apusu lani azo ti sara ye na lege ni? A hunda lani na azo so ayeke na komandema  ti sara ye alingbi na Ndia tongana nyen? Azo wa mbilimbili la Ndia abata ala lani? Akiringo tënë ti ahundango ndo so alingbi ti dë bê ti e, ti mû na e beku nga ti sara si e ga nduru mingi na Babâ ti e so aye e mingi.—Kus. 17:27; aRom. 15:4.

4. (a) Ngbanga ti nyen la e lingbi ti tene so ndoye la ayeke na gunda ti Ndia ti Moïse? (b) Tongana ti so a fa na Matthieu 22:36-40, acommandement wa la Jésus asara tënë na ndö ni?

⁴ E lingbi ti tene so ndoye la ayeke na gunda ti Ndia ti Moïse ndali ti so aye kue so Jéhovah asara ndoye la apusu lo ti sara ni (1 Jean 4:8). Andia kue so ayeke na yâ ti Ndia so Jéhovah amû na azo ti Israël aluti na ndö ti acommandement use: ndoye Nzapa nga ndoye mba ti mo. (Lév. 19:18; Deut. 6:5; diko Matthieu 22:36-40.) Tongaso, a yeke na lege ni ti tene commandement oko oko kue so ahon 600, so ayeke na yâ ti Ndia ti Moïse, afa na e mbeni ye na ndö ti ndoye ti Jéhovah. Zia e bâ ambeni tapande ni.

5-6. Nyen la Jéhovah aye ti tene acouple asara? Nyen la Jéhovah ahinga? Fa mbeni tapande ni.

⁵ Duti be-ta-zo na koli wala wali ti mo nga bâ lege ti amolenge ti mo. Jéhovah aye ti tene acouple aye terê ngangu juska na kuâ (Gen. 2:24; Mat. 19:3-6). Tongana mbeni oko agi mbeni koli wala mbeni wali nde ayeke tâ mbeni ye so ayeke sioni mingi. A yeke na lege ni so mbasambala commandement ti aCommandement bale-oko ake gingo koli wala wali nde (Deut. 5:18). A yeke sarango siokpari “na terê ti Nzapa” nga a yeke tâ sioni ye la zo ni asara na koli wala wali ti lo (Gen. 39:7-9). Bê ti koli wala ti wali ti zo so agi mbeni wali wala mbeni koli nde alingbi ti ngbâ ti son ndali ni teti angu mingi mingi.

⁶ Jéhovah ahinga nzoni mingi tongana nyen la akoli na awali so asara mariage awe ayeke sara ye na mba. Lo ye mbilimbili ti tene a sara ye na awali ti Israël so asara mariage awe nzoni. Mbeni koli so asara mariage awe so abâ Ndia na nene ni ayeke ye wali ti lo nga lo yeke sara divorce na lo pëpe ndali ti akete kete raison (Deut. 24:1-4; Mat. 19:3, 8). Me tongana mbeni kota kpale alondo na lo sara divorce na wali ni, lo doit ti mû na lo mbeti ti divorce. Mbeti ti divorce ayeke bata mbeni wali si a bi tënë ti lango-sioni senge senge na ndö ti lo ape. Na ndö ni, kozo ti tene koli amû mbeti ti divorce na wali ti lo, na bango ni lo doit ti bâ a-ancien ti gbata ni. Tongaso a-ancien ni ayeke gi ti mû maboko na couple ni ti bata mariage ti ala. Tongana mbeni koli ti Israël asara divorce na wali ti lo ndali ti intérêt ti lo wani, Jéhovah ayeke yôro terê ti lo lakue dä ape, na lege ti a-ancien wala aprophète. Me lo yeke bâ tongana nyen la wali ni abâ pasi nga ayeke toto, na lo hinga songo ti pasi ti wali ni.—Mal. 2:13-16.

7-8. (a) Nyen la Jéhovah ahunda na ababâ na amama ti sara? (Bâ foto ti couverture ni.) (b) Aye wa la e manda?

⁷ Ndia afa nga so Jéhovah aye ti tene amolenge aduti na ngia nga mbeni ye ti sioni asi na ala ape. Jéhovah ahunda na ababâ na amama ti mû na amolenge ti ala aye so ala yeke na bezoin ni na lege ti mitele nga na lege ti yingo. Ababâ na amama adoit ti gi alege kue ti mû maboko na amolenge ti ala ti hinga Ndia ti Jéhovah, ti bâ ni na nene ni nga ti ye Jéhovah mingi (Deut. 6:6-9; 7:13). Mbeni raison so lani Jéhovah apunir lani azo ti Israël ayeke ndali ti so ala sara ye na ambeni molenge ti ala na mbeni lege so ason bê ti zo (Jér. 7:31, 33). A lingbi ababâ na amama abâ amolenge ti ala pëpe tongana mbeni ye so ala lingbi ti bâ ni tongana mbumbuse ye wala ti sara ye na ni kirikiri, me tongana mbeni héritage, mbeni matabisi so alondo na Jéhovah so a lingbi ala ye ni.—Ps. 127:3.

⁸ Aye ti manda: Jéhovah ayeke bâ nzoni mingi tongana nyen la akoli na awali so asara mariage ayeke sara ye na mba. Lo ye ti tene ababâ na amama aye amolenge ti ala nga lo yeke fâ ngbanga na ndö ti ala tongana ala sara ye na ala na lege ni ape.

9-11. Ngbanga ti nyen la Jéhovah alu ndia so ake sarango bê ti ye?

 ⁹ Sara bê ti ye ape. Tanga ti aCommandement bale-oko ake tënë ti sarango bê ti ye, wala dutingo na sioni nzara ti ye so ayeke ti mbeni zo (Deut. 5:21; aRom. 7:7). Jéhovah alu ndia so ti fa mbeni nzoni ye ti manda: a lingbi azo ti lo abata bê ti ala, so ti tene, apensé ti ala, atënë ti bê ti ala nga na atënë so ala yeke tene. Lo hinga so sarango asioni ye akomanse na lege ti apensé nga na atënë ti bê (aProv. 4:23). Tongana mbeni zo ti Israël azia si asioni nzara amaï na yâ ti bê ti lo, peut-être lo yeke sara ye na azo na ndoye ape. Na tapande, Gbia David asara lani mara ti faute so. Lo yeke lani mbeni nzoni zo. Me na mbeni ngoi, lo sara nzara ti wali ti mbeni koli. Nzara so ague na lo lani ti sara siokpari (Jacq. 1:14, 15). David asara lani lango-sioni, lo gi ti handa koli ti wali ni nga na pekoni lo sara si a fâ koli ni.​—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Tongana mbeni zo ti Israël asara ye pëpe alingbi na ndia so ake ti tene zo asara bê ti ye, Jéhovah ayeke hinga ni: Lo hinga ye so ayeke na bê ti zo (1 Chron. 28:9). Ndia so ake tënë ti sarango bê ti ye afa na azo ti lo so a lingbi ala kpe apensé so ayeke gue na zo ti sara sioni ye. Jéhovah ayeke tâ Babâ ti ndara nga na ti ndoye!

¹¹ Aye ti manda. Jéhovah ayeke bâ gï ye so lê abâ pëpe. Lo bâ tâ ye so ayeke na yâ ti e, na yâ ti bê ti e (1 Sam. 16:7). Mbeni pensé, mbeni tënë ti bê wala mbeni ye so zo alingbi ti honde ni na lo ayeke dä ape. Lo yeke gi ti bâ anzoni ye so ayeke na yâ ti e na lo yeke wa e ti ngbâ ti sara ni. Me lo ye ti tene e hinga asioni pensé so e yeke na ni na e hon ndö ni kozo ti tene ague na e ti sara asioni ye.​—2 Chron. 16:9; Mat. 5:27-30.

12. Nyen la Ndia ti Moïse afa na e?

¹² Ndia ti Moïse afa nga na e so Jéhovah aye fango ngbanga ti mbilimbili (Ps. 37:28; És. 61:8). Lo zia na e nzoni tapande so afa na e tongana nyen ti sara ye na amba ti e na lege ni. Na ngoi so azo ti Israël asara ye lani alingbi na andia so Jéhovah alu, lo iri tënë nzoni na ndö ti ala. Na ngoi so ala sara lani sanka ti amama-ndia ti lo so ayeke mbilimbili, ala bâ pasi. Gbu li na ndö ti ambeni ndia use so ayeke na yâ ti aCommandement bale-oko.

13-14. Nyen la kozo nga na use commandement ti aCommandement bale-oko ahunda na azo ti Israël ti sara? Tongana nyen la sarango ye alingbi na andia so aga na ye ti nzoni na ala?

¹³ Voro gï Jéhovah oko. Kozo nga na use commandement ti aCommandement bale-oko ahunda na azo ti Israël ti voro gï Jéhovah oko nga agboto mê ti ala ti voro ayanda ape (Ex. 20:3-6). Acommandement so ayeke ndali ti nzoni ti Jéhovah ape. Me a yeke ndali ti nzoni ti azo ti lo. Na ngoi so lani azo ti lo angbâ be-ta-zo na lo, ala maï. Na ngoi so ala voro lani anzapa ti ambeni mara, ala bâ pasi.

¹⁴ Pensé na ndö ti azo ti Canaan. Ahon ti tene ala voro tâ Nzapa so ayeke na fini ala voro ayanda so ayeke na fini ape. Ye so asara si ala sara asioni ye (Ps. 115:4-8). Na yâ ti vorongo nzapa ti ala, ala sara lango-sioni nga ala sara ye ti songo bê so ala mû amolenge na sandaga. Legeoko nga, na ngoi so azo ti Israël asara sanka ti Jéhovah nga ala soro ti voro ayanda, ala buba fini ti ala nga ala sara sioni na asewa ti ala (2 Chron. 28:1-4). Azo ti Israël so ayeke na komandema asara ye lani pëpe alingbi na amama-ndia ti Jéhovah na ndö ti fango ngbanga ti mbilimbili. Ala sara ye ahon ndö ni na komandema ti ala nga ala sara ngangu na azo so awoko nga na azo so zo ti batango ala ayeke dä ape (Ézéch. 34:1-4). Jéhovah agboto mê ti azo ti Israël so lo yeke fâ ngbanga na ndö ti azo so asara sioni na awali nga na amolenge so zo ti gbungo koko ti ala ayeke dä ape (Deut. 10:17, 18; 27:19). Me Jéhovah airi tënë nzoni na ndö ti azo ti lo na  ngoi so ala yeke be-ta-zo na lo nga ala sara ye na amba ti ala na lege ni.​—1 aGbia 10:4-9.

15. Aye wa la e manda na ndö ti Jéhovah?

¹⁵ Aye ti manda: Tongana azo so atene ala yeke voro Jéhovah asara sanka ti amama-ndia ti lo nga ala sara sioni na azo ti lo a lingbi abi tënë ni na li ti Jéhovah ape. Ye oko, Jéhovah aye e nga tongana a sara ye na e na lege ni ape lo hinga ni. Lo hinga pasi ti e nzoni mingi ahon ti so mbeni mama ahinga pasi ti bébé ti lo (És. 49:15). Atâa so peut-être lo sara mbeni ye pëpe na lê ni lê ni, na ngoi so alingbi lo yeke fâ ngbanga na ndö ti azo ti sioni so achangé bê ti ala ape ndali ti fason so ala sara na ye na amba ti ala.

16-18. Ndia ti Moïse andu aye wa na yâ ti fini ti zo? Aye wa la e manda dä?

¹⁶ Ndia ti Moïse andu aye mingi na yâ ti fini ti azo ti Israël, tongaso a yeke kota ye ti tene ambakoro-koli so a zia ala lani ti fâ ngbanga afâ ngbanga ti azo ti Jéhovah na lege ni. Ala yeke fâ lani ngbanga gï pëpe na ndö ti atënë so abâ vorongo Jéhovah me nga na ndö ti atënë so alondo na popo ti azo ni nga na aye so ake ndia. Bâ atapande so.

¹⁷ Tongana mbeni zo ti Israël afâ zo, a yeke fâ lo gï na lê ni lê ni ape. A-ancien ti gbata ti lo ayeke gi ti bâ aye so asi si lo fâ zo ni so kozo ti bâ wala a yeke na lege ni ti mû desizion ti fâ ngbanga ti kuâ na ndö ti lo (Deut. 19:2-7, 11-13). A-ancien ayeke fâ ngbanga nga na ndö ti aye mingi so andu fini ti zo ti lâ na lâ: atënë so alondo na popo ti azo ndali ti ambeni ye wala atënë so alondo na popo ti koli na wali (Ex. 21:35; Deut. 22:13-19). Tongana a-ancien ni asara ye na lege ni nga azo ti Israël asara ye alingbi na Ndia, azo kue ayeke wara ye ti nzoni dä nga azo ti Israël ayeke mû gonda na Jéhovah.​—Lév. 20:7, 8; És. 48:17, 18.

¹⁸ Aye ti manda: Aye kue so andu fini ti e ayeke kota ye na lê ti Jéhovah. Lo ye e sara ye na amba ti e na lege ni nga na ndoye. Lo yeke hinga nzoni mingi aye so e yeke tene nga e yeke sara, atâa e yeke gï e oko na yanga-da.​—aHéb. 4:13.

19-21. (a) A lingbi a-ancien nga na ajuge asara ye lani na azo ti Nzapa tongana nyen? (b) Tongana nyen la mbilimbili Ndia ti Moïse abata lani azo? Aye wa la e manda dä?

¹⁹ Jéhovah aye lani ti bata azo ti lo si sarango ye ti amara so ayeke nduru na ala abuba anzoni sarango ye ti ala ape. Tongaso, lo hunda lani na a-ancien nga na ajuge ti zia kangbi na popo ti azo ape na ngoi so ala yeke sara ye alingbi na Ndia. Ye oko, azo so ayeke fâ ngbanga adoit lani ti sara ye na azo ti lo na ngangu ape. Me ala doit lani ti ye fango ngbanga ti mbilimbili.​—Deut. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Jéhovah abâ mawa ti azo ti lo la lo lu andia ti tene a sara ye na ala kirikiri ape. Na tapande, Ndia akanga lege na ambeni ye so alingbi ti sara si a bi tënë na li ti mbeni zo senge senge a tene lo sara mbeni ye so ndia ake. Zo so a bi tënë na li ti lo ayeke na droit ti hinga zo so abi tënë ni na li ti lo (Deut. 19:16-19; 25:1). Nga kozo ti tene a tene tënë ayeke na li ti lo, a lingbi atémoin use tongaso ayeda na ni  (Deut. 17:6; 19:15). Ka tongana mbeni zo ti Israël asara mbeni ye so ake ndia so gï témoin oko la abâ ni? A lingbi lo pensé ape so a yeke punir lo ape ndali ti sioni so lo sara. Jéhovah abâ ye so lo sara. Na yâ ti asewa, a mû komandema na ababâ, me komandema ni ayeke na limite ni. Na yâ ti ambeni tënë so alondo na yâ ti sewa, a-ancien ti gbata ni ayeke na droit ti yôro terê ti ala na yâ ti tënë ni na ala yeke fâ ngbanga ti nda ni.​—Deut. 21:18-21.

²¹ Aye ti manda: Jéhovah azia na e tâ nzoni tapande; ye kue so lo sara ayeke sioni ape (Ps. 9:7). Lo futa azo so asara ye alingbi na amama-ndia ti lo, me lo punir azo so asara ye na komandema ti ala na lege ni ape (2 Sam. 22:21-23; Ézéch. 9:9, 10). Ambeni zo alingbi ti sara ye ti sioni na ayeke mo bâ tene a punir ala ape, me tongana Jéhovah abâ nzoni ngoi ni alingbi, lo yeke sara kue si a fâ ngbanga na ndö ti ala (aProv. 28:13). Tongana ala changé bê ti ala ape, ala yeke hinga ande so “a yeke tâ ye ti mbeto mingi ti tï na maboko ti Nzapa so ayeke na fini.”​—aHéb. 10:30, 31.

22-24. (a) Azo wa mbilimbili la Ndia abata ala? Nyen la e manda na ndö ti Jéhovah? (b) Wango wa la ayeke na Exode 22:22-24?

²² Ndia abata lani mbilimbili azo so alingbi ti bata terê ti ala wani ape, na tapande anyindu, awali-mua nga na awande. A tene na ajuge ti Israël atene: “Tongana mo yeke fâ ngbanga ti wande wala ti molenge so babâ ti lo ayeke dä pëpe, mo ba yâ ti ngbanga ni pëpe; nga mo mû bongo ti wali-mua ti bata na place ti bon pëpe.”  (Deut. 24:17). Jéhovah afa lani so lo bibe ti lo mingi na azo so zo ti batango ala ayeke dä ape. Lo punir nga lani azo so asara ye na ala na lege ni ape.​—Diko Exode 22:22-24.

²³ Ndia abata nga amembre ti sewa ti tene azo ti sewa abungbi koli na wali na popo ti ala ape (Lév. 18:6-30). Nde na azo ti amara so angoro Israël, so ayeda na mara ti sarango ye tongaso wala même akanga lê na ndö ni, a lingbi azo ti Jéhovah abâ sarango ye so ake ndia so tongana ti so lo bâ na ni, ala bâ ni tongana mbeni ye so ayeke sioni mingi.

²⁴ Aye ti manda: Jéhovah aye ti tene azo so lo zia ala ti bâ ndo na ndö ti azo asara ye na ndoye na azo ni. Lo ke sioni ye so andu bungbingo koli na wali nga lo ye ti tene a bata azo kue, mbilimbili azo so zo ti batango ala ayeke dä ape nga a fâ ngbanga ti ala mbilimbili.

25-26. (a) Ngbanga ti nyen la e lingbi ti tene so ndoye nga na fango ngbanga ti mbilimbili ayeke tongana pupu so e wu nga na fini? (b) Nyen la e yeke bâ na yâ ti article ti peko, so ayeke oko ti a-article osio so?

²⁵ Ndoye nga na fango ngbanga ti mbilimbili ayeke tongana pupu so e wu nga na fini; na ndö ti sese, oko apeut ti duti dä sân mbeni ape. Tongana e hinga na bê ti e kue so Jéhovah asara ye na e na lege ni, e yeke ye lo mingi ahon ti kozo. Nga tongana e ye Nzapa nga e ye amama-ndia ti lo, a yeke pusu e ti ye amba ti e nga ti sara ye na ala na lege ni.

²⁶ Ndia ti Moïse amû maboko na azo ti Israël ti lê kpengba songo na Jéhovah. Ye oko, na peko ti so Jésus asara si aye so ayeke na yâ ti Ndia asi biani, azo ti Nzapa ayeke mbeni pëpe na gbe ti Ndia ti Moïse, na mbeni ye so ayeke nzoni mingi amû place ni (aRom. 10:4). Bazengele Paul atene so Ndia ayeke mbeni “gbe ti dê ti anzoni ye so ayeke ga”. (aHéb. 10:1). Article ti peko, so ayeke oko ti a-article osio so, ayeke sara tënë na ndö ti ambeni nzoni ye so. A yeke sara nga tënë na ndö ti ye so ndoye nga na fango ngbanga ti mbilimbili ayeke sara na yâ ti congrégation.