1-2. (a) O le ā e tatou te mananaʻo uma i ai? (e) O le ā e mafai ona tatou mautinoa i ai?

E TATOU te manaʻomia uma le alofa, ma e tatou te mananaʻo e feutagaʻi isi ma i tatou i se auala tonu. O lea, pe a lē faaalia mai pea e isi le alofa ma le faamasinotonu, e tatou te lagona ai le lotovaivai ma le leai o se faamoemoe.

² E silafia e Ieova e tatou te naunau ina ia maua le alofa ma le faamasinotonu. (Sala. 33:5) Ia tatou mautinoa e alofa moni Ieova lo tatou Atua iā i tatou, ma e naunau e feutagaʻi ma i tatou i se auala tonu. E faamaonia lea vala pe a tatou iloilo totoʻa le Tulafono na tuuina atu e Ieova i le nuu o Isaraelu e ala iā Mose. O lea, pe afai o loo e lagona le mafatia ona e lē alofa ma lē tonu le auala e feutagaʻi ai isi ma oe, ia iloilo le Tulafono faa-Mose * lea o loo faailoa mai ai le manatu mamafa o Ieova i ona tagata.

3. (a) E pei ona faamatalaina i le Roma 13:8-10, o le ā o le a tatou malamalama i ai pe a iloiloina le Tulafono faa-Mose? (e) O ā fesili o le a taliina i lenei mataupu?

³ Pe a tatou iloiloina le Tulafono faa-Mose, o le a tatou malamalama ai i faalogona māfana o lo tatou Atua alofa o Ieova. (Faitau le Roma 13:8-10.) I lenei mataupu, o le a tatou iloiloina ai nisi o tulafono na tuuina atu i le nuu o Isaraelu ma taliina ai fesili nei: Aiseā e tatou te faapea atu ai na faavae le Tulafono  i le alofa? Aiseā e mafai ai ona tatou faapea atu na faaauiluma e le Tulafono le faamasinotonu? O le ā na faatalitalia mai i ē na iai le pule i le auala e faatatau ai le Tulafono? O ai na puipuia faapitoa i le Tulafono? O tali o nei fesili e mafai ona tatou maua ai faamāfanafanaga, le faamoemoe, ma vavalalata atu ai i lo tatou Tamā alofa.​—Galu. 17:27; Roma 15:4.

4. (a) Aiseā e mafai ai ona tatou faapea atu na faavae le Tulafono faa-Mose i le alofa? (e) E tusa ai ma le Mataio 22:36-40, o ā poloaʻiga na faamatilatila mai e Iesu?

⁴ E mafai ona tatou faapea atu na faavae le Tulafono faa-Mose i le alofa, ona o le alofa e uunaʻia ai mea uma e faia e Ieova. (1 Ioa. 4:8) Na faavae e Ieova tulafono uma i vala nei e lua, o le alofa i le Atua ma le alofa i tuaoi. (Levi. 19:18; Teu. 6:5; faitau le Mataio 22:36-40.) O lea, e mafai ona tatou aʻoaʻoina mai i tulafono e 600 ma isi poloaʻiga se vala e faatatau i le alofa o Ieova. Seʻi o tatou vaai i nisi o faaaʻoaʻoga.

5-6. O le ā le finagalo o Ieova mo ulugalii faaipoipo, ma o le ā o loo ia silafiaina? Aumai se faataʻitaʻiga.

⁵ Ia faamaoni i lau paaga faaipoipo, ma tausia ma le alofa lau fanau. E finagalo Ieova ina ia atiaʻe e ulugalii le alofa lea e mafai ona faatumauina ai la laʻua mafutaga. (Kene. 2:24; Mata. 19:3-6) O le mulilua o se faiga matuā lē alofa e faia e se tasi. O lea, na faasāina ai i le tulafono lona fitu le mulilua. (Teu. 5:18) O le mulilua o se agasala lea ʻi le Atua,’ ma e telē le aafiaga i le isi paaga faaipoipo. (Kene. 39:7-9) E tele tausaga e mafai ona aafia ai le paaga faamaoni i faalogona tigā.

⁶ E silafia lelei e Ieova le auala e feutagaʻi ai paaga faaipoipo. O lea na naunau ai o ia ina ia tausia lelei e tagata Isaraelu a latou avā. O se tane e faaaloalo i le Tulafono, e alofa o ia i lana avā ma lē faateʻaina o ia ona o ni māfuaaga faatauvaa. (Teu. 24:1-4; Mata. 19:3, 8) Peitaʻi, pe a tulaʻi mai se faafitauli matuiā ma filifili ai le tane e faateʻa lana avā, sa tatau ona ia saunia se tusi e faamaonia ai ua teteʻa. O lenei tusi na puipuia ai le avā mai i le tuuaʻia sesē i le faia o amioga lē mamā. E lē gata i lea, a o leʻi tuuina atu e le tane i lana avā le tusi e faamaonia ai ua teteʻa, na tatau ona talanoa atu le tane i toeaina o le aai. O le faia faapea, na maua ai e toeaina le avanoa e fesoasoani ai i le ulugalii ina ia faasaoina la laʻua faaipoipoga. E lē o taimi uma na faalaa mai ai Ieova e ala mai i toeaina po o perofeta, pe a faateʻaina e se tane Isaraelu lana avā ona o ni māfuaaga manatu faapito. E ui i lea, e na te silafia loimata o nei avā ona o le tagi ma le ōi, ma na ia malamalama i o latou tigā.​—Mala. 2:13-16.

7-8. (a) O le ā na faatonu e Ieova mātua e fai? (Tagaʻi i le ata i le faavaa.) (e) O ā lesona ua tatou aʻoaʻoina?

⁷ Na atagia mai foʻi i le Tulafono le manatu mamafa o Ieova i fanau. E lē gata na ia faatonuina mātua ina ia tausia manaʻoga faaletino o fanau, ae ia tausia foʻi ma o latou manaʻoga faaleagaga. Na tatau i mātua ona faaaogā avanoa uma e fesoasoani ai i a latou fanau ina ia talisapaia le Tulafono a Ieova ma alolofa iā te ia. (Teu. 6:6-9; 7:13) O se tasi o māfuaaga na faasala ai e Ieova tagata Isaraelu, ona o lo latou faia o faiga e sili ona matagā i nisi o a latou fanau. (Iere. 7:31, 33) E lē tatau i mātua ona vaai i fanau o se mea e mafai ona tuulafoaʻia pe faileagaina, ae ia vaai i ai o se tofi po o se meaalofa mai iā Ieova e tatau ona faapelepele i ai.​—Sala. 127:3.

⁸ Lesona: E silafia lelei e Ieova le auala e feutagaʻi ai paaga faaipoipo. E finagalo foʻi o ia ina ia alolofa mātua i a latou fanau, ma e tali atu mātua iā te ia i le auala e latou te tausia ai fanau.

9-11. Aiseā na faasā ai e Ieova le manaʻonaʻo i mea a isi?

⁹ Aua le manaʻonaʻo i mea a isi. O le tulafono lona sefulu, na faasā ai le manaʻonaʻo po  o le atiaʻe o se faanaunauga sesē mo meatotino a isi. (Teu. 5:21; Roma 7:7) Na aumaia e Ieova lenei tulafono ina ia aʻoaʻo mai ai le lesona tāua, e tatau i ona tagata ona leoleoina o latou loto, mafaufauga, ma faalogona. E silafia e Ieova, o gaoioiga leaga e amata mai i mafaufauga ma faalogona leaga. (Faata. 4:23) Pe a faataga e se tagata Isaraelu na faanaunauga sesē e tuputupu aʻe i lona loto, o le a iʻu ina ia feagai ma isi i se auala lē alofa. Na paʻū le tupu o Tavita i lenā mailei. O le mea moni, o ia o se tagata lelei. Peitaʻi, e iai le taimi na ia manaʻo ai i le avā a se isi tamāloa, ma o lona tuʻinanau na iʻu ai i lona faia o le agasala. (Iako. 1:14, 15) Na faia e Tavita le mulilua, taumafai e faasesēina le tane a le fafine, ma iʻu ai ina fasiotia le tamāloa.​—2 Samu. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ E silafia lelei e Ieova taimi na solia ai e se tagata Isaraelu lenei tulafono, ona e mafai ona ati lana silafaga i loto o tagata. (1 No. 28:9) O lenei tulafono na faailoa atu ai e Ieova i ona tagata, e tatau ona latou ʻalofia mafaufauga e taʻitaʻia atu ai i le faia o amioga leaga. Maʻeu le alofa ma le atamai o lo tatou Tamā o Ieova!

¹¹ Lesona: E lē gata le silafaga a Ieova i foliga vaaia o tagata, ae e mafai ona ia iloa lelei o tatou loto. (1 Samu. 16:7) E na te silafia uma o tatou mafaufauga, faalogona, ma gaoioiga. E silasila mai o ia i o tatou uiga lelei ma faalaeiauina i tatou e faia mea lelei. Peitaʻi, e finagalo o ia ina ia tatou iloa ma pulea o tatou mafaufauga sesē, a o leʻi oo ina tatou faia ni gaoioiga sesē.​—2 No. 16:9; Mata. 5:27-30.

12. O le ā se isi mea na faamatilatila mai i le Tulafono faa-Mose?

¹² Na faamatilatila mai foʻi i le Tulafono faa-Mose e fiafia Ieova i le faamasinotonu. (Sala. 37:28; Isa. 61:8) Ua ia faataatia se faaaʻoaʻoga lelei atoatoa o le auala e feutagaʻi ai ma isi i se auala tonu. I taimi na usitaʻia ai e tagata Isaraelu tulafono a Ieova, na ia faamanuia iā i latou. Ae i taimi na latou lē amanaʻia ai ana tapulaa amiotonu, sa latou aafia i mafatiaga. Seʻi o tatou iloiloina nisi o tulafono e lua mai i Tulafono e Sefulu.

13-14. O le ā na faailoa mai i uluaʻi tulafono e lua, ma na faapefea i le usitaʻia o na tulafono ona maua ai e tagata Isaraelu aogā?

¹³ Tapuaʻi tau lava o Ieova. O uluaʻi tulafono e lua na faailoa mai ai e tatau i tagata Isaraelu ona tapuaʻi tau lava o Ieova, ma aumai ai foʻi lapataʻiga e faatatau i le tapuaʻi i tupua. (Eso. 20:3-6) O na tulafono, e lē mo le lelei o Ieova ae e mo le lelei o ona tagata. I taimi na faamaoni ai tagata o Ieova iā te ia, na latou maua faamanuiaga. Ae ina ua latou tapuaʻi i atua o isi atunuu, ona latou aafia lea i mafatiaga.

¹⁴ O se faaaʻoaʻoga o tagata Kanana. Sa latou tapuaʻi i tupua e leai ni ola nai lo o le Atua moni ma le Atua soifua o Ieova. O le iʻuga, na latou faia ni mea matagā. (Sala. 115:4-8) O nisi vaega o a latou tapuaʻiga na aofia ai faiga taufeusuaʻiga matagā ma le faaaogā o tamaiti e ofo ai taulaga. I se tulaga talitutusa, ina ua lē amanaʻia e tagata Isaraelu Ieova ae filifili e tapuaʻi atu i tupua, na latou faalumaina ai i latou lava ma faia mea leaga i o latou aiga. (2 No. 28:1-4) Na teena e i latou na iai le pule tapulaa amiotonu a Ieova. Sa latou faaaogā sesē foʻi le pule ma soonafai tagata vaivai ma faatauvaa. (Eseki. 34:1-4) Na lapataʻi mai Ieova, o le a ia faasalaina i latou e agaleaga i fafine ua maliliu a latou tane ma tamaiti ua mātuaoti. (Teu. 10:17, 18; 27:19) Ae i le isi itu, na faamanuia e Ieova ona tagata i taimi na latou faamaoni ai iā te ia ma feutagaʻi ma isi i se auala tonu.​—1 Tu. 10:4-9.

15. O ā lesona ua tatou aʻoaʻoina e faatatau iā Ieova?

 ¹⁵ Lesona: E lē tuuaʻia Ieova pe a solia e i latou e faapea mai e auauna iā te ia ana tapulaa ma agaleaga i ona tagata. Peitaʻi, e alofa mai Ieova iā i tatou, ma e na te silafia taimi e tatou te mafatia ai i faiga lē tonu. E sili atu ona malamalama Ieova i o tatou tigā nai lo o le malamalama o se tinā i tigā o lana pepe. (Isa. 49:15) E ui e lē vave ona ia faalaa mai, ae o le a ia faamasinoina i lana taimi atofaina tagata amioleaga e lē salamō, ona o le auala e latou te feutagaʻi ai ma isi.

16-18. O ā vala o le olaga na mafai ona faatatau ai le Tulafono faa-Mose, ma o ā lesona e tatou te aʻoaʻoina mai ai?

¹⁶ O le Tulafono faa-Mose na aafia uma ai vala o olaga o tagata Isaraelu. O lea na tāua ai i toeaina le faamasinoina ma le tonu o tagata o Ieova. E lē gata sa latou taulimaina mataupu faaleagaga, ae na latou taulimaina foʻi feeseeseaʻiga ma soligatulafono. Seʻi mātau nisi o faaaʻoaʻoga nei.

¹⁷ Pe a fasiotia e se tagata Isaraelu se isi tagata, e lē otometi ona faasalaina o ia i le oti. E iloilo muamua e toeaina o le aai le mataupu, ona fuafua ai lea pe e tatau i ai le faasalaga oti. (Teu. 19:2-7, 11-13) Na faia foʻi e toeaina faamasinoga i isi vala o le olaga, e aofia ai finauga e iloa e le toʻatele ona o se meatotino po o faafitauli i le va o se ulugalii faaipoipo. (Eso. 21:35; Teu. 22:13-19) Pe a faia e toeaina le faamasinogatonu ma usitaʻia e tagata Isaraelu le Tulafono, sa manuia ai le nuu uma ma latou faamamaluina ai Ieova.​—Levi. 20:7, 8; Isa. 48:17, 18.

¹⁸ Lesona: E tāua iā Ieova vala uma o o tatou olaga. E finagalo o ia ina ia tatou faaalia le alofa ma faia le mea tonu i a tatou feutagaʻiga ma isi. E na te silafia foʻi a tatou gaoioiga ma faamatalaga, e tusa pe e na o i tatou e iai i le fale.​—Epe. 4:13.

19-21. (a) O le ā le auala na tatau ai i toeaina ma faamasino ona feutagaʻi ma tagata o le Atua? (e) Na faapefea i le Tulafono faa-Mose ona puipuia ai tagata taʻitoʻatasi, ma o ā lesona e tatou te aʻoaʻoina ai?

¹⁹ Na finagalo Ieova e puipuia ona tagata mai i aafiaga leaga a atunuu tuaoi. O lea na ia faatalitalia ai toeaina ma faamasino e lē faaituʻau i le faatatauina o le Tulafono. E leʻi tatau foʻi i na faamasino ona feutagaʻi ma tagata o Ieova i se auala inainā pe pulepuletutū. Nai lo o lea, sa tatau ona latou naunau i le faamasinogatonu.​—Teu. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ E alofa mutimutivale Ieova i ona tagata, o lea na ia faavaeina ai tulafono ina ia puipuia ai tagata taʻitoʻatasi mai i faiga lē tonu. O se faaaʻoaʻoga, na iai i le Tulafono āiāiga na faigatā ai ona tuuaʻia sesē se tagata i se solitulafono. Na iai i lē ua tuuaʻia le aiā e iloa ai po o ai na faia le moliaga. (Teu. 19:16-19; 25:1) Ae ina ia faamaonia foʻi se moliaga, e tatau ona lua pe  sili atu ni molimau e faamaonia le mea na tupu. (Teu. 17:6; 19:15) Ae e faapefea pe a faia e se tagata Isaraelu se solitulafono ae e na o le toʻatasi le molimau na vaai i ai? E lē tatau ona manatu o le a ia sao mai i lana mea sesē, talu ai na silafia e Ieova lana gaoioiga na fai. I totonu o aiga, na tuuina atu i tane le pule. Peitaʻi, e tapulaa lenā pule. E iai nisi faafitauli faaleaiga na tatau ona taulima e toeaina o le aai, ma faia i ai se faaiʻuga.​—Teu. 21:18-21.

²¹ Lesona: Ua faataatia e Ieova se faaaʻoaʻoga lelei atoatoa, ma e na te lē faia se mea e lē tonu. (Sala. 89:14) E na te tauia i latou e tausisi faamaoni i ana tapulaa amiotonu, ae e na te faasalaina i latou e faaaogā sesē le pule. (2 Samu. 22:21-23; Eseki. 9:9, 10) Atonu e faia e nisi mea leaga ma manatu ai e lē faasalaina i latou, peitaʻi e faamautinoa e Ieova o le a faamasinoina i latou i lana taimi atofaina. (Faata. 28:13) Ae pe a latou lē faaalia le salamō, ona latou iloa lea “o se mea e mataʻutia le maua e aao o le Atua soifua.”​—Epe. 10:30, 31.

22-24. (a) O ai na puipuia faapitoa i le Tulafono, ma o le ā e tatou te aʻoaʻoina ai e faatatau iā Ieova? (e) O le ā le lapataʻiga o loo taʻua i le Esoto 22:22-24?

²² Na puipuia faapitoa i le Tulafono i latou e lē mafai ona puipuia i latou lava, e pei o tamaiti ua mātua oti, fafine ua oti a latou tane, ma tagata ese. Na faatonuina faamasino i Isaraelu e faapea: “Aua e te faapiʻoina le faamasinoga o le tagata ese e aumau po o le tama e leai se tamā, aua foʻi e te ave le ofu o se fafine ua oti  lana tane e fai ma mea e faamau ai se aitalafu.” (Teu. 24:17) Na faaalia e Ieova lona naunau moni i tagata faatauvaa, ma na ia faasalaina ē na agaleaga iā i latou.​—Faitau le Esoto 22:22-24.

²³ Na puipuia foʻi i le Tulafono sui o aiga mai i so o se faiga faamataifale. (Levi. 18:6-30) Na matuā eseese tagata o Ieova ma tagata o isi atunuu tuaoi ia na manatu māmā ma taliaina na faiga matagā. Sa tatau i tagata o Ieova ona ʻinoʻino i na amioga e pei ona inosia e Ieova.

²⁴ Lesona: E finagalo Ieova ina ia faaalia e i latou e iai le tulaga pule le alofa mutimutivale i ē o loo latou vaavaaia. E ʻinoʻino o ia i faiga taufeusuaʻiga matagā, ma e finagalo o ia ina ia maua e tagata uma le puipuiga ma le faamasinogatonu, aemaise lava ē e lē mafai ona puipuia i latou lava.

25-26. (a) Aiseā e tatou te faapea atu ai e tai pei le alofa ma le faamasinotonu o le ola ma le mānava? (e) O le ā o le a iloiloina i le mataupu o loo sosoo mai o lenei faasologa o mataupu?

²⁵ E ō faatasi le alofa ma le faamasinotonu, e tai pei o le ola ma le mānava. Pe a tatou mautinoa e feutagaʻi Ieova ma i tatou i se auala tonu, o le a tuputupu aʻe lo tatou alofa iā te ia. Ae pe a tatou alolofa iā Ieova ma naunau i ana tapulaa amiotonu, o le a uunaʻia ai i tatou e feutagaʻi ma isi i se auala tonu ma alofa.

²⁶ Na fesoasoani le Tulafono faa-Mose e faamalosia ai le faiā a tagata Isaraelu ma Ieova. Peitaʻi, e leʻi manaʻomia ona toe tausia le Tulafono ina ua māeʻa le taulaga togiola a Iesu, ma na suia i se isi mea e sili atu ona lelei. (Roma 10:4) Na faamatalaina e le aposetolo o Paulo le Tulafono o “le ata o mea lelei i le lumanaʻi.” (Epe. 10:1) I le mataupu o loo sosoo mai o lenei faasologa o mataupu, o le a iloiloina ai nisi o na mea lelei, ma le tāua o le alofa ma le faamasinotonu i le faapotopotoga Kerisiano.