Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 9

‘Ofa mo e Fakamaau Totonu ‘i ‘Isileli ‘o e Kuonga Mu‘á

‘Ofa mo e Fakamaau Totonu ‘i ‘Isileli ‘o e Kuonga Mu‘á

“‘Okú ne manako ki he mā‘oni‘oní mo e fakamaau totonú. ‘Oku fonu ‘a e māmaní ‘i he ‘ofa mateaki ‘a Sihová.”​—SAAME 33:5.

HIVA 23 Sihova, Homau Mālohingá

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. (a) Ko e hā ‘oku tau loto kotoa ke ma‘ú? (e) Ko e hā ‘e lava ke tau fakapapau‘í?

‘OKU tau loto kotoa ke ‘ofa‘i kitautolu. Pea ko kitautolu kotoa ‘oku tau loto ke fai mai ha fakafeangai totonu. Kapau ‘e hokohoko hono ‘ikai ke fakahaa‘i mai ‘a e ‘ofá mo e fakamaau totonú, te tau ongo‘i ta‘e‘aonga nai mo tuēnoa.

2 ‘Oku ‘ilo‘i ‘e Sihova ‘oku tau faka‘amua ‘a e ‘ofá pea hoholi ki he fakamaau totonú. (Saame 33:5) ‘Oku lava ke tau fakapapau‘i ‘oku ‘ofa lahi hotau ‘Otuá ‘iate kitautolu pea ‘okú ne loto ke fakafeangai totonu mai ‘a e ni‘ihi kehé kiate kitautolu. ‘Oku hā mahino eni ‘i he‘etau sivisivi‘i ofi ‘a e Lao na‘e ‘oange ‘e Sihova ki he pule‘anga ‘Isilelí fakafou ‘ia Mōsese. Kapau ‘okú ke ongo‘i lōmekina koe‘uhi kuo ‘ikai fakafeangai atu ‘a e ni‘ihi kehé ‘i he ‘ofa mo e fakamaau totonu, fakakaukau angé ki he anga hono fakahaa‘i mai ‘e he Lao ‘a Mōsesé * ‘a e tokanga ‘a Sihova ki he‘ene kakaí.

3. (a) Hangē ko ia ‘oku fakamatala‘i ‘i he Loma 13:8-10, ko e hā ‘oku tau ‘ilo‘i ‘i he taimi ‘oku tau ako ai ‘a e Lao ‘a Mōsesé? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i ‘e tali ‘i he kupu ko ení?

3 ‘I he taimi ‘oku tau ako ai ‘a e Lao ‘a Mōsesé, ‘oku tau ‘ilo‘i ‘a e ngaahi ongo‘i māfana ‘a hotau ‘Otua ‘ofá, ‘a Sihova. (Lau ‘a e Loma 13:8-10.) ‘I he kupu ko ení, te tau sivisivi‘i ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi lao na‘e ‘oange ki ‘Isilelí pea tali ‘a e ngaahi fehu‘i ko ení: Ko e hā ‘oku lava ai ke tau pehē na‘e fa‘u ‘a e Laó makatu‘unga ‘i he ‘ofá? Ko e hā ‘oku lava ai ke tau pehē na‘e pouaki ‘e he Laó ‘a e fakamaau totonú? Na‘e anga-fēfē fiema‘u ki he kau ma‘u mafaí ke ngāue‘aki ‘a e Laó? Pea ko hai na‘e tautefito hono malu‘i ‘e he Laó? Ko e tali ki he ngaahi fehu‘i ko iá ‘e lava ke ‘omai ai ha fakafiemālie, ‘omai ha ‘amanaki pea tohoaki‘i kitautolu ke toe ofi ange ki he‘etau Tamai ‘ofá.​—Ngā. 17:27; Loma 15:4.

FA‘U ‘A E LAÓ MAKATU‘UNGA ‘I HE ‘OFA

4. (a) Ko e hā ‘oku lava ai ke tau pehē ko e Lao ‘a Mōsesé na‘e fa‘u makatu‘unga ‘i he ‘ofa? (e) Hangē ko ia ‘oku hiki ‘i he Mātiu 22:36-40, ko e hā ‘a e fekau na‘e fakamamafa‘i ‘e Sīsuú?

4 ‘Oku lava ke tau pehē ko e Lao ‘a Mōsesé na‘e fa‘u ia makatu‘unga ‘i he ‘ofa koe‘uhí ko e ‘ofá ‘okú ne tākiekina ‘a e me‘a kotoa ‘oku fai ‘e Sihová. (1 Sio. 4:8) Na‘e fakatefito ‘e Sihova ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni kotoa ‘i he laó ‘i ha fekau tefito ‘e ua​—ko e ‘ofa ki he ‘Otuá mo e ‘ofa ki ho kaungā‘apí. (Liv. 19:18; Teu. 6:5; lau ‘a e Mātiu 22:36-40.) Ko ia ‘oku lava ke tau ‘amanekina ko e fekau taki taha ‘i he fekau laka hake ‘i he 600 na‘e fa‘u‘aki ‘a e Laó ‘oku fakahaa‘i ai ha tafa‘aki ‘o e ‘ofa ‘a Sihová. Tau vakai angé ki ha ngaahi fakatātā.

5-6. Ko e hā ‘oku finangalo ‘a Sihova ke fai ‘e he ongo me‘a malí, pea ko e hā ‘oku lāu‘ilo ki ai ‘a Sihová? ‘Omai ha fakatātā.

5 Hoko ‘o mateaki ki ho hoa malí, pea tokanga‘i ho‘o fānaú. ‘Oku finangalo ‘a Sihova ki he ongo me‘a malí ke na fakatupulekina ‘a e ‘ofa mālohi ‘e lava ke tu‘uloa. (Sēn. 2:24; Māt. 19:3-6) Ko e tonó ‘a e taha ‘o e hia ta‘e‘ofa taha ‘e lava ke fakahoko ‘e ha tokotaha. ‘I ha ‘uhinga lelei, ko e fekau hono fitu ‘i he Fekau ‘e Hongofulú na‘e tapui ai ‘a e tonó. (Teu. 5:18) Ko ha faiangahala ia “ki he ‘Otuá” pea ko e tā ia ‘oku o‘o ki ha hoa mali. (Sēn. 39:7-9) Ko ha taha ‘oku ma‘ukovia ‘i he tonó te ne ongo‘i nai ‘a e mamahi hono lavaki‘i iá ‘i ha laui hongofulu‘i ta‘u.

6 ‘Oku lāu‘ilo lelei ‘a Sihova ki he anga ‘o e fefakafeangai‘aki ‘a e ongo me‘a malí. Na‘e tautefito ‘ene loto ke fakafeangai lelei ki he ngaahi uaifi ‘Isilelí. Ko ha husepāniti na‘á ne faka‘apa‘apa‘i ‘a e Laó te ne ‘ofa ‘i hono uaifí pea he‘ikai te ne vete‘i ia ‘i ha ngaahi ‘uhinga launoa. (Teu. 24:1-4; Māt. 19:3, 8) Ka ‘o kapau ‘e malanga hake ha palopalema mafatukituki peá ne vete‘i hono uaifí, kuo pau ke ne ‘oange kiate ia ha tohi vete. Na‘e malu‘i ‘e he tohi ko ení ha fefine mei hano tukuaki‘i hala ki he ‘ulungaanga ta‘etāú. Pehē foki, ki mu‘a ke lava ‘o ‘oange ‘e he husepānití ‘a e tohi veté ki hono uaifí, na‘e pau ke ne kumi tokoni ki he kau mātu‘a ‘o e koló. ‘I he foungá ni, ‘e ma‘u ai ‘e he kau mātu‘á ha faingamālie ke feinga ke tokoni ki he ongo me‘a malí ke fakahaofi ‘ena nofo malí. ‘I hano vete‘i ‘e ha tangata ‘Isileli hono uaifí ‘i ha ‘uhinga siokita, na‘e ‘ikai ma‘u pē ke kau mai ‘a Sihova ki ai. Kae kehe, na‘á ne vakai ki he lo‘imata ‘o e uaifí, pea na‘á ne ongo‘i ‘a ‘ene mamahí.​—Mal. 2:13-16.

‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ke ongo‘i malu ‘a e fānaú ‘i hono ‘ohake anga-‘ofa mo ako‘i kinautolu ‘e he‘enau mātu‘á (Sio ki he palakalafi 7-8) *

7-8. (a) Ko e hā na‘e fekau‘i ‘e Sihova ki he ngaahi mātu‘á ke nau faí? (Sio ki he fakatātā ‘i he takafí.) (e) Ko e hā ‘a e lēsoni ‘oku tau akó?

7 ‘Oku toe fakahaa‘i ‘i he Laó ‘oku tokanga lahi mai ‘a Sihova fekau‘aki mo e lelei ‘a e fānaú. Na‘e fekau‘i ‘e Sihova ki he ngaahi mātu‘á ke ‘ikai ngata pē ‘enau tokonaki ‘a e ngaahi fiema‘u fakamatelie ‘a e fānaú kae pehē foki ki he‘enau fiema‘u fakalaumālié. Na‘e fiema‘u ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi mātu‘á ‘a e faingamālie kotoa pē ke tokoni‘i ‘enau fānaú ke nau hounga‘ia ‘i he Lao ‘a Sihová pea ako ke ‘ofa kiate ia. (Teu. 6:6-9; 7:13) Ko e taha ‘o e ngaahi ‘uhinga na‘e tautea‘i ai ‘e Sihova ‘a e kau ‘Isilelí koe‘uhí na‘a nau ngaohikovi‘i ‘a e ni‘ihi ‘enau fānaú ‘i ha founga fakalilifu. (Sel. 7:31, 33) Na‘e pau ke vakai ‘a e ngaahi mātu‘á ki he fānaú, ‘o ‘ikai ko ha me‘a pē ‘e lava ke li‘aki pe ngaohikovi‘i, ka ko ha tofi‘a, ko ha me‘a‘ofa meia Sihova ke koloa‘aki.​—Saame 127:3.

8 Lēsoní: ‘Oku lāu‘ilo ‘a Sihova ki he anga ‘o e fefakafeangai‘aki ‘a e ongo me‘a malí. Ko hono finangaló ke ‘ofa ‘a e ngaahi mātu‘á ‘i he‘enau fānaú, pea ‘e fai ‘e he ngaahi mātu‘á ha fakamatala ki he founga ‘o ‘enau fakafeangai ki he‘enau fānaú.

9-11. Ko e hā na‘e ‘omai ai ‘e Sihova ‘a e lao ke tapui ‘a e mānumanú?

9 ‘Oua ‘e mānumanu. Ko e fekau faka‘osi ‘i he Fekau ‘e Hongofulú na‘e tapui ai ‘a e mānumanú, pe ko hono fakatupulekina ha holi fehālaaki ki he koloa ‘a ha taha kehe. (Teu. 5:21; Loma 7:7) Na‘e ‘oange ‘e Sihova ‘a e lao ko ení ke ako‘i ha lēsoni mahu‘inga​—ko hono kakaí kuo pau ke nau malu‘i honau lotó, ‘a ia, ko ‘enau fakakaukaú, ongo‘í mo e ngaahi faka‘uhingá. ‘Okú ne ‘ilo‘i ko e ngaahi tō‘onga fulikivanú ‘oku kamata ia mei he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo‘i fulikivanu. (Pal. 4:23) Kapau na‘e faka‘atā ‘e ha ‘Isileli ha holi fehālaaki ke tupu ‘i hono lotó, ngalingali te ne fakafeangai ta‘e‘ofa ki he ni‘ihi kehé. Ko e fakatātaá, ko Tu‘i Tēvita, na‘á ne tō ‘i he tauhele ko iá. Ko hono mo‘oní, ko ha tangata lelei ia. Ka ‘i he taimi ‘e taha, na‘á ne mānumanu ki he uaifi ‘o ha tangata kehe. Ko ‘ene holí na‘e taki atu ki ha angahala. (Sēm. 1:14, 15) Na‘e fai ‘e Tēvita ha tono, feinga ke kākaa‘i ‘a e husepāniti ‘o e fefiné, peá ne toki tāmate‘i ia.​—2 Sām. 11:2-4; 12:7-11.

10 Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sihova ‘a e taimi na‘e maumau‘i ai ‘e ha ‘Isileli ‘a e lao fekau‘aki mo e mānumanú​—‘oku lava ke Ne ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku ‘i he lotó. (1 Kal. 28:9) Ko e lao fekau‘aki mo e mānumanú na‘e tala ai ki he‘ene kakaí na‘e totonu ke nau faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi fakakaukau ‘e taki atu ki ha tō‘onga kovi. He Tamai poto mo ‘ofa ē ka ko Sihova!

11 Lēsoní: ‘Oku sio fakalaka atu ‘a Sihova ‘i he fōtunga hā mai pē ‘o ha tokotaha. ‘Okú ne sio ki hotau tu‘unga mo‘oni ‘i lotó, ‘a hotau lotó. (1 Sām. 16:7) ‘Oku ‘ikai ha fakakaukau, ongo‘i pe tō‘onga ‘e lava ke puli meiate ia. ‘Okú ne kumi ki he lelei ‘iate kitautolú pea loto ke tau fakatupulekina ia. Ka ‘okú ne loto ke tau ‘ilo‘i pea mapule‘i ‘a e ngaahi fakakaukau fehālaakí ki mu‘a ke tau fakahoko ha ngaahi tō‘onga kovi.​—2 Kal. 16:9; Māt. 5:27-30.

POUAKI ‘E HE LAÓ ‘A E FAKAMAAU TOTONU

12. Ko e hā na‘e fakamamafa‘i ‘e he Lao ‘a Mōsesé?

12 Na‘e toe fakamamafa‘i ‘e he Lao ‘a Mōsesé ‘a e ‘ofa ‘a Sihova ‘i he fakamaau totonú. (Saame 37:28; ‘Ai. 61:8) Na‘á ne fokotu‘u mai ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoa ‘o e founga ke fakafeangai totonu ai ki he ni‘ihi kehé. ‘I he talangofua ‘a e kau ‘Isilelí ki he lao na‘e ‘oange ‘e Sihová, na‘á ne tāpuaki‘i kinautolu. ‘I he‘enau tukunoa‘i ‘ene ngaahi tu‘unga fakamaau totonu mo mā‘oni‘oní, na‘a nau faingata‘a‘ia. Fakakaukau ki ha toe lao ‘e ua mei he Fekau ‘e Hongofulú.

13-14. Ko e hā na‘e fiema‘u ‘i he ‘uluaki fekau ‘e ua ‘i he Fekau ‘e Hongofulú, pea na‘e ma‘u ‘aonga fēfē ‘a e kau ‘Isilelí mei he talangofua ki he ongo lao ko iá?

13 Lotu kia Sihova toko taha pē. Ko e ‘uluaki fekau ‘e ua ‘i he Fekau ‘e Hongofulú na‘e fiema‘u ai mei he kau ‘Isilelí ‘a e anga-lī‘oa ma‘ata‘atā kia Sihova pea fakatokanga fekau‘aki mo e lotu ki he ngaahi ‘aitolí. (‘Eki. 20:3-6) Ko e ngaahi fekau ko iá na‘e ‘ikai ko e ‘ai ke ma‘u ‘aonga mei ai ‘a Sihova. ‘I hono kehé, ko e ‘aonga pē ma‘a hono kakaí. ‘I he nofo‘aki mateaki ‘a ‘ene kakaí kiate iá, na‘a nau lakalakaimonū. ‘I he‘enau lotu ki he ngaahi ‘otua ‘o e ngaahi pule‘anga kehé, na‘a nau faingata‘a‘ia.

14 Fakakaukau fekau‘aki mo e kau Kēnaní. Na‘a nau lotu ki he ngaahi ‘aitoli ‘oku ‘ikai mo‘ui kae ‘ikai ki he ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí. Ko hono olá, na‘a nau tuku hifo ai honau ngeiá. (Saame 115:4-8) Ko e konga ‘enau lotú, na‘a nau fai ha ngaahi me‘a fakalielia fakaefehokotaki fakasino mo fakalilifu ‘i hono feilaulau‘aki ‘a e fānaú. Pehē foki, ‘i he taimi na‘e tukunoa‘i ai ‘e he kau ‘Isilelí ‘a Sihová pea fili ke lotu ki he ngaahi ‘aitolí, na‘a nau tuku hifo ai honau ngeiá pea fakamamahi‘i honau fāmilí. (2 Kal. 28:1-4) Ko e fa‘ahinga ma‘u mafaí na‘a nau taliteke‘i ‘a e ngaahi tu‘unga ‘a Sihova ki he fakamaau totonú. Na‘a nau ngāuehala‘aki honau mafaí pea lōmekina ‘a e vaivaí mo e fa‘ahinga ‘ikai hanau malu‘í. (‘Isi. 34:1-4) Na‘e fakatokanga ‘a Sihova ki he kau ‘Isilelí te ne fakamāu‘i ‘a e fa‘ahinga na‘a nau ngaohikovi‘i ‘a e kau fefine mo e fānau ne ‘ikai hanau malu‘í. (Teu. 10:17, 18; 27:19) ‘I hono kehé, na‘e tāpuaki‘i ‘e Sihova ‘ene kakaí ‘i he taimi na‘a nau mateaki ai kiate ia pea fefakafeangai‘aki totonú.​—1 Tu‘i 10:4-9.

‘Oku ‘ofa ‘a Sihova ‘iate kitautolu pea ‘afio‘i ‘a e taimi ‘oku tau tofanga ai ‘i he fakamaau ta‘etotonú (Sio ki he palakalafi 15)

15. Ko e hā ‘a e lēsoni ‘oku tau ako fekau‘aki mo Sihová?

15 Lēsoní: ‘Oku ‘ikai totonu ke tukuaki‘i ‘a Sihova ‘i hono taliteke‘i ‘e he fa‘ahinga ‘oku nau taku ‘oku nau tauhi kiate iá ‘ene ngaahi tu‘ungá pea fakamamahi‘i ‘ene kakaí. Kae kehe, ‘oku ‘ofa ‘a Sihova ‘iate kitautolu pea ‘ilo‘i ‘a e taimi ‘oku tau faingata‘a‘ia ai ‘i he fakamaau ta‘etotonú. ‘Okú ne ongo‘i ‘etau mamahí ‘o lahi ange ia ‘i he ongo‘i ‘a ha fa‘ē ‘i he faingata‘a‘ia ‘ene pēpeé. (‘Ai. 49:15) Neongo he‘ikai nai tokoni mai ‘a Sihova ‘i he taimi pē ko iá, ka ‘i he‘ene taimi kotofá te ne fakamāu‘i ‘a e kau faihala ta‘efakatomalá ki he anga ‘o ‘enau fakafeangai ki he ni‘ihi kehé.

NA‘E ANGA-FĒFĒ HONO NGĀUE‘AKI ‘A E LAÓ?

16-18. Ko e hā ‘a e ngaahi tafa‘aki ‘oku ngāue‘aki ki ai ‘a e Lao ‘a Mōsesé, pea ko e hā ‘a e lēsoni ‘oku tau akó?

16 Na‘e kāpui ‘e he Lao ‘a Mōsesé ‘a e ngaahi tafa‘aki lahi ‘o e mo‘ui ‘a ha ‘Isileli, ko ia na‘e mātu‘aki mahu‘inga ki he kau tangata ta‘umotu‘a kuo fakanofó ke fakamāu‘i ‘a e kakai ‘a Sihová ‘i he mā‘oni‘oni. Na‘e fakafatongia‘aki kinautolu ‘o ‘ikai ko hono tokanga‘i pē ‘a e ngaahi me‘a fakalaumālié kae pehē foki ki he ngaahi fakafekiki mo e ngaahi faihia. Fakatokanga‘i ‘a e ngaahi fakatātā ko ení.

17 Kapau na‘e tāmate‘i ‘e ha ‘Isileli ha tokotaha, na‘e ‘ikai tāmate‘i ia he taimi pē ko iá. ‘E sivisivi‘i ‘e he kau mātu‘a ‘i hono koló ‘a e ngaahi tu‘ungá ki mu‘a ke fili pe na‘e tuha mo e tautea maté. (Teu. 19:2-7, 11-13) Na‘e toe fakamāu‘i ‘e he kau mātu‘á ‘a e ngaahi tafa‘aki kehekehe ‘o e mo‘ui faka‘ahó​—mei he ngaahi fakafekiki fekau‘aki mo e koloá ‘o a‘u ki he fekīhiaki ‘i he nofo malí. (‘Eki. 21:35; Teu. 22:13-19) ‘I he taimi na‘e fakamaau totonu ai ‘a e kau mātu‘á pea talangofua ‘a e kau ‘Isilelí ki he Laó, na‘e ma‘u ‘aonga ‘a e tokotaha kotoa, pea ko e pule‘angá na‘a nau ‘ave ‘a e lāngilangí kia Sihova.​—Liv. 20:7, 8; ‘Ai. 48:17, 18.

18 Lēsoní: Ko e tafa‘aki kotoa ‘etau mo‘uí ‘oku mahu‘inga kia Sihova. ‘Okú ne loto ke tau fakamaau totonu pea anga-‘ofa ‘i he‘etau fakafeangai ki he ni‘ihi kehé. Pea ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku tau lea‘aki mo faí, na‘a mo ‘ete toko taha ‘i hoto ‘apí.​—Hep. 4:13.

19-21. (a) Na‘e totonu ke fēfē ‘a e fakafeangai ‘a e kau mātu‘á mo e kau fakamāú ki he kakai ‘a e ‘Otuá? (e) Na‘e anga-fēfē hono malu‘i ‘e he Lao ‘a Mōsesé ‘a e kakaí, pea ko e hā ‘a e lēsoni ‘oku tau akó?

19 Na‘e loto ‘a Sihova ke ne fakahaofi ‘a ‘ene kakaí mei he tākiekina fakamele‘i ‘a e ngaahi pule‘anga kaungā‘apí. Ko ia na‘á ne fiema‘u ke ngāue‘aki ta‘efilifilimānako ‘e he kau mātu‘á mo e kau fakamāú ‘a e Laó. Neongo ia, ko e fa‘ahinga ko ia na‘a nau fai ‘a e fakamāú na‘e fiema‘u ke ‘oua te nau fakafeangai anga-fefeka ki he‘ene kakaí. ‘I hono kehé, na‘e fiema‘u ke nau ‘ofa ki he fakamaau totonú.​—Teu. 1:13-17; 16:18-20.

20 Na‘e manava‘ofa ‘a Sihova ki he‘ene kakaí, ko ia na‘á ne fokotu‘u ‘a e laó ke malu‘i fakafo‘ituitui kinautolu mei hano ngaohikovi‘i ta‘etotonu. Ko e fakatātaá, na‘e fakangatangata ‘e he Laó ‘a e malava ke tukuaki‘i loi ha taha ki ha faihia. Ko e tokotaha ne tukuaki‘í na‘á ne ma‘u ha totonu ke ‘ilo pe ko hai na‘á ne tukuaki‘i iá. (Teu. 19:16-19; 25:1) Pea ki mu‘a ke fakahalaia‘i iá, na‘e fiema‘u ki ha fakamo‘oni ‘e toko ua pe lahi ange ke nau ‘oatu ‘a e fakamo‘oní. (Teu. 17:6; 19:15) Kae fēfē ha ‘Isileli na‘á ne fai ha hia pea ko e toko taha pē na‘e sio ki aí? He‘ikai lava ke pehē te ne hao mei he‘ene faihalá. Na‘e ‘afio‘i ‘e Sihova ‘a e me‘a na‘á ne faí. ‘I he fāmilí, na‘e ‘oange ki he ngaahi tamaí ‘a e mafai, ka ko e mafai ko iá ‘oku fakangatangata. ‘I he ngaahi fakakikihi ‘e ni‘ihi ‘a e fāmilí, ko e kau mātu‘a ‘o e koló na‘a nau ma‘u ‘a e fatongia ke fai ‘a e fili aofangatukú.​—Teu. 21:18-21.

21 Lēsoní: ‘Oku fokotu‘u mai ‘e Sihova ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoá; ‘oku ‘ikai te ne fai ha me‘a ta‘etotonu. (Saame 9:7) ‘Okú ne fakapale‘i ‘a e fa‘ahinga ko ia ‘oku nau pouaki mateaki ‘ene ngaahi tu‘ungá, ka ‘okú ne tautea‘i ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau ngāuehala‘aki honau mafaí. (2 Sām. 22:21-23; ‘Isi. 9:9, 10) ‘Oku tō‘onga fulikivanu nai ‘a e ni‘ihi pea hā ngali ‘oku nau hao ‘o ‘ikai tautea‘i, ka ‘i he fakapapau‘i ‘e Sihova ‘a e taimi totonú, te ne fakamāu‘i kinautolu. (Pal. 28:13) Pea kapau ‘oku ‘ikai te nau fakatomala, ‘oku vavé ni ke nau ‘ilo‘i “ko ha me‘a fakamanavahē ia ke tō ki he nima ‘o e ‘Otua mo‘uí.”​—Hep. 10:30, 31.

KO HAI NA‘E TAUTEFITO HONO MALU‘I ‘E HE LAÓ?

‘I hono fakalelei‘i ‘a e fekīhiakí, na‘e fiema‘u ke tapua atu ‘e he kau mātu‘á ‘a e ‘ofa ‘a Sihova ‘i he kakaí mo e fakamaau totonú (Sio ki he palakalafi 22) *

22-24. (a) Ko hai na‘e tautefito hono malu‘i ‘e he Laó, pea ko e hā ‘oku tau ako fekau‘aki mo Sihová? (e) Ko e hā ‘a e fakatokanga ‘oku ma‘u ‘i he ‘Ekisoto 22:22-24?

22 Na‘e tautefito hono malu‘i ‘e he Laó ‘a e fa‘ahinga na‘e ‘ikai lava ke nau malu‘i kinautolú, hangē ko e kau paeá, uitoú mo e kau mulí. Na‘e tala ki he kau fakamaau ‘i ‘Isilelí: “Kuo pau ke ‘oua na‘á ke piko‘i ‘a e fakamaau ‘o e mulí pe ko e tamai-maté, pea kuo pau ke ‘oua na‘á ke fa‘ao ‘a e kofu ‘o ha uitou ko ha malu‘i ki ha nō.” (Teu. 24:17) Na‘e fakahāhā ‘e Sihova ‘a e mahu‘inga‘ia fakafo‘ituitui ‘i he fa‘ahinga na‘e ‘ikai hanau tokoni ‘i he koló. Pea na‘á ne tautea‘i ‘a e fa‘ahinga na‘a nau ngaohikovi‘i kinautolú.​—Lau ‘a e ‘Ekisoto 22:22-24.

23 Na‘e toe malu‘i ‘e he Laó ‘a e ngaahi mēmipa ‘o e fāmilí mei ha fa‘ahinga founga pē ‘o e hia fakamala‘iá. (Liv. 18:6-30) ‘I he ‘ikai hangē ko e kakai ‘o e ngaahi pule‘anga takatakai ‘i ‘Isilelí, ‘a ia na‘a nau makātaki‘i pe a‘u ‘o tali lelei ‘a e tō‘onga ko ení, ko e kakai ‘a Sihová na‘a nau vakai ki he fa‘ahinga hia ko ení ‘o hangē ko Sihová​—ko ha tō‘onga fakalielia ia.

24 Lēsoní: ‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ki he fa‘ahinga ‘okú ne fakanofo ki he ngaahi tu‘unga fua fatongiá ke nau mahu‘inga‘ia anga-‘ofa ‘i he kotoa ‘o e fa‘ahinga ‘oku nau tokanga‘í. ‘Okú ne fehi‘a ‘i he hia fakamala‘iá pea loto ke fakapapau‘i ko e fa‘ahinga kotoa tautautefito ki he fa‘ahinga ‘oku ‘ikai hanau tokoní, ke nau ma‘u ‘a e malu‘i mo e fakamaau totonu.

KO E LAÓ, KO HA “‘ATA PĒ ‘O E NGAAHI ME‘A LELEI KA HOKO MAÍ”

25-26. (a) Ko e hā ‘oku lava ai ke tau pehē ko e ‘ofá mo e fakamaau totonú ‘oku hangē ko e mānavá mo e mo‘uí? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu hono hoko ‘i he kupu hokohoko ko ení?

25 Ko e ‘ofá mo e fakamaau totonú ‘oku hangē ko e mānavá mo e mo‘uí; ‘i he māmaní, ‘oku ‘ikai lava ke na māvahevahe. ‘I he‘etau tuipau ‘oku fakafeangai totonu mai ‘a Sihova kiate kitautolú, ‘oku tupulaki ai ‘etau ‘ofa kiate iá. Pea ‘i he taimi ‘oku tau ‘ofa ai ki he ‘Otuá pea ‘ofa ‘i he‘ene ngaahi tu‘unga mā‘oni‘oní, ‘oku ue‘i ai kitautolu ke ‘ofa ki he ni‘ihi kehé pea fakafeangai totonu kiate kinautolu.

26 Ko e fuakava Lao ‘a Mōsesé na‘á ne tauhi ke mo‘ui ‘a e vaha‘angatae ‘o Sihova mo e kau ‘Isilelí. Kae kehe, na‘e ngata ‘a e Laó hili hono fakakakato ‘e Sīsū ‘a e Laó, pea na‘e fetongi ia ‘aki ha me‘a na‘e lelei mama‘o ange. (Loma 10:4) Na‘e fakamatala‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘a e Laó ko ha “‘ata pē ‘o e ngaahi me‘a lelei ka hoko maí.” (Hep. 10:1) Ko e kupu hono hoko ‘i he kupu hokohoko ko ení ‘e lāulea ai ki he ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a lelei ko iá pea mo e ngafa ‘o e ‘ofá mo e fakamaau totonú ‘i he fakataha‘anga Kalisitiané.

HIVA 25 Fakamo‘oni e Tu‘unga Ākongá

^ pal. 5 Ko e ‘uluaki kupu eni ‘i ha kupu hokohoko ‘e fā ‘a ia ‘e lāulea ai ki he ‘uhinga ‘e lava ke tau fakapapau‘i ai ‘oku tokanga mai ‘a Sihova kiate kitautolu. Ko e kupu ‘e tolu ‘oku toé ‘e hā ia ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o Mē 2019. Ko e kaveinga ‘o e ngaahi kupu ko iá ko e “‘Ofa mo e Fakamaau Totonu ‘i he Fakataha‘anga Kalisitiané,” “‘Ofa mo e Fakamaau Totonu ‘i he Fehangahangai mo e Fulikivanú,” mo e “Fakafiemālie ki he Fānau ‘Oku Ngaohikovia Fakaefehokotaki Fakasino.”

^ pal. 2 LEA MO HONO ‘UHINGA: Ko e lao laka hake ‘i he 600 na‘e ‘oange ‘e Sihova ki he kau ‘Isilelí fakafou ‘ia Mōsesé ‘oku lave ki ai “ko e Lao,” “Lao ‘a Mōsese,” mo e “ngaahi fekau.” Tānaki atu ki aí, ko e ‘uluaki tohi ‘e nima ‘o e Tohi Tapú (Sēnesi kia Teutalōnome) ‘oku fa‘a lave ki ai ko e Lao. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku ngāue‘aki ‘a e kupu‘i lea ko ení ‘i he fekau‘aki mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū kuo fakamānava‘í fakakātoa.

^ pal. 60 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Lolotonga hono teuteu ha houa kai, ko ha fa‘ē ‘Isileli ‘okú ne talanoa fiefia mo ‘ene tamá. ‘I muí, ko ha tamai ‘okú ne ako‘i hono fohá ‘i hono tokanga‘i ‘a e fanga sipí.

^ pal. 64 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Tokoni‘i anga-‘ofa ‘e he kau mātu‘á ‘i he matapā ‘o e koló ha uitou mo ha‘ane tama ‘a ia ne ngaohikovia ‘e ha mēsianiti ‘i he feitu‘ú.