1-2. (a) I yini leswi hinkwerhu ka hina hi swi lavaka? (b) I yini leswi hi nga tiyisekaka ha swona?

HINKWERHU ka hina ha swi lava ku rhandziwa. Nakambe hinkwerhu hi lava ku khomiwa kahle. Loko hi ku phindhaphindha hi nga kombiwi rirhandzu ni vululami, hi nga ha titwa hi ri swikangalafula naswona hi nga ri na ntshembo.

² Yehovha wa swi tiva leswaku hi lava ku rhandziwa ni ku kombiwa vululami. (Ps. 33:5) Hi nga tiyiseka leswaku Xikwembu xa hina xa hi rhandza swinene naswona xi lava leswaku hi khomiwa kahle. Leswi hi swi vona loko hi kambisisa Nawu lowu Yehovha a wu nyikeke Vaisrayele hi ku tirhisa Muxe. Loko u twa ku vava hileswi van’wana va nga ku kombisangiki rirhandzu kumbe vululami, hi kombela u kambisisa ndlela leyi Nawu wa Muxe * wu swi kombisaka ha yona leswaku Yehovha wa khathala hi vanhu vakwe.

3. (a) Hilaha swi hlamuseriweke hakona eka Varhoma 13:8-10, i yini leswi hi nga ta swi kuma loko hi dyondza Nawu wa Muxe? (b) Xihloko lexi xi ta hlamula swivutiso swihi?

³ Loko hi dyondza Nawu wa Muxe, hi ta kota ku twisisa rirhandzu lerikulu leri Xikwembu xa hina Yehovha xi nga na rona. (Hlaya Varhoma 13:8-10.) Eka xihloko lexi, hi ta kambisisa milawu yi nga ri yingani ntsena leyi a yi nyikiwe Vaisrayele naswona hi ta tlhela hi hlamula swivutiso leswi: Hikwalaho ka yini hi vula leswaku Nawu a wu vekiwe hikwalaho ka rirhandzu? Hikwalaho ka yini hi vula leswaku Nawu a wu khutaza vanhu leswaku va khomana  kahle? Xana lava nga ni vulawuri a va fanele va wu tirhisa njhani Nawu? I vamani lava Nawu a wu va sirhelela hi ku kongoma? Tinhlamulo ta swivutiso sweswo ti nga hi chavelela, ti hi endla hi va ni ntshembo ni ku hi tshineta ekusuhi swinene eka Tata wa hina la nga ni rirhandzu.—Mint. 17:27; Rhom. 15:4.

4. (a) Hikwalaho ka yini hi vula leswaku Nawu wa Muxe a wu vekiwe hikwalaho ka rirhandzu? (b) Hilaha swi tsariweke hakona eka Matewu 22:36-40, hi yihi milawu leyi Yesu a yi boxeke?

⁴ Hi vula leswaku Nawu wa Muxe wu vekiwe hikwalaho ka rirhandzu hikuva xin’wana ni xin’wana lexi Yehovha a xi endlaka u xi endla hi rirhandzu. (1 Yoh. 4:8) Yehovha u sekele milawu hinkwayo leyi a yi ri eNawini wa Muxe eka swileriso swimbirhi swa xisekelo, ku nga ku rhandza Xikwembu ni munhukulorhi. (Lev. 19:18; Det. 6:5; hlaya Matewu 22:36-40.) Hi nga langutela leswaku nawu wun’wana ni wun’wana eka leyi tlulaka 600, wu hi dyondzisa swo karhi hi rirhandzu ra Yehovha. A hi voneni swikombiso swin’wana.

5-6. Xana Yehovha u lava leswaku vatekani va endla yini naswona i yini leswi a swi vonaka? Vula xikombiso.

⁵ Tshembeka eka loyi u tekaneke na yena naswona u khathalela vana va wena. Yehovha u lava leswaku vatekani va rhandzana swinene vutomi bya vona hinkwabyo. (Gen. 2:24; Mat. 19:3-6) Vuoswi i xidyoho lexikulu lexi nga kombisiki rirhandzu. Hikwalaho ka sweswo, nawu wa vunkombo eka Milawu ya Khume a wu sivela vuoswi. (Det. 5:18) Vuoswi i ku “dyohela Xikwembu” naswona i xiendlo xa tihanyi eka munghana wa vukati. (Gen. 39:7-9) Munhu loyi nuna kumbe nsati wakwe a endleke vuoswi a nga ha twa ku vava ku ringana malembe yo tala hikwalaho ka ku nga tshembeki ka munghana wakwe wa vukati.

⁶ Yehovha wa yi vona ndlela leyi vatekani va khomanaka ha yona. A a lava leswaku vavasati va le Israyele va khomiwa kahle. Wanuna loyi a xiximaka Nawu a ta rhandza nsati wakwe naswona a nga ta n’wi tshika hi swivangelo leswi nga nyawuriki. (Det. 24:1-4; Mat. 19:3, 8) Kambe loko ku va ni xiphiqo lexikulu kutani a n’wi tshika, a boheka ku n’wi nyika papila ro dlaya vukati. Papila leri a ri sirhelela wansati leswaku a nga hehliwi hi ku tikhoma ko biha. Ku engetela kwalaho, loko nuna a nga si nyika nsati wakwe papila ro dlaya vukati, swi tikomba onge a boheka ku rhanga hi ku vulavula ni vakulukumba va muti. Hi ndlela yoleyo, vakulukumba a va ta kuma nkarhi wo ringeta ku pfuna vatekani leswaku va nga dlayi vukati. Loko wanuna wa Muisrayele a tshika nsati wakwe hi swivangelo swa vutianakanyi, mikarhi yin’wana Yehovha a nga ngheneleli. Nilokoswiritano, a ku vona ku xaniseka ni ku rila ka wansati yoloye naswona a twa ku vava loku a ku twa.—Mal. 2:13-16.   

7-8. (a) Yehovha u lerise vatswari ku endla yini? (Vona xifaniso xa xifunengeto.) (b) I yini leswi hi swi dyondzaka?

⁷ Nawu wu tlhele wu kombisa leswaku Yehovha u lava leswaku vana va tsaka ni ku sirheleleka. Yehovha u lerise vatswari leswaku va nyika vana va vona leswi va swi lavaka loko va ri karhi va kula ni ku tlhela va va pfuna leswaku va va ni vuxaka lebyinene na Xikwembu. Vatswari a va fanele va tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu va nga na wona leswaku va pfuna vana va vona ku twisisa Nawu wa Yehovha ni ku dyondza ku n’wi rhandza. (Det. 6:6-9; 7:13) Xin’wana lexi a xi endla leswaku Yehovha a xupula Vaisrayele a ku ri leswi a va xanisa vana va vona hi ndlela leyi tsemaka nhlana. (Yer. 7:31, 33) Vatswari a va nga fanelanga va teka vana va vona tanihi nchumu lowu va nga wu honisaka kumbe ku wu xanisa, kambe a va fanele va va teka tanihi ndzhaka, ku nga nyiko leyi tsakisaka leyi humaka eka Yehovha.—Ps. 127:3.

⁸ Leswi hi swi dyondzaka: Yehovha wa yi vona  ndlela leyi vatekani va khomanaka ha yona. U lava leswaku vatswari va rhandza vana va vona naswona u ta avanyisa vatswari lava xanisaka vana va vona.

9-11. Hikwalaho ka yini Yehovha a veke nawu lowu yirisaka ku navela swilo swa munhu un’wana?

⁹ U nga naveli. Nawu wo hetelela eka Milawu ya Khume a wu yirisa ku navela swilo swa munhu un’wana. (Det. 5:21; Rhom. 7:7) Yehovha u nyikele nawu lowu leswaku a dyondzisa dyondzo ya nkoka, vanhu vakwe a va fanele va rindza timbilu ta vona, ku nga miehleketo ni ndlela leyi a va titwa ha yona. Wa swi tiva leswaku swiendlo swo biha swi sungula hi miehleketo yo biha. (Swiv. 4:23) Loko Muisrayele a pfumelela ku navela ko biha ku kula embilwini yakwe, hakanyingi a ta khoma van’wana hi ndlela leyi nga kombisiki rirhandzu. Hi xikombiso, Hosi Davhida u endle xihoxo xexo. A a ri munhu lonene. Kambe siku rin’wana u navele nsati wa wanuna un’wana. Ku navela kakwe ku endle leswaku a dyoha. (Yak. 1:14, 15) Davhida u endle vuoswi, a ringeta ku kanganyisa nuna wa wansati yoloye kutani a n’wi dlaya.—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Yehovha a a swi vona loko Muisrayele a sungula ku navela hikuva u kota ku vona leswi nga embilwini. (1 Tikr. 28:9) Nawu lowu a wu sivela ku navela a wu pfuna vanhu ku papalata mianakanyo leyi a yi ta va endla leswaku va endla swilo swo biha. Hakunene Yehovha i Tatana loyi a tlhariheke naswona a nga ni rirhandzu!

¹¹ Leswi hi swi dyondzaka: Yehovha a nga voni ku languteka ka munhu ntsena. U vona leswi hakunene hi nga xiswona etimbilwini ta hina. (1 Sam. 16:7) A hi nge swi koti ku n’wi fihlela leswi hi swi ehleketaka, ndlela leyi hi titwaka ha yona ni swiendlo swa hina. U languta leswinene eka hina ni ku hi khutaza ku endla leswinene. Kambe u lava leswaku hi papalata miehleketo leyi hoxeke yi nga si hi endlisa swihoxo.—2 Tikr. 16:9; Mat. 5:27-30.

12. Xana Nawu wa Muxe wu hi dyondzisa yini?

¹² Nawu wa Muxe wu tlhela wu hi dyondzisa leswaku Yehovha u rhandza vululami. (Ps. 37:28; Esa. 61:8) U veke xikombiso lexi hetisekeke xa ndlela leyinene leyi hi nga khomaka van’wana ha yona. Loko Vaisrayele va yingisa milawu leyi Yehovha a va nyikeke yona, a a va katekisa. Loko va honisa milawu yakwe yo lulama, a va xaniseka. Xiya milawu yin’wana yimbirhi leyi kumekaka eka Milawu ya Khume.

13-14. Xana milawu yimbirhi yo sungula eka Milawu ya Khume a yi lava leswaku Vaisrayele va endla yini naswona a va ta vuyeriwa njhani loko va yi yingisa?

¹³ Gandzela Yehovha ntsena. Milawu yimbirhi yo sungula eka Milawu ya Khume a yi lava leswaku Vaisrayele va gandzela Yehovha ntsena naswona a yi va lemukisa hi ku gandzela swifaniso. (Eks. 20:3-6) Milawu yoleyo a yi nga vuyerisi Yehovha. Ematshan’weni ya sweswo, a yi vuyerisa vanhu vakwe. Loko vanhu vakwe va tshama va tshembekile eka yena a swi va fambela kahle. Loko va gandzela swikwembu swa matiko man’wana a va xaniseka.

¹⁴ Ehleketa hi Vakanana. A va gandzela swifaniso leswi nga hanyiki ematshan’weni yo gandzela Xikwembu xa ntiyiso lexi hanyaka. Hikwalaho ka sweswo, a va tiendla swiphukuphuku. (Ps. 115:4-8) Evugandzerini bya vona, a va endla swilo leswi nyenyetsaka swa timhaka ta masangu ni ku endla magandzelo hi vana. Hilaha ku fanaka, loko Vaisrayele va fularhela Yehovha kutani va hlawula ku gandzela swifaniso, a va tiendla swiphukuphuku ni ku vavisa mindyangu ya vona. (2 Tikr. 28:1-4) Lava a va ri ni vulawuri a va honisa milawu ya Yehovha yo lulama. A va tirhisa matimba ya vona hi ndlela yo biha, va tshikilela lava tsaneke ni lava nga kotiki ku tilwela. (Ezek. 34:1-4) Yehovha u lemukise Vaisrayele leswaku a ta avanyisa lava xanisaka vavasati ni vana. (Det. 10:17, 18; 27:19) Ku hambana ni sweswo, Yehovha  u katekise vanhu vakwe loko va tshembeka eka yena ni ku khomana hi ndlela leyinene.—1 Tih. 10:4-9.

15. I yini leswi hi swi dyondzaka hi Yehovha?

¹⁵ Leswi hi swi dyondzaka: Yehovha a nga fanelanga a soriwa loko lava tivulaka vagandzeri vakwe va honisa milawu yakwe ni ku vavisa vanhu vakwe. Hambiswiritano, Yehovha wa hi rhandza naswona wa swi vona loko hi xaniseka hikwalaho ka ku pfumaleka ka vululami. U twa ku vava loku hi ku twaka ku tlula loku manana a ku twaka loko n’wana wakwe a twa ku vava. (Esa. 49:15) Hambiloko a nga ngheneleli hi nkarhi wolowo kambe hi ku famba ka nkarhi u ta avanyisa vadyohi lava nga hundzukiki lava khomeke van’wana hi ndlela yo biha.

16-18. Nawu wa Muxe a wu tirha eka swiyimo swihi swa vutomi naswona hi dyondza yini?

¹⁶ Nawu wa Muxe a wu vulavula hi timhaka to tala leti khumbaka vutomi bya Vaisrayele, kutani a swi ri swa nkoka leswaku vakulukumba lava hlawuriweke va avanyisa vanhu va Yehovha hi vululami. A va ri ni vutihlamuleri byo avanyisa etimhakeni ta vugandzeri va tlhela va avanyisa timholovo ni vugevenga. Xiya swikombiso leswi landzelaka.

¹⁷ Loko Muisrayele a dlaye munhu a nga dlayiwi xikan’we kan’we. Vakulukumba va muti a va fanele va rhanga va lavisisa ku vona loko swi fanerile leswaku a gweveriwa rifu. (Det. 19:2-7, 11-13) Vakulukumba a va tlhela va avanyisa eka swiyimo swo hambanahambana swa vutomi leswi katsaka timholovo leti vaka kona hikwalaho ka rifuwo kumbe ku lulamisa swiphiqo swa vatekani. (Eks. 21:35; Det. 22:13-19) Loko vakulukumba va kombisa vululami naswona Vaisrayele va yingisa nawu, un’wana ni un’wana a a vuyeriwa naswona tiko a ri yisa ku dzuneka eka Yehovha.—Lev. 20:7, 8; Esa. 48:17, 18.

¹⁸ Leswi hi swi dyondzaka: Swin’wana ni swin’wana leswi hi swi endlaka siku na siku i swa nkoka eka Yehovha. U lava leswaku hi va ni vululami ni rirhandzu loko hi hanyisana ni van’wana. Wa swi xiya leswi hi swi vulaka ni ku swi endla hambiloko hi ri hexe emakaya ya hina.—Hev. 4:13.

19-21. (a) Xana vakulukumba ni vaavanyisi a va fanele va va khoma njhani vanhu va Xikwembu? (b) Nawu wa Muxe a wu va sirhelela njhani vanhu va Yehovha naswona i yini leswi hi swi dyondzaka?

¹⁹ Yehovha a a lava ku sirhelela vanhu vakwe eka minkucetelo yo biha ya matiko lawa a va akelane na wona. Hikwalaho a lava leswaku vakulukumba ni vaavanyisi va tirhisa Nawu handle ko ya hi nghohe. Hambiswiritano, lava avanyisaka a va nga fanelanga ku khoma vanhu hi ndlela yo biha kumbe va nga va anakanyeli. Ematshan’weni ya sweswo, a va fanele va rhandza vululami.—Det. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Yehovha a a va twela vusiwana vanhu vakwe, hikwalaho u veke milawu leswaku a va sirhelela leswaku va nga khomiwi hi ndlela yo biha. Hi xikombiso, Nawu a wu endla leswaku munhu a nga hehliwi hi vugevenga swi nga fanelanga. Muhehliwa a a ri ni mfanelo yo tiva muhehli wakwe.  (Det. 19:16-19; 25:1) Loko a nga si gweviwa, timbhoni timbirhi a ti fanele ti nyikela vumbhoni. (Det. 17:6; 19:15) Xana a ku endleka yini loko Muisrayele loyi a endleke vugevenga a voniwe hi munhu un’we ntsena? A a nga fanelanga a ehleketa leswaku a nge xupuriwi hikwalaho ka xidyoho xakwe. Yehovha u swi vonile leswi a swi endleke. Endyangwini, vatatana a va nyikiwe vulawuri kambe vulawuri byebyo a byi ri ni swipimelo. Eka timholovo tin’wana ta le mindyangwini, vakulukumba va muti a va fanele va katseka leswaku va ta endla xiboho.—Det. 21:18-21.

²¹ Leswi hi swi dyondzaka: Yehovha u hi vekele xikombiso lexi hetisekeke, a xi kona xo biha lexi a xi endlaka. (Ps. 9:7) U katekisa lava hanyaka hi milawu yakwe kambe u xupula lava tirhisaka matimba hi ndlela yo biha. (2 Sam. 22:21-23; Ezek. 9:9, 10) Van’wana va nga ha endla swo biha va tlhela va vonaka va nga xupuriwi kambe hi nkarhi lowu faneleke Yehovha u ta tiyiseka leswaku va avanyisiwa. (Swiv. 28:13) Loko va nga hundzuki, ku nga ri khale va ta swi xiya leswaku “i nchumu lowu chavisaka ku wela emavokweni ya Xikwembu lexi hanyaka.”—Hev. 10:30, 31.

22-24. (a) I vamani lava Nawu a wu va sirhelela hi ku kongoma naswona i yini leswi hi swi dyondzaka hi Yehovha? (b) Hi xihi xilemukiso lexi hi xi kumaka eka Eksoda 22:22-24?

²² Nawu a wu va sirhelela hi ku kongoma vanhu lava nga kotiki ku tisirhelela, vo tanihi vana lava nga riki na vatswari, tinoni ni vaaki lava humaka ematikweni man’wana. Vaavanyisi va le Israyele a va byeriwe leswi: “U nga tshuki u soholota vuavanyisi  bya muluveri kumbe bya n’wana la nga riki na tatana, naswona u nga tshuki u teka nguvu ya noni yi va xitiyisekiso xa nandzu.” (Det. 24:17) Yehovha a kombisa rirhandzu eka vanhu lava nga kotiki ku tilwela. A a xupula lava a va va xanisa.—Hlaya Eksoda 22:22-24.

²³ Nawu a wu sirhelela swirho swa mindyangu eka swidyoho swo endla timhaka ta masangu hi ku yirisa timhaka ta masangu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi. (Lev. 18:6-30) Ku hambana ni vanhu va matiko lama a ma rhendzele Vaisrayele, lava a va pfumelela swiendlo leswi, vanhu va Yehovha a va venga swiendlo swo tano ku fana na Yena.

²⁴ Leswi hi swi dyondzaka: Yehovha u lava leswaku vanhu lava nga ni vutihlamuleri va rhangela vanhu hi ndlela ya rirhandzu. Yehovha wa swi venga loko maxaka ya le kusuhi ma endla timhaka ta masangu naswona u lava ku tiyisekisa leswaku vanhu hinkwavo ngopfungopfu lava tsandzekaka ku tilwela va sirheleriwa ni ku kombiwa vululami.

25-26. (a) Hikwalaho ka yini hi vula leswaku rirhandzu ni vululami swi fana ni ku hefemula ni vutomi? (b) Xana hi ta bula hi yini eka xihloko lexi landzelaka eka nxaxamelo lowu?

²⁵ Rirhandzu ni vululami swi fana ni ku hefemula ni vutomi, haswimbirhi swa laveka leswaku munhu a kota ku hanya. Loko hi tiyiseka leswaku Yehovha u hi khoma hi ndlela leyinene, hi ta ya hi n’wi rhandza swinene. Loko hi rhandza Xikwembu ni milawu ya xona yo lulama, hi susumeteleka ku rhandza van’wana ni ku va khoma hi ndlela leyinene.

²⁶ Nawu wa Muxe a wu pfuna Vaisrayele leswaku va va ni vuxaka lebyikulu na Yehovha. Hambiswiritano, vanhu va Xikwembu a va nga ha boheki ku landzela Nawu wolowo endzhaku ka loko Yesu a hetisise Nawu naswona a wu sive hi nchumu wun’wana wo antswa. (Rhom. 10:4) Muapostola Pawulo u hlamusele Nawu tanihi “ndzhuti wa swilo leswinene leswi nga ta ta.” (Hev. 10:1) Xihloko lexi landzelaka eka nxaxamelo xi ta bula hi swin’wana swa swilo sweswo leswinene ni hi nkoka wa rirhandzu ni vululami evandlheni ra Vukreste.