1, 2. а) Адәмләрниң һәммиси немигә муһтаҗ? ә) Биз немигә гуман қилмаслиғимиз керәк?

 ҺӘРБИР адәм меһир-муһәббәт вә адил муамилигә муһтаҗ. Әгәр биз меһир-муһәббәткә еришәлмисәк яки адаләтсиз муамилигә учрашсақ, үмүтсизлинишимиз вә өзүмизни бир тийинға яримайдиғандәк һис қилишимиз мүмкин.

² Бизниң меһир-муһәббәткә тәшна екәнлигимизни вә адаләтни издәйдиғанлиғимизни Йәһва яхши билиду (Зәб. 33:5). Худа бизни яхши көридиғанлиғиға вә башқиларниң бизгә адил муамилә қилишини халайдиғанлиғиға гуман қилмаң. Буниңға көз йәткүзүш үчүн, Йәһва Исраил хәлқигә Муса пәйғәмбәр арқилиқ бәргән қанунлар тоғрисида көпирәк биливалайли. Әгәр сиз меһир-муһәббәт вә ғәмхорлуққа муһтаҗ болсиңиз яки адаләтсизликкә учриған болсиңиз, Тәврат қанунидин b Йәһваниң өз хәлқигә қандақ ғәмхорлуқ қилғанлиғини көрүң.

3. а) Римлиқларға 13:8—10да йезилғандәк, Мусаниң қанунидин немини биләләймиз? ә) Мошу мақалидә қайси соалларниң җававини алимиз?

³ Мусаниң қанунини тәтқиқ қилсақ, көйүмчан Худайимиз Йәһваниң ғәмхорлуғи тоғрилиқ көпирәк билимиз (Римлиқларға 13:8—10ни оқуң). Мошу мақалидә биз исраиллиқларға берилгән бирнәччә қанунларни көрүп чиқип, төвәндики соалларға җавап алимиз: Немә үчүн Қанун меһир-муһәббәткә асасланған дәп ейталаймиз? Тәврат қануни қандақларчә адаләткә йетәклигән? Һоқуққа егә болғанлар Қанунға қандақ әмәл қилиши керәк еди? Мусаниң қануни кимләрни қоғдиған? Бу соалларниң җаваплири бизни илһамландуруп, үмүт үзмәслигимизгә вә меһрибан Атимизға  йеқинлишишимизға ярдәм бериду (Әлч. 17:27; Рим. 15:4).

4. а) Немә үчүн Тәврат қануни меһир-муһәббәткә асасланған дәп ейталаймиз? ә) Мәтта 22:36—40та Әйса қайси муһим икки әмир тоғрисида ейтқан?

⁴ Тәврат қануни меһир-муһәббәткә асасланған. Сәвәви Йәһва Худани һәрбир ишта меһир-муһәббәт билән йол тутиду (Йоһ. 1-х. 4:8). Йәһва Тәврат қанунини мону икки әмиргә асаслиған: Худани сөйүш вә башқиларни сөйүш (Ләв. 19:18; Қ. шәр. 6:5; Мәтта 22:36—40ни оқуң). Шуниң үчүн Мусаниң қанунидики 600дин ошуқ қанунниң һәрбири Йәһваниң меһир-муһәббитиниң бир тәрипини аян қилиду. Буниң бирнәччә мисалини көрәйли.

5, 6. Йәһва әр-аяллардин немини тәләп қилиду вә Униң үчүн немә бәк муһим? Мисал кәлтүрүң.

⁵ Яриңизға вападар болуң вә балилириңизға ғәмхорлуқ қилиң. Йәһва әр-аялниң меһир-муһәббәт оти өмүрвайәт өчмәй, бир-бирини мәңгү сөйүп өтүшини халайду (Ярит. 2:24; Мәт. 19:3—6). Нека вапасизлиғи — өмүрлүк җүптисигә қилинидиған әң жиркиничлик гунадур. Шу сәвәптинму, Исраил хәлқигә берилгән Он әмир-пәрманниң йәттинчисидә зина қилиш мәнъий қилинған (Қ. шәр. 5:18). Зина — Худаға қарши қилинған еғир гуна вә у вападар некалиқ җорисиниң қәлбини қаттиқ азаплайду (Ярит. 39:7—9). Мундақ вапасизлиқниң жүрәк яриси узун жилларғичә сақаймаслиғи мүмкин.

⁶ Йәһва үчүн әр-аялниң бир-биригә қандақ муамилә қилғанлиғи бәк муһим. Худа исраиллиқ әр кишиләрдин аяллирини иззәтлишини тәләп қилған. Тәврат қанунини һөрмәтлигән әр киши аялини сөйүп, әрзимәс кичик ишлар үчүн аҗрашмиған (Қ. шәр. 24:1—4; Мәт. 19:3, 8). Амма муһим бир сәвәп пәйда болуп, аҗришишни қарар қилса, аялиға талақ хетини бериши керәк болған. Бу һөҗҗәт аял кишини зина қилған дегән әйиптин һимайә қилған. Йолдиши талақ хетини бериштин авал шәһәр ақсақаллириниң алдидин өтүши керәк еди. Улар әр-аялниң некасини сақлап қелишиға ярдәм берәләтти. Лекин әр киши шәхсийәтчи болуп, аяли билән аҗрашмақчи болған болса, Йәһва шундақ вәзийәткә һәрқачан арилашмиған. Шундақ болсиму, У аял кишиниң төккән көз йешини көрүп, униңға ич ағритқан еди (Мал. 2:13—16).

7, 8. а) Йәһва ата-анилардин немини тәләп қилиду? (Муқавидики рәсимгә қараң.) ә) Биз қандақ савақ алимиз?

⁷ Қанундин Йәһва Худаниң балиларғиму ғәмхорлуқ қилғанлиғи көрүниду. Йәһва ата-анилардин балиларниң пәқәт җисманий еһтияҗлирини қанаәтләндүрүпла қоймай, роһий тәрбийә беришини тәләп қилған. Ата-анилар һечбир пурсәтни қолдин чиқармай, балилириға Йәһвани яхши көрүп, Униң қанунлирини һөрмәтләшни үгитиши керәк еди (Қ. шәр. 6:6—9; 7:13). Бәзи исраиллиқлар балилириға рәһимсизләрчә муамилә қилғанда, Йәһва уларни җазалиған (Йәр. 7:31, 33). Ата-анилар балилирини уруп-соқмаслиғи яки қаримай ташлап қоймаслиғи керәк еди. Улар балилириға қандақ болса шундақ муамилә қилип, өзигә тәвә мүлүктәк қаримаслиғи керәк еди. Бәлки уларни Йәһвадин мирас алған қиммәтлик соғидәк қәдирлиши лазим болған (Зәб. 127:3).

⁸ Биз үчүн савақ: Йәһва әр-аялниң бир-биригә қандақ муамилә қилидиғанлиға нәзәр салиду. У ата-аниларниң балилириға көйүнүшини тәләп қилиду. Шундақ қилмиса, улар Йәһва алдида җавапқа тартилиду.

9—11. Йәһва немә сәвәптин башқисиниңкини халимаң дегән қанун бәргән?

 ⁹ Башқисиниңкини халимаң. Он әмир-пәрманниң биридә башқа кишиниң нәрсисигә еришиш хаһишида болуш мәнъий қилинған (Қ. шәр. 5:21; Рим. 7:7). Бу қанун арқилиқ Йәһва хәлқигә муһим бир нәрсини үгәткән: улар өз жүригини, йәни ой-пикир вә һис-туйғулирини, қоғдиши керәк еди. Жүрәк дегинимиз — адәмниң ойлири билән һис-туйғулири. Йәһва яман ойлар билән һис-туйғулар кишини яман иш-һәрикәткә йетәкләйдиғанлиғини билиду (Пәнд н. 4:23). Әгәр исраиллиқ киши жүригидә натоғра һәвәсләрниң йилтиз тартишиға йол бәрсә, башқиларға қопал муамилә қилиши мүмкин еди. Мәсилән, Давут падиша шундақ тузаққа чүшкән. У яхши адәм болған, лекин бир күни башқа кишиниң аялиға көзи чүшүп, жүригидә яман һәвәс пәйда болған. Бу һәвәс уни гунаға йетәклигән (Яқуп 1:14, 15). Давут җинсий әхлақсизлиқ қилған, шу аялниң йолдишини алдашқа тиришқан вә кейин уни өлтүрүвәткән (Сам. 2-яз. 11:2—4; 12:7—11).

¹⁰ Йәһва исраиллиқ кишиниң бу қанунни бузғанлиғини көрәләтти, чүнки У — адәмниң қәлбидә немә барлиғини билиду (Тар. 1-яз. 28:9). Бу қанун Худа хәлқини һәрқандақ яманлиққа йетәкләйдиған хата ой-пикирдә болуштин қечишқа дәвәт қилған. Бу қанундин Йәһваниң даналиғи билән меһир-муһәббити көрүниду.

¹¹ Биз үчүн савақ: Йәһва адәмниң тешиға бақмай, ичигә бақиду (Сам. 1-яз. 16:7). Һечқандақ ой, һис-туйғу яки иш-һәрикәт Униңдин йошурун қалмайду. Йәһва бизгә нәзәр селип, яхши пәзиләтлиримизни көриду вә уларни риваҗландурушимизни халайду. Бирақ У хата арзу-һәвәсләр бизни гунаға йетәкләштин авал бизниң уларни байқап, тизгинлишимизни халайду (Тар. 2-яз. 16:9; Мәт. 5:27—30).

12. Тәврат қанунидин немини билимиз?

¹² Тәврат қанунидин Йәһва адаләтни яхши көридиғанлиғини билимиз (Зәб. 37:28; Йәшая 61:8). Йәһва — башқиларға адил муамилә қилишниң әң яхши үлгиси. Исраил хәлқи Униң қанунлириға бойсунғанда, Йәһва уларға мол бәрикәт бәргән. Лекин Униң һәққаний өлчәмлирини бузғанда, улар буниң аччиқ ақиветини көргән. Әнди Он әмир-пәрманниң йәнә иккисигә диққәт бөләйли.

13, 14. Дәсләпки икки әмир немә тоғрилиқ болған вә уларға бойсунған исраиллиқлар қандақ пайда-мәнпәәткә еришкән?

¹³ Пәқәт Йәһваға ибадәт қилиң. Дәсләпки икки әмирдә Исраил хәлқидин пәқәт Йәһва Худаға ибадәт қилиш тәләп қилинған вә бутларға сәҗдә қилиш мәнъий қилинған (Чиқ. 20:3—6). Бу әмирләр Йәһваниң әмәс, бәлки исраиллиқларниң пайда-мәнпәити үчүн чиқирилған еди. Хәлиқ Йәһваға вападарлиғини сақлиғанда, гүлләп-яшниған. Амма ят хәлиқләрниң илаһлириға сәҗдә қилғанда, улар қайғу-һәсрәттин баш көтирәлмигән.

¹⁴ Қананийлар һәққидә ойлап көрүң. Улар һәқиқий тирик Худаға ибадәт қилишниң орниға, җансиз бутларға сәҗдә қилған. Шуңа улар жиркиничлик ишларни қилған (Зәб. 115:4—8). Мәсилән, улар ялған ибадәтниң бир қисми болған җинсий әхлақсизлиқ қилип, балилирини қурбанлиққа әкәлгән. Исраиллиқлар Йәһвадин үз өрүп, бутларға сәҗдә қилишни таллиғанда, өзигиму, аилисигиму зиян кәлтүргән (Тар. 2-яз. 28:1—4). Һоқуқи бар адәмләр Йәһваниң адаләтлик өлчәмлирини рәт қилған. Улар һоқуқидин пайдилинип, хәлиққә рәһимсизлик қилған (Әзәк.  34:1—4). Йәһва хәлқини агаһландуруп, һечкими йоқ аяллар билән балиларға зиянкәшлик қилса, җавапқа тартидиғанлиғини ейтқан еди (Қ. шәр. 10:17, 18; 27:19). Амма улар Униңға вападар болуп, бир-биригә адил муамилә қилса, Йәһва уларға мол бәрикәт берәтти (Пад. 1-яз. 10:4—9).

15. Йәһва Худа тоғрисида немини биливалдуқ?

¹⁵ Биз үчүн савақ: Бирси Йәһваға хизмәт қилимән дәп, амма Униң өлчәмлирини рәт қилип, Униң хәлқигә зиян кәлтүрсә, буниңға Йәһва әйиплик әмәс. Әксичә, Йәһва бизни яхши көриду вә адаләтсизликкә дуч келидиғанлиғимизни көриду. Меһрибан ана балисиниң жиғисиға чидимайду. Йәһва Худа униңдинму бәкирәк қайғу-һәсрәтлиримизни чүшинип, бизгә ич ағритиду (Йәшая 49:15). Гәрчә бәзидә У вәзийәткә бирдин арилашмисиму, вақти кәлгәндә товва қилмайдиған гунакарларни җавапқа тартиду.

16—18. Тәврат қануни қандақ мәсилиләргә бағлиқ қанунларни өз ичигә алған? Биз буниңдин қандақ савақ алимиз?

¹⁶ Тәврат қануни исраиллиқларниң һаятидики һәрхил мәсилиләргә бағлиқ қанунларни өз ичигә алған. Шуниң үчүн тәйинләнгән ақсақалларниң Йәһва Худаниң хәлқигә адил сот қилиши наһайити муһим болған. Улар пәқәт ибадәт мәсилилиринила әмәс, келишмәсликләр билән җинайи ишларниму һәл қилған. Буниң бирнәччә мисалини көрәйли.

¹⁷ Исраиллиқ киши бирсини өлтүрүп қойса, дәрһал өлүм җазасиға һөкүм қилинмиған. Шу шәһәрниң ақсақаллири уни җазаға һөкүм қилиштин авал, һәммә испат-дәлилләрни тәкшүрүп чиққан (Қ. шәр. 19:2—7, 11—13). Шундақла ақсақаллар күндилик турмушқа бағлиқ мәсилиләрни һәл қилатти. Мәсилән, улар мал-мүлүк үстидә талаш-тартишларни вә аилидики келишмәсликләргә охшаш мәсилиләрни һәл қилишқа җавапкар болған (Чиқ. 21:35; Қ. шәр. 22:13—19). Ақсақаллар адил сот қилғанда вә хәлиқ Қанунға бойсунғанда, бу һәммисигә пайда әкелип, исраиллиқлар Йәһваға шан-шәрәп кәлтүргән (Ләв. 20:7, 8; Йәшая 48:17, 18).

¹⁸ Биз үчүн савақ: Йәһва Худа үчүн һаятимизниң һәрбир тәрипи наһайити муһим. У бизниң башқиларни яхши көрүп, уларға адил муамилә қилишимизни халайду. Йәһва һәтта өйдә ялғуз қалғанда ейтидиған сөзлиримизни вә қилидиған ишлиримизни билип туриду (Ибр. 4:13).

19—21. а) Ақсақаллар билән сотчилар Худаниң хәлқигә қандақ муамилә қилған? ә) Тәврат қануни хәлиқни қандақ һимайә қилған вә биз буниңдин немигә үгинимиз?

¹⁹ Йәһва Худа Өз хәлқини башқа хәлиқләрниң яман тәсиридин һимайә қилғуси кәлгән. Шуниң үчүн У ақсақаллар билән сотчилардин Қанунни адиллиқ билән жүргүзүшини тәләп қилған. Улар хәлиққә  рәһимсизлик вә қопаллиқ билән муамилә қилмай, әксичә, адаләтни сөйүши лазим еди (Қ. шәр. 1:13—17; 16:18—20).

²⁰ Йәһва Өз хәлқини айиған, шу сәвәптин һечким адаләтсизликкә дуч кәлмәслиги үчүн исраилларни һимайә қилидиған қанунларни орнатқан. Мәсилән, Қанун бирсини җинайәт қилди дәп, ялған әйиплинишиниң алдини алған. Әйипләнгән кишиниң уни ким әйиплигәнлигини билиш һоқуқи бар еди (Қ. шәр. 19:16—19; 25:1). Ақсақаллар һөкүм чиқириштин авал, кам дегәндә икки гувачи гувалиқ бериши керәк еди (Қ. шәр. 17:6; 19:15). Әгәр җинайәтни көргән пәқәт бир гувачи болсичу? Шундақ әһвалдиму җинайәтчи қилған ишим үчүн җазаланмаймән дәп ойлимаслиғи керәк еди. Сәвәви Йәһва Худа һәммисини көргән. Аилә бешиға һоқуқ берилгән болсиму, униң һоқуқи чәклик еди. Бәзидә аилидә талаш-тартиш пәйда болса, шәһәрниң ақсақаллири шу аилиниң ишлириға арилишип, ахирқи һөкүмни чиқиратти (Қ. шәр. 21:18—21).

²¹ Биз үчүн савақ: Йәһва Худа адиллиқниң әң мукәммәл үлгиси; У һечқачан адаләтсизлик қилмайду (Зәб. 9:7). Худа Униң өлчәмлиригә мас яшайдиған адәмләрни мукапатлайду, амма һоқуқидин натоғра пайдиланғанларни җазалайду (Сам. 2-яз. 22:21—23; Әзәк. 9:9, 10). Бәзидә җинайәтчиләр вә яман адәмләр җазасиз қалғандәк көрүниду, лекин Йәһва Худа өз вақит-саатида уларни җавапқа тартиду (Пәнд н. 28:13). Әгәр улар товва қилмиса, пат йеқинда «Тирик Худаниң қолиға чүшүш нәқәдәр дәһшәтликтур!»  екәнлигини өз көзи билән көриду (Ибр. 10:30, 31).

22—24. а) Қанун кимләрни һимайә қилған вә буниңдин Йәһва тоғрилиқ немини билимиз? ә) Чиқиш 22:22—24тә қандақ агаһландуруш бар?

²² Қанун өзлирини һимайә қилалмиғанларни, болупму тул аяллар билән житим балиларни вә мусапирларни қоғдиған. Исраил хәлқиниң сотчилириға мундақ буйруқ берилгән: «Мусапирниң, житимниң һәм тул аялниң ишини қараштурғанда, сотни бурмилима. Тул аялниң кийимини кепилликкә алма» (Қ. шәр. 24:17). Йәһва Худа аҗизларға алаһидә ғәмхорлуқ қилған вә уларни хорлиған адәмләрни җазалиған (Чиқиш 22:22—24ни оқуң).

²³ Қанун уруқ-туққанлар билән җинсий алақидә болушни мәнъий қилип, аилә әзалирини җинсий зорлуқтин сақлиған (Ләв. 18:6—30). Хошна хәлиқләр шундақ әхлақсиз ишни қобул қилған, һәтта адәттики нәрсигә қариғандәк қариған. Амма Йәһваниң хәлқи бу ишларға Худаниң көзқариши билән қарап, жиркиничлик дәп саниған.

²⁴ Биз үчүн савақ: Йәһва Худа һоқуққа егә кишиләрниң қол астидикиләргә меһрибанлиқ билән муамилә қилишини тәләп қилиду. Бирсиниң иппәт-номусиға тегиш, уруқ-туққанларниң арисидики җинсий мунасивәт вә балиларни зорлаш — Худа нәпрәтлинидиған жиркиничлик җинайәтләр. Йәһва һәммә адәмләрниң, болупму аҗизларниң һимайигә егә болуп, адил муамилигә еришишини халайду.

25, 26. а) Немишкә меһир-муһәббәт билән адаләт худди нәпәс билән һаятқа охшайду? ә) Бу бир қатар мақалиләрниң кейинкисидә немини көрүп чиқимиз?

²⁵ Меһир-муһәббәт вә адаләт худди нәпәс билән һаяттәк, улар бир-бирисиз мәвҗут болалмайду. Йәһва Худа бизгә адил муамилә қилидиғанлиғиға ишәнсәк, Униңға болған меһир-муһәббитимиз техиму мәһкәм болиду. Худани вә Униң адил өлчәмлирини яхши көрсәк, башқиларға адил муамилә қилишқа интилимиз.

²⁶ Қанун келишими исраиллиқларниң Йәһва Худа билән яхши мунасивәткә егә болушиға йол ачқан. Лекин Әйса төләм қурбанлиғини бәргәндин кейин, Тәврат қануни өз күчидин қалди. Униң орниға техиму яхши бир қанунға егә болдуқ (Рим. 10:4). Әлчи Паул Тәврат қанунини кәлгүси бәрикәтләрниң көләңгиси дәп атиған (Ибр. 10:1). Бу бир қатар мақалиләрниң кейинкисидә шу бәрикәтләр һәққидә вә җамаәттә меһир-муһәббәт көрситиш вә адил муамилә қилишниң муһимлиғини көрүп чиқимиз.