WOSOPEWE tukusasaka kuti ŵane atunonyeleje. Soni tukusasaka kuti atutendeleje yacilungamo. Naga ngakututendela yeleyi, mpaka tulipikaneje kuŵa ŵangasosekwa soni ŵangali cembeceyo.

1-2. (a) Ana wosopewe tukusasaka cici? (b) Ana mpaka tuŵe ŵakusimicisya ya cici?

² Yehofa akusamanyilila kuti tukusasaka kuti ŵane atunonyeleje soni atutendeleje yacilungamo. (Sal. 33:5) Mpaka tuŵe ŵakusimicisya kuti Mlungu jwetu akusatunonyela soni akusasaka kuti ŵane atutendeleje yacilungamo. Tukusamanyilila yeleyi patukulola Cilamusi ciŵapelece Yehofa ku mtundu wa Aisalaeli kupitila mwa Mose. Naga tukusalipikana kuŵa ŵangali mate ligongo lyakuti ŵane ŵatutendele yindu yangali cilungamo, kwende tulole mwele Cilamusi ca Mose * cikusalosya kuti Yehofa akusiŵaganicisya ŵandu ŵakwe.

3. (a) Mwakamulana ni Aloma 13:8-10, ana patukulijiganya Cilamusi ca Mose, tukusamanyilila cici? (b) Ana ngani ajino cijijanje yiwusyo yapi?

³ Patukulijiganya Cilamusi ca Mose, tukusamanyilila mwakusapikanila mumtima Mlungu jwetu jwacinonyelo, Yehofa. (Aŵalanje Aloma 13:8-10.) Mungani ajino, citulole gane mwa malamusi gaŵapelece kwa Aisalaeli soni citupate kwanga kwa yiwusyo ayi, Ligongo cici mpaka tujile kuti Cilamusi cagonile pacinonyelo? Ligongo cici mpaka tujile kuti Cilamusi calimbikasyaga ŵandu kuti atendeje yacilungamo? Ana ŵandu ŵaŵakwete ukumu ŵasosekwaga kukamulicisya masengo camtuli Cilamusi? Soni ana ŵani kusyesyene ŵacacenjelaga Cilamusici? Kwanga kwa yiwusyoyi mpaka kutulimbikasye, kutupa cembeceyo soni mpaka kutukamucisye kwaŵandicila Atati ŵetu ŵacinonyelo.—Mase. 17:27; Alo. 15:4.

4. (a) Ana ligongo cici mpaka tujile kuti Cilamusi ca Mose cagonile pa cinonyelo? (b) Mwakamulana ni yatukusaŵalanga pa Mateyu 22:36-40, ana Yesu jwagombelecesye ya malamusi gakwe gapi?

⁴ Mpaka tujile kuti Cilamusi ca Mose cagonile pa cinonyelo ligongo lyakuti cilicose cakusatenda Yehofa akusacitenda ligongo lya cinonyelo. (1 Yoh. 4:8) Malamusi gosope gagali m’Cilamusi ca Mose gagonile pa malamusi gaŵili. Malamusi gakwe gali gakuti mumnonyeleje Ambuje Mlungu soni mumnonyeleje mjenu. (Lef. 19:18; Det. 6:5; aŵalanje Mateyu 22:36-40.) M’yoyo, mpaka tuŵe ŵakusimicisya kuti lilamusi lililyose pa malamusi gakupunda 600 gagakupanganya Cilamusi, likusatujiganya cinecakwe pakwamba ya cinonyelo ca Yehofa. Kwende tulole yisyasyo yakwe.

5-6. Ana Yehofa akusasaka kuti ŵalombane atendeje cici, soni ana jwalakwe akusamanyilila ya cici? Apelece cisyasyo.

⁵ Tuŵeje ŵakulupicika kwa mjetu jwa mu ulombela soni twasamalileje cenene ŵanace ŵetu. Yehofa akusasaka kuti ŵalombane anonyelaneje mnope kuti cinonyelo cawo cikamala. (Gen. 2:24; Mat. 19:3-6) Cikululu cili cimo mwa yindu yakusakala mnope yampaka jwamlume kapena jwamkongwe amtendele mjakwe jwa mu ulombela. Lilamusi lya 7 pa Malamusi Likumi lyalekasyaga kutenda ya cikululu. (Det. 5:18) Kukusaŵa “kumlemwecesya Mlungu” soni sikusaŵa ngalwe naga jwine mwiŵasamo atesile cikululu. (Gen. 39:7-9) Naga jumo mwa ŵalombaneŵa atesile cikululu, yikusampweteka jwinejo kwa yaka yejinji.

⁶ Yehofa akusamanyilila yakusatendelana ŵalombane. Jwalakwe jwasakaga kuti acalume ŵa Ciisalaeli ŵatendeleje aciŵamkwawo yindu yacilungamo. Jwamlume jwaŵacimbicisyaga Cilamusi jwanonyelaga ŵamkwakwe soni nganamasyaga ulombela pa magongo gamwanamwana. (Det. 24:1-4; Mat. 19:3, 8) Naga patendekwe cakulemwa cekulungwa ni jwamlumejo asagwile ya kwaleka ŵamkwawo ulombela, jwamlumejo jwasosekwaga kwapa ŵamkwakwewo cikalata cakumacisya ulombela. Naga jwamkongwejo alombedwe ni ŵalume ŵane, cikalata cila camkamucisyaga kuti ŵandu akam’wona kuŵa jwakulemwa. Kupwatika pelepa, jwamlume mkanaŵe kwapa ŵamkwawo cikalata cakumacisya ulombela, komboleka kuti jwasosekwaga kwawula kaje kwa acakulungwa ŵa mumsinda. Yeleyi yakamucisyaga kuti acakulungwawo alinje kulikamucisya liŵasali kuti ulombela wawo ukamala. Naga jwamlume jwa Ciisalaeli amasisye ulombela wakwe pa magongo gangamanyika, Yehofa nganajinjililagapo ndaŵi jijojo. Nambope, jwayiwonaga yajwatiga pakulaga jwamkongwejo mwamti nombe Mlungu yampwetekaga mumtima.—Mala. 2:13-16.

7-8. (a) Ana Yehofa jwalamwile acinangolo kuti atendeje cici? (Alole ciwulili papeji jandanda) (b) Ana tukulijiganya cici pelepa?

⁷ Cilamusici cikusalosyasoni kuti Yehofa akusasaka kuti ŵanace asangalaleje. Yehofa jwalamwile acinangolo kuti kupwatika pa kwasamalila ŵanace ŵawo mwakucilu, ŵasosekwaga kwasamalilasoni mwausimu. Ndaŵi syosope, acinangolo ŵasosekwaga kwakamucisya ŵanace ŵawo kumanyilila soni kuyamicila Cilamusi ca Yehofa soni kumnonyela jwalakwe. (Det. 6:6-9; 7:13) Ligongo line lyalyatendekasisye kuti Yehofa ŵape cilango Aisalaeli lyaliji lyakuti jemanjaji ŵatendelaga ŵanace ŵawo yindu yangalwe. (Yel. 7:31, 33) Acinangolo nganasosekwaga kwawona ŵanace ŵawo mpela cindu cangasosekwa. Nambo ŵasosekwaga kwawona mpela mtuka wakutyocela kwa Yehofa waŵasosekwaga kuwuwona kuŵa wakusosekwa.—Sal. 127:3.

⁸ Yatukulijiganya: Yehofa akusakola lung’wanu ni yakusati pakutendelena yindu ŵalombane. Jwalakwe akusasaka kuti acinangolo ŵanonyeleje ŵanace ŵawo, mwamti cacajimba magambo acinangolo naga akusiŵatendela ŵanace yangalwe.

9-11. Ligongo cici Yehofa jwapelece lilamusi lyakulekasya kumbila?

 ⁹ Tukakumbilaga. Lilamusi lyalikumi, lyalekasyaga kumbila. (Det. 5:21; Alo. 7:7) Yehofa jwapelece lilamusili pakusaka kwajiganya lijiganyo lyakusosekwa mnope. Ŵandu ŵakwe ŵasosekwaga kucenjela mitima jawo, kapena kuti nganisyo syawo soni muŵapikanilaga mumtima. Jwalakwe akusamanyilila kuti yitendo yakusakala yikusatandila mumtima. (Mis. 4:23) Naga mundu jwa mtundu wa Ciisalaeli jwakwete nganisyo syakumbila yakusakala mumtima mwakwe, yamtendekasyaga kuti ŵatendele ŵane yindu yangali cilungamo. Mwacisyasyo, Mwenye Daudi jwagwilile m’citegaci. Jwalakwe jwaliji mundu jwambone. Lisiku line, jwamkumbisile jwamkongwe jwa asyene. Ligongo lya kukumbilaku, jwalakwe jwatesile cakulemwa. (Yak. 1:14, 15) Daudi ali atesile cikululu, jwalinjile kwatendela yacinyengo ŵamkwakwe, Uliya. Kaneko Daudi jwatendekasisye kuti Uliyajo awulajidwe.—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Naga mundu alepele kupikanila lilamusi lya kulekasya kukumbila, Yehofa jwamanyililaga. Jwalakwe akusamanyilila yatukusaganisya soni mwatukusapikanila mumtima. (1 Mbi. 28:9) Lilamusi lyakulekasya kukumbila lyakamucisyaga ŵandu ŵakwe kuti aŵambaleje nganisyo syampaka syalongolele kutenda cakusakala. Pelepa yikulosya kuti Yehofa ali Atati ŵetu ŵalunda soni ŵacinonyelo.

¹¹ Yatukulijiganya: Yehofa jwangalola mwakuwonecela mundu, nambo akusalola mkati mwa mundujo. Jwalakwe akusalola mwatuŵelele mumtima mwetu. (1 Sam. 16:7) Pangali yakusisika kwa jwalakwe. Yehofa akusamanyilila nganisyo syetu, mwatukusapikanila mumtima soni yatukusatenda. Jwalakwe akusalola yosope soni akusatulimbikasya kuti tutendeje yambone. Nambo jwalakwe akusasaka tumanyilileje soni kutyosya nganisyo syakusakala mkanitutende cakulemwa.—2 Mbi. 16:9; Mat. 5:27-30.

12. Ana Cilamusi ca Mose cikusatujiganya cici?

¹² Cilamusi ca Mose cikusatujiganyasoni kuti Yehofa akusanonyela cilungamo. (Sal. 37:28; Yes. 61:8) Jwalakwe jwapelece cisyasyo cambone pangani jakwatendela ŵane yacilungamo. Yehofa jwapaga majali Aisalaeli pandaŵi japikanile malamusi. Nambo pandaŵi jakasile malamusi gakwe, jemanjaji ŵasimanaga ni yipwetesi. Kwende tulole malamusi gane gaŵili pa Malamusi Likumi gala.

13-14. Ana malamusi gaŵili gandanda pa Malamusi Likumi gasalaga ya cici, soni ana gakakamucisye camtuli Aisalaeli yikaŵe kuti akugapikanila malamusiga?

¹³ Tumlambileje Yehofa Jikape. Malamusi gaŵili gandanda pa Malamusi Likumi gasalaga kuti Aisalaeli ŵasosekwaga kulambila Yehofa jikape. Nganasosekwaga kulambila milungu jine. (Eks. 20:3-6) Malamusiga galiji gakwakamucisya Aisalaeli, ngaŵa Yehofa. Pandaŵi jalosisye kulupicika kwa Yehofa, Aisalaeli yindu yajendelaga cenene. Nambo pandaŵi jatandite kulambila milungu jine, ŵasimanaga ni yipwetesi.

¹⁴ Aganicisye ya Akanani. Jemanjaji ŵalambilaga milungu jakupanganyidwa, jangali umi mmalo mwakulambila Mlungu jusyesyene jwaumi. Yakuyicisya yakwe jemanjaji ŵalityocesye ucimbicimbi. (Sal. 115:4-8) Jemanjaji pakulambila ŵatendaga yindu yakusakala mnope yakwayana ni cikululu soni ŵapelekaga ŵanace ŵawo mpela mbopesi. Mwakulandana ni yeleyi, Aisalaeli panganampikanilaga Yehofa ni kutanda kulambila milungu jwakupanganyidwa ŵalityocesyaga ucimbicimbi soni ŵayikasyaga yipwetesi pa maŵasa gawo. (2 Mbi. 28:1-4) Ŵandu ŵaŵakwete ukumu ŵalesile kukuya malamusi ga Yehofa ga cilungamo. Jemanjaji ŵakamulicisyaga masengo macili gawo mwakulemweceka soni ŵatendelaga ngalwe ŵandu ŵangali macili soni ŵakulaga. (Esek. 34:1-4) Yehofa jwakalamwisye Aisalaeli kuti cacapa cilango ŵandu ŵakusiŵatendela yangalwe acakongwe soni ŵanace ŵangali ŵakwacenjela. (Det. 10:17, 18; 27:19) Nambo pandaŵi jele Aisalaeli  ŵaliji ŵakulupicika kwa Yehofa soni paŵatendelaga ŵane yacilungamo, jwalakwe jwapaga majali.—1 Ayi. 10:4-9.

15. Ana tukulijiganya cici pakwamba ya Yehofa?

¹⁵ Yatukulijiganya: Ngatukusosekwa kumjimba magambo Yehofa, patukusimana ni yipwetesi yakwika ligongo lya ŵandu ŵakusakana kukuya malamusi ga Yehofa. Nambope Yehofa akusatunonyela soni akusamanyilila kuti tukulaga ligongo lyakusoŵa cilungamo. Jwalakwe yikusampweteka mumtima patukusimana ni yipwetesi kupunda mwakusapikanila jwamkongwe mwanace jwakwe pakulaga. (Yes. 49:15) Atamose kuti Yehofa nganaŵa atesilepo kandu ndaŵi jijojo, nambo pandaŵi jakwe cacipeleka cilango kwa ŵandu ŵangakupitikuka mtima ŵakusiŵatendela ŵandu ŵane yangali cilungamo.

16-18. Ana Cilamusi ca Mose cakamulaga masengo pa yakutendekwa ya paumi yapi, soni ana tukulijiganya cici?

¹⁶ Cilamusi ca Mose cakwayaga mbali jilijose ja umi wa mundu jwa mtundu wa Ciisalaeli. M’yoyo, pasosekwaga kuti acakulungwa ŵaŵasagulidwe kuŵa ŵakulamula alamuleje magambo mwacilungamo. Jemanjaji ŵakwete ukumu wakwelusya ngani syakwayana ni kulambila soni kwajilanya ŵandu patindene nganisyo. Kwende tulole yisyasyo yakuyicisyayi.

¹⁷ Naga mundu jwa Ciisalaeli awuleje mundu, ngaŵa kuti basi nombenajo jwaŵajilwaga kuwulajidwa. Acakulungwa ŵa mumsinda wakwe ŵasosekwaga kuwungunya nganijo kuti amanyilile naga mundu jwawuleje mjakwejo nombenajo jwasosekwaga kuwulajidwa. (Det. 19:2-7, 11-13) Acakulungwaŵa ŵakwetesoni ukumu wakulamula magambo pa yakutendekwa ya lisiku ni lisiku. Yeleyi yapwatikagapo kusamalila ngani syakwamba kutindana nganisyo pa ngani ja katundu soni ngani sya mwiŵasa. (Eks. 21:35; Det. 22:13-19) Ndaŵi jaŵatendaga yacilungamo acakulungwa ŵa mumsinda soni Aisalaeli pakupikanila Cilamusi, jwalijose yindu yamjendelaga cenene soni mtundu wosope watendekasyaga kuti Yehofa acimbicikwe.—Lef. 20:7, 8; Yes. 48:17, 18.

¹⁸ Yatukulijiganya: Cilicose catukusatenda paumi wetu cili cakusosekwa kwa Yehofa. Jwalakwe akusasaka kuti tuŵeje ŵacilungamo soni ŵacinonyelo patukutenda yindu ni ŵane. Nambosoni jwalakwe akusamanyilila yatukusaŵeceta soni kutenda atamose patuli kwajika.—Aheb. 4:13.

19-21. (a) Ana acakulungwa ŵa mumsinda soni ŵakulamula ŵasosekwaga kutenda yindu camtuli ni ŵandu ŵa Mlungu? (b) Ana Cilamusi ca Mose cacenjelaga camtuli ŵandu, soni ana tukulijiganya cici?

¹⁹ Yehofa jwasakaga kwakamucisya ŵandu ŵakwe kuti akajigalila ndamo syakusakala sya mitundu jijasyungulile. M’yoyo, jwalakwe jwasakaga kuti acakulungwa ŵa mumsinda soni ŵakwelusya akamulicisyeje masengo Cilamusi mwangali lusagu. Nambosoni ŵakulamula ŵasosekwaga kulamula magambo m’litala lyambone ngaŵaga mwangalwe. Ŵasosekwaga kuŵa ŵacilungamo.—Det. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Yehofa akusiŵanonyela ŵandu ŵakwe. M’yoyo, jwaŵisile malamusi gakumkamucisya mundu jwalijose kuti akatendeledwaga yindu yangali  cilungamo. Mwacisyasyo, Cilamusi camkamucisyaga mundu kuti akajimbidwaga magambo gaunami. Mundu jwakwimbidwa magambo jwakwete ufulu wakumanyilila mundu juŵamlambucisyaga magambogo. (Det. 19:16-19; 25:1) Soni mkanaŵe kumjimba magambo, pasosekwaga mboni siŵili kuti sipelece umboni. (Det. 17:6; 19:15) Nambi uli naga mundu atesile cakulemwa, nambo mundu jwakuŵicila umboni cakulemwaco ali jumope? Mundu jwakulemwajo nganasosekwaga ganisya kuti basi nikuti akulupwice. Yehofa jwaliji ali ayiweni yajwatesileyo. Mwiŵasa, jwamlume jwakwete ukumu, nambo ukumuwo wakwete malile gakwe. Pangani sine sya mu ulombela acakulungwa ŵa mumsinda ŵakwete ukumu wakukamucisya soni kulamula.—Det. 21:18-21.

²¹ Yatukulijiganya: Yehofa akusapeleka cisyasyo cambone. Cilicose cakusatenda, akusacitenda mwacilungamo. (Sal. 89:14) Jwalakwe akusapeleka mbote kwa ŵandu ŵakusapikanila malamusi gakwe. Nambo akusapeleka camuko kwa ŵandu ŵakusakamulicisya masengo macili gawo mwakulemweceka. (2 Sam. 22:21-23; Esek. 9:9, 10) Ŵane mpaka atendeje yakulemwa nambo ni kuyiwonaga kuti nganaŵa apocele cilango. Nambo Yehofa akusajembeceya pandaŵi jakwe kuti ŵajamuce. (Mis. 28:13) Soni naga ngakupitikuka mtima, mwangacelewa akusamanyilila kuti “cili cindu cakogoya kugwila [kugwa, NW] m’myala mwa Mlungu jwa cijumi.”—Aheb. 10:30, 31.

22-24. (a) Ana cilamusi cacenjelaga mnopemnope ŵani, soni ana tukulijiganya cici pakwamba ya Yehofa? (b) Ana pa lilemba lya Ekisodo 22:22-24 pakusatukalamusya ya cici?

²² Cilamusi cacenjelaga mnopemnope ŵandu ŵaŵalepelaga kulicenjela, mpela ŵanace ŵamasije,  acakongwe ŵamasije soni acalendo. Ŵakulamula ŵa mundaŵi ja Aisalaeli ŵasalile kuti, “Acalendo kapena ŵanace ŵamasije mkasimwasumula yindu yakuŵajilwa kupocela, pakugasyopotosya melepe magambo gawo. Soni mkamsumula jwamkongwe jwamasije cakuwala cakwe kuti ciŵe pinyolo ja ngongole.” (Det. 24:17) Yehofa jwalosisye kuti akusatenda lung’wanu ni ŵakulaga. Soni jwapaga cilango ŵandu ŵaŵatendelaga yangali cilungamo jemanjaji.—Aŵalanje Ekisodo 22:22-24.

²³ Cilamusi cacenjelegasoni ŵandu ŵa mwiŵasa kuti akagonanaga paulongo. (Lef. 18:6-30) Mwakulekangana ni mitundu ja ŵandu ŵaŵasyungulile Aisalaeli, ŵaŵalecelelaga ndamoji, ŵandu ŵa Yehofa ŵasosekwaga kujiwona ndamoji mpela muŵajiwonelaga Yehofa.

²⁴ Yatukulijiganya: Yehofa akusasaka kuti ŵandu ŵakwete ukumu atendeje lung’wanu ni ŵandu ŵakusiŵalolela. Jwalakwe akusaŵengana ni ndamo sya cikululu soni akusaka kuti wosope mnopemnope ŵakulaga, atendeledweje yacilungamo.

25-26. (a) Ligongo cici mpaka tujile kuti cinonyelo soni cilungamo yili mpela lipuje ni umi? (b) Ana mungani jakuyicisya pangani mcecesi jicitagulila ya cici?

²⁵ Cinonyelo soni cilungamo yili mpela lipuje ni umi. Pacilambopa umi nganiwuŵa usimanikwe pali pangali lipuje. Patuli ŵakusimicisya kuti Yehofa akusatutendela yindu mwacilungamo, cinonyelo cetu pa jwalakwe cikusakula. Soni patukumnonyela Mlungu soni kunonyela malamusi gakwe gakulungama, yikusatutendekasya kuti twanonyeleje ŵane soni twatendeleje yacilungamo.

²⁶ Cilamusi ca Mose cakamucisye Aisalaeli kuŵa paunasi ni Yehofa. Nambope, panyuma pakuti Yesu akwanilisye Cilamusici ŵandu ŵa Mlungu nganasosekwagasoni kukuya Cilamusi ca Mose. Yeleyi yili m’yoyo ligongo lyakuti cine cakwe cambone mnope cajinjile mmalo mwa Cilamusi ca Mose. (Alo. 10:4) Ndumetume Paulo jwasasile kuti Cilamusi caliji “ciwilili ca upile wele wawulimkwisawo.” (Aheb. 10:1) Ngani jakuyicisya mungani mcecesi jicitagulila yindu yine yambone soni mwacikusakamulila masengo cinonyelo soni cilungamo mumpingo Waciklistu.