1. Ngɛ 1 Petro 3:8 ɔ nya a, mɛni he je nɛ wa suɔ kaa waa kɛ nihi nɛ a susuɔ wa he ɔ maa bɔ ɔ?

NIHI nɛ a susuɔ wa he ji nihi nɛ wa suɔ nɛ waa kɛ mɛ nɛ bɔ be fɛɛ be ejakaa a bɔɔ mɔde kaa a maa nu wɔ sisi. A hyɛɛ níhi nɛ maa hia wɔ, nɛ be komɛ ɔ, a haa wɔ jamɛ a ní ɔmɛ be mi nɛ wa bi we mɛ po. Wa bua jɔ nihi kaa jã a he ejakaa a ‘nuɔ he’ * kɛ haa wɔ.​—Kane 1 Petro 3:8.

2. Mɛni he je nɛ ja wa mia wa hɛ mi loko wa ma nyɛ ma je mi mi sami kpo ɔ?

² Wɔ tsuo wa suɔ nɛ wa je mi mi sami kpo. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, ja wa mia wa hɛ mi loko wa ma nyɛ maa pee jã. Mɛni he je? Kekleekle ɔ, wa yi mluku. (Rom. 3:23) Mluku nɛ wa yi ɔ haa nɛ wa foɔ wɔ pɛ wa nɔ́ mi. Enɛ ɔ he ɔ, ja wa bɔ mɔde wawɛɛ loko wa ma nyɛ ma susu ni kpahi a he. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, bɔ nɛ a tsɔse wɔ ha, aloo si fɔfɔɛ komɛ nɛ waa kɛ kpe ngɛ wa si himi mi ɔ ma nyɛ ma ha nɛ e he maa wa ha wɔ kaa wa ma susu ni kpahi a he. Jehanɛ hu ɔ, nihi nɛ waa kɛ mɛ ngɛ ɔ a ní peepee ma nyɛ ma ha nɛ wa fo wɔ pɛ wa nɔ́ mi. Ngɛ nyagbe ligbi nɛ ɔmɛ a mi ɔ, nihi fuu susuu we nɔ he kulaa. Mohu ɔ, a “suɔ mɛ nitsɛmɛ a he.” (2 Tim. 3:1, 2) Mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa hwu kɛ si nyagba nɛ ɔmɛ nɛ wa nyɛ nɛ wa susu ni kpahi a he?

3. (a) Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa nu he kɛ ha ni kpahi? (b) Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

³ Ke wa kase Yehowa kɛ e Bi Yesu Kristo ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ nɛ wa maa nu he kɛ ha ni kpahi. Yehowa ji Mawu nɛ e jeɔ suɔmi kpo, nɛ e susuɔ nihi a he. E nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ  ji nɔ́ nɛ hi pe kulaa nɛ wa ma nyɛ maa kase. (1 Yoh. 4:8) Yesu kase Yehowa nɛ e je e su ɔmɛ kpo saminya. (Yoh. 14:9) Benɛ Yesu ngɛ zugba a nɔ ɔ, e kɛ e ní peepee tsɔɔ bɔ nɛ adesahi ma nyɛ ma je mi mi sami kpo ha. Ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, wa maa na bɔ nɛ Yehowa kɛ Yesu susuɔ nihi a he ha. Lɔ ɔ se ɔ, wa maa hyɛ níhi nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ kase mɛ.

4. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Yesaya 63:7-9 ɔ tsɔɔ kaa Yehowa susuɔ e we bi a he ke a hao?

⁴ Baiblo ɔ tsɔɔ kaa Yehowa susuɔ e sɔmɔli a he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu bɔ nɛ Yehowa nu he ha benɛ Israel bi nɛ a hi si blema a kɛ ka slɔɔtohi kpe ɔ he nɛ o hyɛ. Mawu Munyu ɔ de ke: ‘Benɛ a kɛ haomihi ngɛ kpee ɔ, lɛ hu e hao.’ (Kane Yesaya 63:7-9.) Pee se ɔ, Yehowa gu gbalɔ Zakaria nɔ kɛ ha nɛ e we bi ɔmɛ le kaa ke nihi ngɛ mɛ yi mi wae ɔ, e ngɛ kaa nɔ́ nɛ lɛ nɛ a ngɛ yi mi wae. Yehowa de e sɔmɔli ɔmɛ ke: ‘Nɔ nɛ maa ta nyɛ he ɔ, e ta ye hɛ ngmɛ he.’ (Zak. 2:8) Nɔ́ he tomi nɔ́ nɛ ɔ nɛ Yehowa kɛ tsu ní kɛ tsɔɔ bɔ nɛ e susuɔ e we bi a he ha a sa wawɛɛ nitsɛ!

5. Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́ ko nɛ tsɔɔ bɔ nɛ Yehowa ye bua e we bi nɛ a ngɛ nɔ́ nae ɔ ha.

⁵ Tsa pi he numi kɛkɛ nɛ Yehowa náa kɛ haa e sɔmɔli nɛ a ngɛ nɔ́ nae ɔ. Mohu ɔ, e peeɔ nɔ́ ko kɛ yeɔ bua mɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ Israel bi ɔmɛ ngɛ nyɔguɛ tso mi ngɛ Egipt nɛ a ngɛ nɔ́ nae ɔ, Yehowa nu he ha mɛ, nɛ e kpɔ̃ mɛ. Yehowa de Mose ke: “Amanehlu nɛ ye ma a ngɛ nae ngɛ Egipt ɔ, i na; nɛ ya nɛ a ngɛ foe kɛ ngɛ balɔ tsɛe ɔ hu i nu. Niinɛ, i le a nɔ́ nami ɔ tsuo. Lɔ ɔ he ɔ, i kple si kɛ ba, konɛ ma ba kpɔ̃ mɛ kɛ je Egipt bi ɔmɛ a dɛ mi.” (2 Mose 3:7, 8) Akɛnɛ Yehowa mi mi sãa lɛ ngɛ e we bi ɔmɛ a he he je ɔ, e kpɔ̃ mɛ kɛ je nyɔguɛ yemi mi. Jeha lafa komɛ a se benɛ Israel bi ɔmɛ ngɛ Si Womi Zugba a nɔ ɔ, he nyɛli te si kɛ wo mɛ. Enɛ ɔ he ɔ, “kɛmɛmi nɛ a hii kɛmɛe ngɛ a yi mi wali, kɛ ni nɛmɛ nɛ haoɔ mɛ ɔ a dɛ mi ɔ [pee Yehowa] mɔbɔ.” Si kake ekohu ɔ, mi mi sami ha nɛ Yehowa ye  bua e we bi ɔmɛ. E hla manyadali, nɛ e ha nɛ a kpɔ̃ Israel bi ɔmɛ kɛ je a he nyɛli ɔmɛ a dɛ mi.​—Many. 2:16, 18.

6. Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́ ko nɛ tsɔɔ bɔ nɛ Yehowa susu nɔ ko nɛ e hɛɛ susumi nɛ dɛ ɔ he ha.

⁶ Yehowa susuɔ e we bi a he ke be komɛ ɔ, a hɛɛ susumihi nɛ dɛ po. Mo susu Yona he nɛ o hyɛ. Mawu tsɔ gbalɔ nɛ ɔ kaa e ya jaje kojomi sɛ gbi kɛ si Nineve ma a. Benɛ ma a mi bi ɔmɛ tsake a tsui ɔ, Mawu kpataa we a hɛ mi hu. Se Yona bua jɔɛ he jã. Akɛnɛ gbami nɛ e gba kaa a ma kpata ma a hɛ mi ɔ bɛ mi he je ɔ, e “muklii mi fu wawɛɛ nitsɛ.” Se Yehowa to e tsui si ha Yona nɛ e ye bua lɛ nɛ e dla e juɛmi. (Yona 3:10–4:11) Pee se ɔ, Yona ba nu nɔ́ nɛ Yehowa ngɛ hlae maa tsɔɔ lɛ ɔ sisi, nɛ Yehowa ha nɛ e ngma nɔ́ nɛ ya nɔ ɔ kɛ fɔ si ha wɔ.​—Rom. 15:4. *

7. Níhi nɛ Yehowa peeɔ ha e we bi ɔ haa nɛ wa náa mɛni nɔ mi mami?

⁷ Níhi nɛ Yehowa peeɔ ha e we bi ɔ tsɔɔ kaa e mi mi sãa lɛ ngɛ a he. E le wa ti nɔ fɛɛ nɔ nyagba. Yehowa “le nɔmlɔ adesa tsui mi.” (2 Kron. 6:30) Ke waa kɛ haomihi ngɛ kpee ɔ, e le bɔ nɛ e peeɔ wɔ ha. Ke wa ma nyɛ maa da nya jio, wa be nyɛe jio, e le. “E be hae nɛ a ka [wɔ] pe bɔ nɛ [wa] ma nyɛ maa da nya.” (1 Kor. 10:13) Munyu nɛ ɔ woɔ nɔ bua wawɛɛ!

8-10. Mɛni ye bua Yesu nɛ e nyɛ nɛ e je mi mi sami kpo?

⁸ Benɛ Yesu ba zugba a nɔ ɔ, e susu nihi a he wawɛɛ. Ke e hí kulaa a, níhi etɛ komɛ a he je nɛ e pee jã ngɛ. Kekleekle ɔ, kaa bɔ nɛ wa wo ta kɛ sɛ hlami ɔ, Yesu kase e Tsɛ ɔ, nɛ e je e su ɔmɛ kpo saminya. Yesu suɔ nihi kaa bɔ nɛ e Tsɛ ɔ hu suɔ nihi ɔ. E ngɛ mi kaa Yesu bua jɔ níhi tsuo nɛ e ye bua Yehowa kɛ bɔ ɔ a he mohu lɛɛ, se e ‘ná nimli adesahi a he bua jɔmi’ pe kulaa. (Abɛ 8:31) Suɔmi nɛ Yesu ngɛ ɔ ha nɛ e susu nihi a he.

⁹ Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, Yesu le níhi nɛ nihi susuɔ kɛ níhi nɛ ngɛ a tsui mi kaa e Tsɛ ɔ nɔuu. (Mat. 9:4; Yoh. 13:10, 11) Akɛnɛ Yesu mi mi sãa lɛ ngɛ nihi a he he je ɔ, ke e yɔse kaa nihi pee mɔbɔmɔbɔ aloo nɔ́ ko ngɛ a nya gbae ɔ, e woɔ a bua.​—Yes. 61:1, 2; Luka 4:17-21.

¹⁰ Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, Yesu nitsɛ hu kɛ nyagbahi nɛ baa nihi a nɔ ɔ eko kpe. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e fɔli ji ohiatsɛmɛ. Yesu kase bɔ nɛ a tsuɔ ní tsumi nɛ he wa ha kɛ je Yosɛf ngɔ. (Mat. 13:55; Maak. 6:3) Eko ɔ, Yosɛf gbo loko Yesu gbe e sɔmɔmi ní tsumi ɔ nya. Enɛ ɔ he ɔ, Yesu le bɔ nɛ ke nɔ ko suɔlɔ gbo ɔ, e yeɔ nɔ ha. Nɛ e le bɔ nɛ e ngɛ ha ke nɔ ko ngɛ weku ko mi nɛ e slo a ti nɔ fɛɛ nɔ kɛ e hemi kɛ yemi. (Yoh. 7:5) Si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ kɛ ekpahi nɛ Yesu kɛ kpe ɔ ye bua lɛ nɛ e nu nihi nɛ a kɛ nyagbahi ngɛ kpee ɔ sisi.

11. Mɛni mi nɛ wa naa Yesu mi mi sami ɔ ngɛ titli? Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́. (Hyɛ foni nɛ ngɛ womi ɔ hɛ mi ɔ.)

¹¹ Nyakpɛ níhi nɛ Yesu pee ɔ tsɔɔ kaa e susuɔ nihi a he. Pi kaa e sa nɛ Yesu nɛ pee nyakpɛ níhi he je nɛ e pee jã ngɛ. Mohu ɔ, nihi a ‘he mɔbɔ nɛ peeɔ’ lɛ ɔ he je. (Mat. 20:29-34; Maak. 1:40-42) Kaa nɔ hyɛmi nɔ ɔ, mo susu bɔ nɛ Yesu nu he ha benɛ e ngɔ tuekpokutsɛ ko kɛ je ni ɔmɛ a kpɛti nɛ e ya tsa lɛ aloo benɛ  e tle yalɔyo ko binyumu si ɔ he nɛ o hyɛ. (Maak. 7:32-35; Luka 7:12-15) Yesu mi mi sã lɛ ngɛ a he, nɛ e ye bua mɛ.

12. Ngɛ Yohane 11:32-35 ɔ, mɛni tsɔɔ kaa Yesu nu he ha Maata kɛ Maria?

¹² Yesu nu he ha Maata kɛ Maria. Benɛ Yesu na aywilɛho nɛ Maata kɛ Maria ngɛ yee ngɛ a nyɛminyumu Lazaro nɛ gbo ɔ he ɔ, e “wɔle vo nyu.” (Kane Yohane 11:32-35.) Tsa pi e hɛ nɛ ma ja ngɛ e huɛ ɔ he ɔ he je kɛkɛ nɛ e fo ya ngɛ ejakaa e le kaa e ma tle Lazaro si. Mohu ɔ, bɔ nɛ Maata kɛ Maria ngɛ aywilɛho yee ha a nɛ pee lɛ mɔbɔ, nɛ e fo ya a nɛ.

13. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ lemi nɛ wa le kaa Yesu susuɔ nɔ he ɔ woɔ wa bua?

¹³ Lemi nɛ wa le kaa Yesu susuɔ nɔ he ɔ woɔ wa bua. E ngɛ mi kaa wa yi mluku kaa Yesu. Se kɛ̃ ɔ, wa bua jɔ bɔ nɛ e ye bua nihi ha a he. (1 Pet. 1:8) Amlɔ nɛ ɔ, Yesu ji Matsɛ ngɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ nya. Enɛ ɔ nɛ wa le ɔ hu woɔ wa bua wawɛɛ. E be kɛe nɛ e ma je nɔ́ nami tsuo kɛ je. Yesu hi zugba a nɔ hyɛ kaa adesa, enɛ ɔ he ɔ, he blɔ nɛ e ná kaa e maa ye bua adesahi nɛ Satan nɔ yemi ɔ ha nɛ a ngɛ nɔ́ nae ɔ sa wawɛɛ nitsɛ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa bua jɔ kaa wa ngɛ Nɔ Yelɔ ko nɛ e ma nyɛ maa “nu wa gbɔjɔmi ɔmɛ a he ha wɔ.”​—Heb. 2:17, 18; 4:15, 16.

14. Mɛni Efeso Bi 5:1, 2 ɔ woɔ wɔ he wami nɛ waa pee?

¹⁴ Bɔ nɛ Yehowa kɛ Yesu susuɔ nihi a he haa woɔ wɔ he wami konɛ wɔ hu wa susu ni kpahi a he. (Kane Efeso Bi 5:1, 2.) Wa be nyɛe maa le níhi nɛ ngɛ nihi a tsui mi. Se kɛ̃ ɔ, wa ma nyɛ maa nu mɛ sisi nɛ waa le níhi nɛ hia mɛ hulɔ. (2 Kor. 11:29) Wa “fo we [wɔ] nitsɛmɛ pɛ [wa] nɔ́ mi” kaa bɔ nɛ nihi peeɔ ngɛ je ɔ mi ɔ, mohu ɔ, wa “foɔ ni kpahi hu a nɔ́ mi.”​—Filip. 2:4.

15. Mɛnɔmɛ titli nɛ e sa kaa a susu nihi a he?

¹⁵ Asafo mi nikɔtɔmahi titli nɛ e sa kaa a susu nihi a he. Ejakaa a maa bu bɔ nɛ a hyɛ jijɔ ɔmɛ a nɔ ha a he akɔtaa kɛ ha Yehowa. (Heb. 13:17) Loko a ma nyɛ maa ye bua nyɛmimɛ ɔ, ja a nuɔ mɛ sisi. Mɛni a ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa a nuɔ a nyɛmimɛ ɔmɛ sisi?

16. Mɛni nɛ asafo mi nɔkɔtɔma nɛ e ngɛ mi mi sami ɔ peeɔ, nɛ mɛni he je enɛ ɔ he hia a?

¹⁶ Asafo mi nɔkɔtɔma nɛ e susuɔ nyɛmimɛ a he ɔ, e náa be kɛ haa mɛ. E biɔ mɛ sane konɛ e kɛ le a susumi, nɛ e toɔ e tsui si kɛ buɔ mɛ tue. Su nɛ ɔ he hia wawɛɛ titli ke nyɛmi ko suɔ kaa e ma de nɔkɔtɔma ko e nyagba ko se e li bɔ nɛ e ma de lɛ ha. (Abɛ 20:5) Ke nɔkɔtɔma ko náa be kɛ haa nyɛmimɛ ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ huɛ bɔmi kpakpa maa hi e kɛ mɛ a kpɛti, nɛ a maa suɔ e sane wawɛɛ.​—Níts. 20:37.

17. Mɛni su nɛ nyɛmimɛ fuu tsɔɔ kaa a suɔ ngɛ asafo mi nikɔtɔmahi a he? Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́.

¹⁷ Nyɛmimɛ fuu tsɔɔ kaa a bua jɔ bɔ nɛ asafo mi nikɔtɔmahi susuɔ nyɛmimɛ a he ha a. Mɛni he je? Nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Adelaide de ke: “Akɛnɛ i le kaa a maa nu mi sisi he je ɔ, e yi ha mi kaa ma hɛ kɛ su a he. Ke o kɛ mɛ ngɛ ní sɛɛe ɔ, bɔ nɛ a kɛ mo tuɔ munyu ha a tsɔɔ kaa a ngɛ mi mi sami.” Nyɛminyumu ko nɛ e hɛ sa mi mi sami kpo nɛ asafo mi nɔkɔtɔma ko je kɛ tsɔɔ lɛ ɔ de ke: “Benɛ i kɛ asafo mi nɔkɔtɔma a ngɛ ye nyagba ko he susue ɔ, i na kaa vo nyu da e hɛ ngmɛ nɔ. Ye hɛ be nɔ́ nɛ ɔ nɔ jee gblegbleegble.”​—Rom. 12:15.

18. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa wa mi mi sãa wɔ ngɛ nihi a he?

 ¹⁸ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, tsa pi asafo mi nikɔtɔmahi pɛ nɛ e sa kaa a je mi mi sami kpo. Wɔ tsuo wa ma nyɛ maa pee jã. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Bɔɔ mɔde nɛ o nu nyagbahi nɛ o weku mi bimɛ kɛ nyɛmimɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ kɛ ngɛ kpee ɔ sisi. Moo hɛ kɛ su nihewi kɛ yihewi, nihi nɛ a be he wami, nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi, kɛ nihi nɛ a suɔli gbo ɔ a he nɛ o kɛ mɛ nɛ sɛɛ ní. Mo bi mɛ bɔ nɛ níhi ngɛ nɔ yae ha. Ke a kɛ mo ngɛ ní sɛɛe ɔ, moo bu mɛ tue saminya. Ha nɛ o ní peepee nɛ tsɔɔ kaa o nu mɛ sisi. Ha nɛ a le kaa o suɔ nɛ o ye bua mɛ. Ke wa pee jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ mɛ nitsɛnitsɛ.​—1 Yoh. 3:18.

19. Mɛni he je nɛ e sɛ nɛ waa pee kpɛii ke wa ngɛ nihi ye buae ɔ?

¹⁹ Ke wa ngɛ nihi ye buae ɔ, e sɛ nɛ waa pee kpɛii. Mɛni he je? Ejakaa e slo bɔ nɛ nɔ fɛɛ nɔ peeɔ e ní ha ke e kɛ nyagba ko ngɛ kpee. Be mi nɛ e yi ha ni komɛ kaa a maa tu a nyagbahi a he munyu ɔ, ni komɛ hu ngɛ nɛ a sume nɛ a kɛ ni kpahi sɛɛɔ a nyagbahi a he ní. Enɛ ɔ he ɔ, e ngɛ mi kaa wa suɔ nɛ waa ye bua nihi mohu lɛɛ, se e sɛ nɛ wa bi mɛ sanehi nɛ maa gbe mɛ zo. (1 Tɛs. 4:11) Ke nihi je a tsui mi nɛ a de wɔ a nyagbahi po ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa waa kɛ mɛ ma kpa gbi be fɛɛ be. Se kɛ̃ ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa nu mɛ sisi. E sa nɛ wa he nɛ sɔ kɛ bu mɛ tue, nɛ wa he nɛ ko sɔ kɛ tu munyu.​—Mat. 7:1; Yak. 1:19.

20. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ mi?

²⁰ Tsa pi nyɛmimɛ pɛ nɛ e sa kaa wa mi mi nɛ sã wɔ ngɛ a he. E sa nɛ wa mi mi nɛ sã wɔ ngɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ ha mɛ ɔ hu a he. Kɛ wa ma plɛ kɛ pee jã ha kɛɛ? Wa ma susu enɛ ɔ he ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ se ɔ mi.