Pa kaxlän, ri tzij amén, ntel chë tzij «kan ke riʼ wä» o «kantzij na wä». Pa kiqʼij qa ri winäq ri yerutzjoj le Biblia, ri winäq kʼïy mul xkiksaj ri tzij riʼ rchë xkijkibʼaʼ kitzij chkiwäch. Jun tzʼetbʼäl. Ri winäq nkiʼij wä «amén» taq kʼo nkitzüj rchë nqʼalajin chë kantzij ri xkiʼij chqä chë xtkiʼän o xtkiyaʼ ri xkitzüj (Núm. 5:22). Y taq kan chkiwäch ye kʼïy nkiʼij wä «amén», riʼ nuʼän chë kʼo na wä más rma nkiʼän o nkiyaʼ ri xkitzüj (Neh. 5:13).

Chpan ri capítulo 27 rchë ri wuj Deuteronomio nqïl jun utziläj tzʼetbʼäl chrij ri rubʼanik xksäx ri tzij amén. Chriʼ nuʼij chë ri israelitas kimolon wä kiʼ chkikojöl ri juyuʼ Ebal chqä ri juyuʼ Guerizim rchë nkikʼoxaj ri Rupixaʼ Moisés chqä rchë nkiʼij chë xtkismajij ri pixaʼ riʼ. Riʼ xbʼanatäj taq ye kʼo wä chik chwäch ri ulew tzjun qa chkë. Ronojel mul, taq ri israelitas xkikʼoxaj wä achkë kʼayewal xtrïl jun winäq we ma xtsmajij ta ri Pixaʼ, jontir ryeʼ xkiʼij «amén» (Deut. 27:15-26). Tachʼobʼoʼ chë yït kʼo chkikojöl ri winäq riʼ, ¿yakowin nakʼoxaj kichʼaʼäl ri pa mil achiʼaʼ, ixoqiʼ chqä akʼalaʼ taq nkiʼij «amén»? (Jos. 8:30-35). Kantzij na wä chë ma xkimestaj ta ri xkitzüj che rä Jehová ri qʼij riʼ. Y qataman chë xkiʼän ri xkitzüj rma le Biblia nuʼij: «Ri tinamït Israel xyaʼ ruqʼij Jehová ronojel ri junaʼ xkʼaseʼ Josué. Chqä xkiʼän riʼ ronojel ri junaʼ xejeʼ ri ukʼwäy taq bʼey ri xekʼaseʼ na qa taq xkäm Josué ri xkitzʼët ronojel ri xuʼän Jehová pa rwiʼ Israel» (Jos. 24:31).

Jesús chqä xksaj ri tzij «amén» rchë xkʼüt chë kantzij ri najin nuʼij, ye kʼa ryä jun wä chik rubʼanik xksaj ri tzij riʼ. Ryä, pa rukʼexel xksaj ri tzij riʼ taq jun winäq nkʼïs rutzij, xa xksaj pa naʼäy che rä rutzij rchë xyaʼ rejqalen  ri xuʼij. Taq xuʼän riʼ, re tzij reʼ kʼïy mul ke reʼ rubʼanik nqʼaxäx pa qachʼaʼäl: «kantzij na wä». Kʼo mul, Jesús kan xkamluj wä kaʼiʼ mul ri tzij riʼ, «amén amén» (Mat. 5:18; Juan 1:51). Ke riʼ xkʼüt chë kan chöj tzij ri xuʼij. Ryä xkowin xuʼän riʼ rma Dios xtksaj ryä rchë xtuʼän ronojel ri rutzujun qa (2 Cor. 1:20; Rev. 3:14).

Ri israelitas xkiʼij chqä «amén» taq xkiyaʼ ruqʼij Jehová chqä taq xechʼö qʼanäj rkʼë (Neh. 8:6; Sal. 41:13). Taq jun winäq nkʼïs wä ruchʼonïk y ri najin yekʼoxan rchë nkiʼij wä «amén», riʼ nukʼüt wä chë ütz xkikʼoxaj ri xbʼix chpan ri chʼonïk. Ya riʼ wä rubʼanik xkikʼüt chë junan kiwäch chqä xyaʼ wä más ruqʼij ri moloj. Ya riʼ xbʼanatäj taq David, ri qʼatöy tzij, xuʼän jun nmaqʼij rma xkʼwaj ri Arca pa Jerusalén. Chpan ri nmaqʼij riʼ, ryä xuʼän jun utziläj chʼonïk ri xbʼixäx chkiwäch ri winäq (1 Crón. 16:8-36). Ronojel ri xbʼix chpan ri chʼonïk riʼ kan xsloj kan ri winäq, y rma riʼ ronojel xkiʼij «‹¡amén!›, chqä xkiyaʼ ruqʼij Jehová». Kantzij na wä chë jontir winäq kan kiʼ kikʼuʼx xkinaʼ rma junan xkiʼij «amén».

Pa naʼäy siglo, ri cristianos chqä nkiʼij wä «amén» taq nkiyaʼ wä ruqʼij Dios. Chqä jojun chkë ri xetzʼibʼan jojun wuj ri ye kʼo chpan le Biblia xkiksaj ri tzij riʼ chpan ri cartas xekiʼän (Rom. 1:25; 16:27; 1 Ped. 4:11). Ri wuj Revelación chqä nuʼij chë ye kʼo ángeles ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová chlaʼ chkaj kikʼë re tzij reʼ: «¡Amén! ¡Tiyaʼ ruqʼij Jah!» (Rev. 19:1, 4). Ri naʼäy taq cristianos nkiʼij wä «amén» taq nkʼis jun chʼonïk pa kimoloj (1 Cor. 14:16). Ye kʼa kan xkiyaʼ ruqʼij ri tzij riʼ y ma chaq tzij ta wä xkiʼij.

Rkʼë ronojel ri xqatzʼët qa, nqʼax chqawäch achkë rma janina ruqʼij nqaʼij «amén». Taq nqaʼän jun qachʼonïk chqä nqaʼij ri tzij riʼ, nqakʼüt chë kan pa qan xel wä ri xqaʼij. Y taq jun qachʼalal nuʼän jun chʼonïk pa kiwiʼ ye kʼïy y röj nqaʼij «amén», nkʼaxatäj o manä, najin  nqakʼüt chë nqanaʼ ri xuʼij ri qachʼalal riʼ. Komä tqatzʼetaʼ achkë chik más nbʼanö chë kan kʼo ruqʼij nqaʼij «amén».

Ke riʼ xtqakʼüt chë nqayaʼ ruqʼij ri chʼonïk chqä chë xqayaʼ qaxkïn che rä. Nqayaʼ ruqʼij Jehová ma xa xuʼ ta rma nqaʼij «amén», nqayaʼ chqä ruqʼij taq nqayaʼ qaxkïn che rä ri chʼonïk. Ri kan pa qan ntel wä nqaʼij «amén» xtqrtoʼ rchë xtqayaʼ ruqʼij ri chʼonïk chqä rchë xtqayaʼ qaxkïn che rä.

Ke riʼ xtqakʼüt chë junan qawäch kikʼë ri qachʼalal. Taq nbʼan jun chʼonïk pa congregación, jontir ri qachʼalal nqayaʼ qan chrij ri achkë nuʼij ri najin nbʼanö ri chʼonïk (Hech. 1:14; 12:5). Taq jontir junan nqaʼij «amén», más junan nuʼän qawäch chqä Jehová más xtrajoʼ xtyaʼ pä ri xtqakʼutuj che rä. Chqä nbʼanatäj riʼ tapeʼ xa pa qan nqaʼij wä «amén».

Ke riʼ nqayaʼ ruqʼij Jehová. Ryä nutzʼët ronojel ri nqaʼän rchë nqayaʼ ruqʼij, tapeʼ ri nqaʼän, chqawäch röj, ma kan ta kʼo ruqʼij (Luc. 21:2, 3). Dios nutzʼët achkë rma nqaʼän riʼ rma nkowin nutzʼët ri kʼo pa qan. Tapeʼ xa pa teléfono nqakʼoxaj wä ri moloj, ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová nuyaʼ ruxkïn chqë taq nqaʼij «amén». Taq nqaʼij riʼ, najin nqayaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ri congregación.

Achiʼel qatzʼeton pä, ri naʼij «amén» janina ruqʼij tapeʼ chqawäch röj rkʼë jbʼaʼ achiʼel ta majun más rejqalen. Ri wuj Perspicacia nuʼij chë ri tzij riʼ nkʼatzin rchë nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx, chë xqä chqawäch ri xkʼutüx che rä Dios chqä chë qayoʼen chë ryä xtyaʼ pä ri xkʼutüx che rä. Rma riʼ, ronojel mul ri xtqaʼij «amén», Jehová kiʼ rukʼuʼx xtuʼän qkʼë (Sal. 19:14).