Ndeto ya Kĩkamba “ameni” yonanasya, “ũu ũtw’ĩke ũu,” kana “nĩ w’o.” Yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania ĩla ũalyũlo wayo nĩ “ĩthĩwa mũĩkĩĩku,” kana “ĩthĩwa wa kwĩkwatw’a.” Mavinda amwe ndeto ĩsu nĩyatũmĩawa maũndũnĩ ma mĩao. Mũndũ amina kwĩyĩava aasya “ameni” nĩ kana aĩkĩĩthye kĩla waweta nĩ kya w’o, na nũkũendeea kũlũmany’a nakyo o na ethĩwa ekwatwa nĩ kyaũ. (Mot. 5:22) Yĩla waĩsya ũu andũnĩ eethĩawa akwata kĩtumi kĩngĩ kĩnenange kya kwĩanĩsya wĩvĩto wake.—Nee. 5:13.

Ngewa ĩmwe ya kwendeesya yonanĩtye ũndũ ndeto “ameni” yatũmĩawa yĩ ĩvukunĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao kĩlungu kya 27. Yĩla Aisilaeli malikile Nthĩ ya Watho, meeiwe mombanĩe katĩ katĩ wa Kĩĩma kya Evali na Kĩĩma kya Ngelisimu nĩ kana masomewe ĩla Mĩao. Moombanĩĩte vu methukĩĩsye na mayĩĩkĩĩthya kana makamĩatĩĩaa. Nĩ kana maĩkĩĩthye ũu, makilasya meew’a vawetwa kĩla kĩkamakwata malea kũkwata Mĩao, makasya “Ameni.” (Kũt. 27:15-26) Kwavindĩĩsya wasya ũla weew’ĩkaa aũme, na aka, na syana ngili mbingĩ mayasya ũu na wasya mũnene. (Yos. 8:30-35) Mayaĩ mesa kũlwa nĩ ndeto ila mawetie mũthenya ũsu. Na Aisilaeli nĩmaendeeie kũlũmany’a na ndeto isu nũndũ Mbivilia yaĩtye: “Isilaeli mathũkũmaa Yeova mĩthenya yonthe ya Yosua, na mĩthenya yonthe ya atumĩa ala mekalile thayũ kũvĩtũka Yosua, na meesĩ wĩa w’onthe wa Yeova, ũla watethisye kwondũ wa Isilaeli.”—Yos. 24:31.

O nake Yesũ nĩwatũmĩaa “ameni” kũĩkĩĩthya kana kĩla ũkũneena nĩ kya w’o, ĩndĩ eekaa ũu kwa nzĩa yĩ mwanya. Vandũ va kwasya ũu aisũngĩa ndeto syaneenwa, ambaa kwasya “ameni” (ũalyũlo wayo kwa Kĩkamba nĩ “nĩ w’o”) atanamba kũweta ndeto sya w’o. Mavinda angĩ nĩwamĩwetaa  kelĩ, akyasya “ameni ameni.” (Mt. 5:18; Yoa. 1:51) Yĩla wasya ũu eethĩawa aĩkĩĩthya ala mamwĩthukĩĩsye kana ndeto syake nĩ sya w’o ki. Yesũ aĩ atonya kũĩkĩĩthya ũu ate na nzika nũndũ nĩwe ũkatuma mawatho onthe ma Ngai meanĩa.—2 Ako. 1:20; Ũvu. 3:14.

O na ĩngĩ, Aisilaeli nĩmaasya “ameni” yĩla meũmũtaĩa Yeova na yĩla meũmũvoya. (Nee. 8:6; Sav. 41:13) Yĩla ala methukĩĩsye mboya maasya “ameni” mboya yathela, meethĩawa moonany’a kana nĩmeetĩkĩlana na kĩla kyawetwa. Kwoou kĩla ũmwe eethĩawa akwata mwanya wa kũkwata mbau kĩla kĩendeee, na kĩu nĩkyatumaa matanĩa kũmũthaitha Yeova me ngwatanĩo. Ũu nĩw’o kweethĩiwe yĩla Mũsumbĩ Ndaviti waetie Ĩsandũkũ ya Yeova Yelusaleme. Ĩsandũkũ yavika nĩmeethĩiwe na ĩvinda ya kũtana, vala Ndaviti wavoyie mboya nzeo mũno kuma ngoonĩ. Mboya ĩsu yaĩ ta wathi, na wĩ nthĩnĩ wa 1 Mavinda 16:8-36. Ala maĩ vo meewie makiitwa mũno nĩ ndeto syake mũvaka “andũ onthe masya, Ameni, na mamũtaĩa Yeova.” Kwasya ũu na wasya ũmwe nĩkwongelile ũtanu woo mũthenyanĩ ũsu.

O ta ũu, Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa nĩmatũmĩaa ndeto “ameni” maimũtaĩa Yeova. Aandĩki ma Mbivilia nĩmamĩtũmĩaa mũno maiandĩka mavalũa. (Alo. 1:25; 16:27; 1 Vet. 4:11) O na ĩvuku ya Ũvuany’o nĩyĩwetete syũmbe sya veva syĩ ĩtunĩ iimũtaĩa Yeova na kwasya: “Ameni! Aleluya!” (Ũvu. 19:1, 4) Yĩla Aklĩsto ma mbee mombanĩte, nĩmaasya “ameni” mboya yathela. (1 Ako. 14:16) Ĩndĩ mayaasya ũu mateũsũanĩa kĩla maendeesye.

Maũndũ asu twaneenea nĩmatwony’a ũndũ ndeto “ameni” yatũmĩkaa tene, na no matũtetheesye kũelewa nĩkĩ ve vata wa kwasya “ameni” mũthyanĩ wa mboya. Yĩla twasya ũu mũthyanĩ wa mboya yitũ ene twĩthĩawa tũyonany’a kana kĩu twaneena nĩkyo kĩ ngoonĩ. Nao yĩla twasya “ameni” mũthyanĩ wa mboya ya andũ aingĩ, o na ethĩwa twĩasya ũu ngoonĩ, twĩthĩawa twoonany’a  kana nĩtweetĩkĩlana na maũndũ ala mawetwa. Kwoona maũndũ aa angĩ mekwonany’a vata wa kwasya “ameni.”

Twonanasya nĩtwĩthukĩĩsye nesa yĩla twĩ ũthaithinĩ. Yĩla mboya ĩendeee twĩthĩawa tũithaitha Yeova, na kwoou kĩla tũkwĩka na kũweta nĩ kya vata. Nũndũ twĩenda “ameni” yitũ yĩthĩwe yumĩte ngoonĩ, kĩu no kĩtwĩkĩe vinya twĩkue nesa yĩla mboya ĩendeee na tũimĩthukĩĩsya nesa.

Nĩtwĩthĩawa na ngwatanĩo yĩla tũũthaitha. Yĩla mboya ĩkumw’a twĩ ũmbanonĩ, twĩthĩawa twĩthukĩĩsye nesa o kĩla ala angĩ methukĩĩsye. (Meko 1:14; 12:5) Na yĩla twasya “ameni” vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala angĩ, ngwatanĩo yitũ nĩlũlũmĩlaw’a. Yĩla twasya “ameni,” twĩthĩwe twĩĩka ũu na wasya kana ngoonĩ, twĩthĩawa twamũnenga Yeova kĩtumi kĩngĩ kya kũsũngĩa mboya ĩsu twamũvoya twĩ vamwe.

Twĩthĩawa tũimũtaĩa Yeova. Yeova nĩwonaa tũmaũndũ tũnini tũla twĩkaa tũimũthaitha. (Luka 21:2, 3) Nĩwĩthĩawa ene kĩla kĩũtũsukuma twĩke maũndũ asu na nĩwĩthĩawa esĩ kĩla kĩ ngoonĩ. O na yĩla twĩthukĩĩsye ũmbano simũnĩ na tũyasya “ameni” twĩnyivĩtye, twĩkale twĩsĩ kana o na “ameni” ĩsu twaweta Yeova ndaleaa kũmĩw’a. “Ameni” ĩsu Yeova nũmĩtalaa vamwe na “ameni” ila syawetwa nĩ ala angĩ ũmbanonĩ.

No twone ta tũtaneka ũndũ mũnene yĩla twasya “ameni,” ĩndĩ Yeova amyonaa yĩ ya vata vyũ. Ĩvuku yĩmwe yĩeleetye maũndũ ma Mbivilia yaĩtye kana yĩla athũkũmi ma Ngai “matũmĩa ndeto o ĩsu ĩmwe,” methĩawa mayonany’a kana “ngoo syoo ii na nzika o na vanini, nĩsyeetĩkĩlana na kĩla kyawetwa, na syĩ na wĩkwatyo mũlũmu.” Ekai ĩndĩ tũtate mũno kĩla “ameni” twaweta ĩtume Yeova ew’a mũyo.—Sav. 19:14.