Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 20

Fakafiemālie ki he Fānau ‘Oku Ngaohikovia Fakaefehokotaki Fakasino

Fakafiemālie ki he Fānau ‘Oku Ngaohikovia Fakaefehokotaki Fakasino

“[Ko e] ‘Otua ‘o e fakafiemālie kotoa pē . . . ‘okú ne fakafiemālie‘i kitautolu ‘i he kotoa ‘o hotau ngaahi ‘ahi‘ahí.”​—2 KOL. 1:3, 4.

HIVA 41 Lotu kia Sihova Lolotonga ‘o e Talavoú

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. (a) Ko e hā ‘a e fakatātā ‘oku fakahaa‘i ai ‘oku ma‘u ‘e he tangatá ha fiema‘u fakanatula ke fakafiemālie‘i kinautolu mo ha malava ke fai pehē? (e) Kuo anga-fēfē hono uesia ‘a e fānau ‘e ni‘ihi?

‘OKU ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e fiema‘u fakanatula ke fakafiemālie‘i kinautolu mo e malava makehe ke fakafiemālie‘i ‘a e ni‘ihi kehé. Ko e fakatātaá, ‘i he tō ha ki‘i leka ‘o lavea hono tuí ‘i ha‘ane va‘inga, te ne lele nai mo tangi ki he‘ene mamí pe tetí. He‘ikai lava ‘e he mātu‘á ke ‘ai ke sai leva ‘a e laveá, ka ‘e lava ke na fakafiemālie‘i ‘a e ki‘i tamá. Te na ‘eke ange nai pe ko e hā e me‘a na‘e hokó, holoholo‘i hono lo‘imatá, fai ha ngaahi lea fakafiemālie mo anga-‘ofa, pea mahalo te na faito‘o pe lalava ia. ‘Ikai ke fu‘u fuoloa, ‘oku na‘a ‘a e ki‘i tamá pea toe hoko atu nai ‘ene va‘ingá. ‘I he faai atu e taimí, ‘e sai hono laveá.

2 Neongo ia, ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ko e fānaú ‘oku uesia kinautolu ‘i ha ngaahi founga kovi ‘aupito. Ko e ni‘ihi ‘oku ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino kinautolu. Ko e ngaohikoviá ‘e lava ke fakahoko tu‘o taha ia, pe toutou fakahoko ia ‘i he ngaahi ta‘u lahi. Pe ko e hā pē tu‘ungá, ko e ngaohikoviá ‘e lava ke ne fakatupunga ‘a e maumau fakaeongo fakalilifu. ‘I he ngaahi tu‘unga ‘e ni‘ihi, ‘oku ma‘u ‘a e tokotaha faihiá pea tautea‘i. Ko e tu‘unga ‘e ni‘ihi, ko e tokotaha faihiá ‘oku hā ngali ‘oku ‘ikai ke tautea‘i ia. Ka neongo kapau ‘oku fakahoko vave ‘a e tauteá, ko e ola fakatupu maumau ‘o e ngaohikoviá ‘e lava ke ne uesia ‘a e ki‘i tamá ‘o a‘u ki he‘ene fu‘u lahí.

3. Hangē ko ia ‘oku lave ki ai ‘a e 2 Kolinitō 1:3, 4, ko e hā ‘a e finangalo ‘o Sihová, pea ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i te tau lāulea ki aí?

3 Kapau ‘oku kei fāinga ha Kalisitiane na‘e ngaohikovia ‘i he‘ene kei si‘í mo e mamahi fakaeongó ‘i he‘ene fu‘u lahí, ko e hā ‘a e tokoni ‘oku ala ma‘ú? (Lau ‘a e 2 Kolinitō 1:3, 4.) ‘Oku hā mahino, ko e finangalo ia ‘o Sihová ke ma‘u ‘e he‘ene fanga sipí ‘a e ‘ofa mo e fakafiemālie ‘oku nau fiema‘ú. Ko ia tau lāulea angé ki he fehu‘i ‘e tolu: (1) Ko e hā ‘oku fiema‘u nai ai ‘e he fa‘ahinga na‘e ngaohikovia kinautolu ‘i he‘enau kei si‘í ha fakafiemālié? (2) Ko hai ‘e lava ke ne ‘oatu ‘a e fakafiemālie ‘oku fiema‘ú? (3) ‘E lava fēfē ke tau fakahoko ola lelei ‘a e fakafiemālié?

KO E HĀ ‘OKU FIEMA‘U AI ‘A E FAKAFIEMĀLIE?

4-5. (a) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke ‘ilo‘i ko e fānaú ‘oku nau kehe mei he kakai lalahí? (e) ‘E anga-fēfē nai hano uesia ‘e he ngaohikoviá ‘a e malava ‘a ha ki‘i tama ke falala ki he ni‘ihi kehé?

4 Ko e kakai lalahi ‘e ni‘ihi na‘e ngaohikovia kinautolu ‘i he‘enau kei si‘í, ‘e kei fiema‘u pē nai kiate kinautolu ‘a e fakafiemālie neongo kuo ‘osi mei ai ‘a e ngaahi ta‘u lahi. Ko e hā hono ‘uhingá? Ke hoko ‘o mahino‘i iá, kuo pau ke tau ‘uluaki ‘ilo‘i ko e fānaú ‘oku nau kehe ‘aupito mei he kakai lalahí. Ko ha ki‘i tama ‘oku fa‘a uesia ia ‘i he ngaahi founga mātu‘aki kehe ia mei he ngaahi founga ‘e uesia nai ai ha tokotaha lahi ‘i hano ngaohikovi‘i. Fakakaukau ki he ngaahi fakatātā ‘e ni‘ihi.

5 ‘Oku fiema‘u ‘e he fānau ke nau fakatupulekina ha vaha‘angatae vāofi mo falala‘anga mo e fa‘ahinga ‘oku nau ‘ohake mo tokanga‘i kinautolú. Ko e ngaahi vaha‘angatae ko iá ‘oku ‘ai ai ‘a e fānaú ke nau ongo‘i malu pea ako‘i ai kinautolu ke falala ki he ni‘ihi ‘oku ‘ofa ‘iate kinautolú. (Saame 22:9) Ko e me‘a fakamamahí, ko e ngaohikoviá ‘oku fa‘a hoko lahi tahá ‘i ‘api pea ko e ngaahi mēmipa ofi ‘o e fāmilí mo e ngaahi kaume‘a ‘o e fāmilí ‘oku nau fa‘a fakahoko iá. Ko hono maumau‘i ‘a e falala ‘a ha ki‘i tama ‘i he founga ko ení ‘e lava ke ‘ai ai ke faingata‘a ki he ki‘i tamá ke falala ki he ni‘ihi kehé, na‘a mo e hili ha laui ta‘u ki mui ai.

6. Ko e hā ‘oku fakamamahi mo fakatupu maumau ai ‘a e ngaohikovia fakaefehokotaki fakasinó?

6 Ko e fānaú ‘oku ‘ikai lava ke nau malu‘i kinautolu, pea ko e ngaohikovia fakaefehokotaki fakasinó ‘oku fakamamahi mo fakatupu maumau. Ko hono fakamālohi‘i ‘o e fānaú ke fai ‘a e ngaahi tō‘onga fakaefehokotaki fakasinó ‘i he ngaahi ta‘u lahi ki mu‘a ke nau mateuteu fakaesino, fakaeongo pe faka‘atamai ki he fehokotaki fakasino ‘i he nofo malí ‘e lava ke fakatupu maumau lahi. Ko e ngaohikoviá ‘e lava ke ne ‘ai ha ki‘i tama ke ne ma‘u ha vakai hala ki he fehokotaki fakasinó. ‘E lava ke ne ‘ai ‘a e ki‘i tamá ke ne ongo‘i ta‘etaau pea ‘ikai falala ki he ni‘ihi kehé.

7. (a) Ko e hā ‘oku faingofua nai ai ki ha tokotaha ke ne kākaa‘i pea ngaohikovia ha ki‘i tama, pea ‘oku anga-fēfē nai ‘ene fai peheé? (e) Ko e hā nai ‘a e nunu‘a ‘o e ngaahi loi ko iá?

7 Ko e fānaú ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e malava kakato ke fakakaukau, faka‘uhinga pe ke ‘ilo‘i pea faka‘ehi‘ehi mei he fakatu‘utāmakí. (1 Kol. 13:11) Ko ia ‘oku faingofua ‘aupito ki ha tokotaha ke ne kākaa‘i pea ngaohikovia ‘a e fānaú. Ko e fa‘ahinga ‘oku nau fai ‘a e ngaohikoviá ‘oku nau ako‘i ki he fānaú ‘a e ngaahi loi fakatu‘utāmaki, hangē ko e ngaohikoviá ko e fo‘ui pē ia ‘o e ki‘i tamá, ko e ngaohikoviá kuo pau ke tauhi ke fakapulipuli, he‘ikai fanongo pe tokanga ha taha kapau ‘e līpooti ‘e he ki‘i tamá ‘a e ngaohikoviá, pe ko e ngaahi tō‘onga fakaefehokotaki fakasino ‘i he vaha‘a ‘o ha tokotaha lahi mo ha ki‘i tama ko e founga anga-maheni pē ia hono fakahāhā ‘a e fe‘ofa‘akí. Ko e ngaahi loi ko iá ‘e lava ke uesia ai ‘a e malava fakaefakakaukau ‘a e ki‘i tamá mo ‘ene vakai ki he mo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ko iá ‘i ha laui ta‘u. ‘E tupu hake nai ha ki‘i tama pehē ‘o fakakaukau kiate ia ‘oku ‘ikai hano ‘aonga, ongo‘i ta‘ema‘a mo ‘ikai taau mo e ‘ofá pe fakafiemālié.

8. Ko e hā ‘e lava ke tau fakapapau‘i ai ‘e lava ke ‘omai ‘e Sihova ‘a e fakafiemālie ki he fa‘ahinga kuo ngaohikoviá?

8 ‘Oku ‘ikai leva ke faka‘ohovale ‘a e lava ke fakatupunga ‘e he ngaohikovia fakaefehokotaki fakasinó ha maumau tu‘uloa. He fulikivanu ē ko e hia ko ení! Ko e mafolalahia ko ia ‘a e ngaohikoviá ‘oku fakamo‘oni‘i ma‘ala‘ala ai ‘oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ko ha taimi ‘a ia ko e tokolahi ‘oku ‘ikai te nau “ma‘u ‘a e ‘ofa fakanatulá” pea “ko e kau tangata fulikivanú mo e kau kākaá te nau ‘alu mei he kovi ki he kovi ange.” (2 Tīm. 3:1-5, 13) Ko e ngaahi fāliunga ‘a Sētané ‘oku fulikivanu mo‘oni, pea ‘oku fakamamahi ‘a e taimi ‘oku fai ai ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e ngaahi tō‘onga ‘oku lelei‘ia ai ‘a e Tēvoló. Kae kehe, ‘oku mālohi mama‘o ange ‘a Sihova ‘ia Sētane pe ko ‘ene kakaí. ‘Oku ‘ikai ‘aupito te ne ta‘e‘ilo ‘a e ngaahi fāliunga ‘a Sētané. ‘E lava ke tau fakapapau‘i ‘oku ‘ilo‘i lelei ‘e Sihova ‘a e mamahi ‘oku tau hokosiá pea te ne ‘omai ‘a e fakafiemālie ‘oku tau fiema‘ú. ‘Oku tau monū‘ia ‘i he tauhi ki he “‘Otua ‘o e fakafiemālie kotoa pē, ‘a ia ‘okú ne fakafiemālie‘i kitautolu ‘i he kotoa ‘o hotau ngaahi ‘ahi‘ahí koe‘uhi ke tau malava ai ke fakafiemālie‘i ‘a e ni‘ihi kehé ‘i ha fa‘ahinga ‘ahi‘ahi pē ‘aki ‘a e fakafiemālie ‘oku tau ma‘u mei he ‘Otuá.” (2 Kol. 1:3, 4) Ko ia ai, ko hai ‘oku ngāue‘aki ‘e Sihova ke ne ‘oatu ‘a e fakafiemālié?

KO HAI ‘E LAVA KE NE ‘OATU ‘A E FAKAFIEMĀLIÉ?

9. Fakatatau ki he lea ‘a Tu‘i Tēvita ‘i he Saame 27:10, ko e hā ‘e fai ‘e Sihova ki he fa‘ahinga ‘oku li‘aki kinautolu ‘e honau fāmilí tonu?

9 Ko e fa‘ahinga kuo li‘aki ‘e he mātu‘á pe ngaohikovia ‘e he fa‘ahinga ofi kiate kinautolú ‘oku tautefito ‘enau fiema‘u ‘a e fakafiemālié. Na‘e ‘ilo‘i ‘e he tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá ko Sihova ‘a e tokotaha falala‘anga taha ke ne ‘omai ‘a e fakafiemālié. (Lau ‘a e Saame 27:10.) Na‘e tui ‘a Tēvita ko Sihova te ne tokanga‘i ‘a e fa‘ahinga kuo li‘aki ‘e honau ngaahi ‘ofa‘angá. ‘Oku anga-fēfē hono fai ia ‘e Sihová? ‘Okú ne ngāue‘aki ‘ene kau sevāniti faitōnungá. Ko hotau kaungālotu kia Sihová ‘a hotau fāmili fakalaumālié. Ko e fakatātaá, na‘e lea ‘a Sīsū fekau‘aki mo e fa‘ahinga na‘e kau fakataha mo ia ‘i he lotu kia Sihová ko hono fanga tokoua, fanga tuofāfine mo e fa‘ē.​—Māt. 12:48-50.

10. Na‘e anga-fēfē hono fakamatala‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘ene ngāue ko ha mātu‘á?

10 Fakakaukau ki he fakatātā ‘o e hoko ‘a e fakataha‘anga Kalisitiané ‘o hangē ko ha fāmilí. Ko e ‘apositolo ko Paulá ko ha tokotaha mātu‘a ngāue mālohi mo faitōnunga. Na‘á ne fokotu‘u ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei, pea na‘e a‘u ‘o fakamānava‘i ia ke ne tala ki he ni‘ihi kehé ke nau fa‘ifa‘itaki kiate ia ‘o hangē ko ‘ene fa‘ifa‘itaki kia Kalaisí. (1 Kol. 11:1) Fakatokanga‘i ‘a e anga hono fakamatala‘i ‘e Paula ‘ene ngāue ko ha mātu‘á: “Na‘a mau anga-fakaalaala ‘i homou lotolotongá, ‘o hangē ko hono tokanga‘i manava‘ofa ‘e ha fa‘ē toutama ‘a ‘ene fānaú tonu.” (1 Tes. 2:7) Ko e kau mātu‘a mateaki he ‘aho ní ‘e lava foki ke nau ngāue‘aki ‘a e ngaahi lea manava‘ofa mo anga-fakaalaala ‘i he‘enau ‘oatu ‘a e fakafiemālie Fakatohitapu ki he fa‘ahinga ‘oku nau fiema‘u iá.

Ko e fanga tuofāfine matu‘otu‘a Kalisitiané ‘oku fa‘a ola lelei ‘aupito ‘enau ‘oatu ‘a e fakafiemālié (Sio ki he palakalafi 11) *

11. Ko e hā ‘oku fakahaa‘i heni ‘oku ‘ikai ko e kau mātu‘á pē ‘e lava ke nau ‘oatu ‘a e fakafiemālié?

11 Ko e kau mātu‘á pē ‘a e fa‘ahinga ‘e lava ke nau ‘oatu ‘a e fakafiemālie ki he fa‘ahinga ‘oku ngaohikoviá? ‘Ikai. Ko kitautolu kotoa ‘oku tau ma‘u ha fatongia ke “hanganaki fefakafiemālie‘aki.” (1 Tes. 4:18) Ko e fanga tuofāfine Kalisitiane matu‘otu‘á ‘e lava ke tautefito ‘enau fakalototo‘a‘i ‘a e fanga tuofāfine ‘oku nau fiema‘u ‘a e fakafiemālié. ‘Oku fe‘ungamālie hono fakahoa ‘e Sihova ko e ‘Otuá ‘a ia tonu ki ha fa‘ē ‘okú ne fakafiemālie‘i ‘a ‘ene tamá. (‘Ai. 66:13) ‘I he Tohi Tapú ‘oku fakakau ai ‘a e fakatātā ‘o e kau fefine na‘a nau ‘oatu ‘a e fakafiemālie ki he fa‘ahinga mamahí. (Siope 42:11) He fiefia ē ko Sihova ‘i he vakai hifo ki he kau fefine Kalisitiane he ‘ahó ni ‘oku nau ‘oatu ‘a e fakafiemālie ki he fanga tuofāfine ‘oku nau fāinga mo e mamahi fakaeongó! ‘I he ngaahi tu‘unga ‘e ni‘ihi, ‘e kole nai ‘e ha mātu‘a ‘e toko taha pe toko ua ‘i he founga fakapotopoto ki ha tuofefine matu‘otu‘a pe ‘e malava ke ne tokoni ki ha tuofefine ‘oku faingata‘a‘ia ‘i he founga ko iá. *

‘E LAVA FĒFĒ KE TAU ‘OATU ‘A E FAKAFIEMĀLIÉ?

12. Ko e hā ‘oku tau tokanga ke ‘oua te tau faí?

12 Ko e mo‘oni, ‘oku tau tokanga ke ‘oua te tau feinga ke fie‘ilo ki he ngaahi me‘a ‘oku loto hotau kaungā-Kalisitiané ke tauhi ke fakapulipulí. (1 Tes. 4:11) Kae kehe, ko e hā ‘e lava ke tau fai ma‘á e fa‘ahinga ‘oku nau fiema‘u ‘a e tokoni mo e fakafiemālié? Tau lāulea angé ki he founga Fakatohitapu ‘e nima ‘a ia te tau ‘oatu nai ai ‘a e fakafiemālié.

13. Hangē ko ia ‘oku lave ki ai ‘a e 1 Tu‘i 19:5-8, ko e hā na‘e fai ‘e he ‘āngeló ma‘a ‘Ilaisiaá, pea ‘e anga-fēfē nai ‘etau fa‘ifa‘itaki ki he ‘āngeló?

13 ‘Oatu ‘a e tokoni ‘aonga. ‘I he hola ‘a e palōfita ko ‘Ilaisiaá telia ‘ene mo‘uí, na‘á ne loto-si‘i ‘aupito ‘o ne faka‘amu ke ne mate. Na‘e fekau‘i atu ‘e Sihova ha ‘āngelo mālohi ke ‘a‘ahi ki he tangata loto-si‘i ko iá. Na‘e ‘oange ‘e he ‘āngeló ha tokoni ‘aonga mo‘oni. Na‘á ne ‘oange kia ‘Ilaisiā ha me‘akai kei mafana pea tala ange anga-‘ofa ke ne kai. (Lau ‘a e 1 Tu‘i 19:5-8.) ‘Oku fakatātaa‘i ‘i he fakamatala ko iá ha mo‘oni ‘aonga: ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ko ha fo‘i ngāue anga-lelei ‘e taha ‘e lava ke ‘aonga lahi. Mahalo ko ha houa kai, ko ha ki‘i me‘a‘ofa, pe ko ha kaati ‘osi fakakaukau‘i lelei ‘e fakapapau‘i ai ki ha tokoua pe tuofefine loto-mafasia ‘etau ‘ofá mo e tokangá. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau ongo‘i fiemālie ke talanoa fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakafo‘ituitui pe pelepelengesi, mahalo ‘e lava ke tau kei ‘oatu ‘a e tokoni ‘aonga.

14. Ko e hā ‘a e lēsoni ‘e lava ke tau ako mei he fakamatala fekau‘aki mo ‘Ilaisiā?

14 ‘Ai ‘a e fa‘ahinga mamahí ke nau ongo‘i malu mo fiemālie. ‘E lava ke tau ako ha toe lēsoni ‘e taha mei he fakamatala fekau‘aki mo ‘Ilaisiaá. Na‘e ‘oange fakaemana ‘e Sihova ki he palōfitá ‘a e tokoni na‘á ne fiema‘ú ke ne fononga ai ki Mo‘unga Hōlepi. Mahalo na‘e ongo‘i malu ‘a ‘Ilaisiā ‘i he feitu‘u mama‘o ko ení, ‘a ia na‘e fai ai ‘e Sihova ‘ene fuakava mo ‘ene kakaí ‘i he laui senituli ki mu‘á. Kuo pau pē ko ‘ene toki ongo‘i malú nai eni ‘i he‘ene mama‘o ‘aupito mei he fa‘ahinga na‘a nau kumi ke tāmate‘i iá. Ko e hā ‘a e lēsoni ‘e lava ke tau ako mei aí? Kapau ‘oku tau loto ke ‘oatu ha fakafiemālie ki he fa‘ahinga ngaohikoviá, te tau ‘uluaki fiema‘u nai ke tokoni‘i kinautolu ke nau ongo‘i malu. Ko e fakatātaá, ‘oku totonu ke manatu‘i ‘e he kau mātu‘á ko ha tuofefine ‘oku mamahi te ne ongo‘i malu mo fiemālie ange nai ‘i he talanoa ‘i ha ‘ātakai nonga ‘i hono ‘apí ‘i ha talanoa ‘i he Fale Fakataha‘angá. ‘E sai‘ia nai ha taha ia ke talanoa ‘i he Fale Fakataha‘angá.

‘E lava ke tau ‘oatu ha fakafiemālie ‘aki ‘a e fanongo anga-kātaki, lotu tōtōivi mo fili ha ngaahi lea ‘e hoko ko ha faito‘o (Sio ki he palakalafi 15-20) *

15-16. Ko e hā ‘oku kau ki he hoko ko ha tokotaha fanongo leleí?

15 Hoko ko ha tokotaha fanongo lelei. ‘Oku ‘omai ‘e he Tohi Tapú ‘a e fale‘i mahino ko ení: “Ko e tokotaha kotoa pē kuo pau ke ne vave ki he fanongo, fakatuotuai ki he lea.” (Sēm. 1:19) Ko ha kau fanongo lelei kitautolu? Mahalo te tau fakakaukau ko e hoko ko ha tokotaha fanongo leleí ko ‘etau sio pē ki he tokotaha ‘e tahá ‘o ‘ikai toe lea. Ka ko e fanongo leleí ‘oku kau ki ai ‘a e me‘a lahi ange. Ko e fakatātaá, na‘e faifai pē pea hua‘i atu ‘e ‘Ilaisiā ‘ene ngaahi ongo‘i loto-mamahí kia Sihova, pea na‘e fanongo lelei ‘a Sihova kiate ia. Na‘e mahino‘i ‘e Sihova na‘e ilifia ‘a ‘Ilaisiā, ongo‘i tuēnoa mo fakakaukau ko e kotoa ‘ene ngāué na‘e ta‘e‘aonga. Na‘e tokanga anga-‘ofa ‘a Sihova ki he me‘a taki taha na‘á ne hoha‘a ki aí. Na‘á ne fakahaa‘i na‘á ne fanongo lelei kia ‘Ilaisiā.​—1 Tu‘i 19:9-11, 15-18.

16 ‘E lava fēfē ke tau fakahāhā ‘a e kaungāongo‘i mo e manava‘ofa​—‘a ia ko hono fakahāhā ia ‘a e ‘ofá—​lolotonga ‘etau fanongó? ‘I he taimi ‘e ni‘ihi, ko ha ngaahi lea fakapotopoto mo loto-māfana ‘e fakahaa‘i nai ai ‘a e anga ‘o ‘etau ongo‘í. Te ke pehē nai: “‘Oku ou ongo‘i mo‘oni ‘a e me‘a na‘e hoko kiate koé! ‘Oku ‘ikai totonu ke fai eni ki ha ki‘i tama!” Mahalo ‘e lava ke ke ‘eke ha fehu‘i ‘e taha pe ua ke fakapapau‘i ‘okú ke mahino‘i ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e ho kaume‘a ‘oku loto-mamahí. Te ke ‘eke nai, “Kātaki mu‘a ko e hā koā ho‘o ‘uhingá?” pe “‘I he taimi na‘á ke pehē ai, . . . ‘Oku tonu koā ‘eku ma‘ú?” Ko e ngaahi kupu‘i lea anga-‘ofa peheé ‘e fakapapau‘i nai ai ki he tokotahá ‘okú ke fanongo lelei pea feinga mo‘oni ke mahino‘i hono tu‘ungá.​—1 Kol. 13:4, 7.

17. Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau anga-kātaki mo “fakatuotuai ki he lea”?

17 Kae tokanga, ke hanganaki “fakatuotuai ki he lea.” ‘Oua ‘e feinga ke ‘oatu ha fale‘i pe fakatonutonu ‘a e fakakaukau ‘a e tokotahá lolotonga ‘ene leá. Pea anga-kātaki! ‘I hono hua‘i atu ‘e ‘Ilaisiaá hono lotó kia Sihová, na‘á ne ‘oatu ‘a e ngaahi lea mālohi ‘o fakahaa‘i ‘aki ‘ene loto-mamahí. Ki mui ai, hili hono fakaivimālohi‘i ‘e Sihova ‘a e tui ‘a ‘Ilaisiaá, na‘e toe hua‘i atu ‘e he tangatá ‘ene ngaahi ongo‘í ‘o ngāue‘aki ‘a e ngaahi lea tatau pē. (1 Tu‘i 19:9, 10, 13, 14) Ko e hā ‘a e lēsoní? ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku fiema‘u ‘e he fa‘ahinga loto-mamahí ke toutou hua‘i atu honau lotó. Hangē ko Sihová, ‘oku tau loto ke fanongo anga-kātaki. ‘I he ‘ikai feinga ke ‘oatu ha fakalelei‘angá, ‘oku tau fakahāhā ‘a e kaungāongo‘i mo e manava‘ofa.​—1 Pita 3:8.

18. ‘E lava fēfē ke hoko ‘etau ngaahi lotú ‘o fakafiemālie ki he fa‘ahinga ‘oku mamahí?

18 Lotu tōtōivi fakataha mo e tokotaha mamahí. Ko e fa‘ahinga ‘oku nau loto-mafasia lahí te nau ongo‘i nai ‘oku ‘ikai malava ke nau lotu. ‘Oku ongo‘i ta‘efe‘unga nai ‘a e tokotahá ke fakaofiofi kia Sihova. Kapau ‘oku tau loto ke fakafiemālie‘i ha tokotaha pehē, te tau fai nai ha lotu mo e tokotahá ‘o lave ki hono hingoá. ‘E lava ke tau fakahaa‘i kia Sihova ‘a e lahi ‘o ‘etau ‘ofeina mo e fakataha‘angá ‘a e tokotaha loto-mafasiá. Te tau kole nai kia Sihova ke ne fakafiemālie‘i ‘ene sipi mahu‘inga ko iá. Ko e ngaahi lotu peheé ‘e lava ke fakafiemālie.​—Sēm. 5:16.

19. Ko e hā ‘e tokoni nai kiate kitautolu ke mateuteu ke fakafiemālie‘i ha taha?

19 Fili ‘a e ngaahi lea ‘e hoko ko ha faito‘o mo fakafiemālie. Fakakaukau ki mu‘a ke ke lea. Ko e ngaahi lea ta‘efakakaukau‘í ‘e lava ke fakamamahi. Ko e ngaahi lea anga-‘ofá ‘e lava ke hoko ko ha faito‘o. (Pal. 12:18) Ko ia lotu kia Sihova ki ha tokoni ke ke ma‘u ha ngaahi lea anga-‘ofa mo fakafiemālie. Manatu‘i ‘oku ‘ikai ha lea ‘e toe mālohi ange ‘i he ngaahi fo‘i folofola ‘a Sihova ‘oku ‘i he Tohi Tapú.​—Hep. 4:12.

20. ‘E anga-fēfē nai ‘a e fakakaukau ‘a e fa‘ahinga ngaohikoviá fekau‘aki mo kinautolú, pea ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau fakamanatu kiate kinautolú?

20 Ko ha ngaohikovia ‘i he kuohilí te ne ‘ai nai ‘a e ni‘ihi ke nau ongo‘i ta‘ema‘a, ‘ikai hanau ‘aonga pe ‘ikai ‘ofa‘i kinautolu​—‘o a‘u ki he‘enau ongo‘i ‘oku ‘ikai ke nau taau mo ha ‘ofa. He loi fakalilifu ē ko ia! Ko ia ngāue‘aki ‘a e Folofolá ke fakamanatu kiate kinautolu ‘oku nau mahu‘inga mo‘oni ‘i he vakai ‘a Sihová. (Sio ki he puha “ Fakafiemālie mei he Folofolá.”) Manatu‘i ‘a e anga hono fakaivimālohi‘i anga-‘ofa ‘e ha ‘āngelo ‘a e palōfita ko Tanielá ‘i he‘ene ongo‘i vaivai mo loto-mafasiá. Na‘e loto ‘a Sihova ke ‘ilo‘i ‘e he tangata ‘ofeina ko iá na‘á ne mahu‘inga ‘aupito. (Tan. 10:2, 11, 19) Pehē foki, ko hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine loto-mamahí ‘oku nau mahu‘inga kia Sihova!

21. Ko e hā ‘a e kaha‘u ‘oku fakatatali mai ki he kau faihala ta‘efakatomala kotoa pē, ka ko e hā ‘oku tau fakapapau‘i kotoa ke fai ‘i he lolotonga ní?

21 ‘I he taimi ‘oku tau fakafiemālie‘i ai ‘a e ni‘ihi kehé, ‘oku tau fakamanatu kiate kinautolu ‘a e ‘ofa ‘a Sihová. Pea kuo pau ke ‘oua ‘aupito na‘a ngalo ko Sihova ko e ‘Otua foki ia ‘o e fakamaau totonú. ‘Oku ‘ikai ha tō‘onga fulikivanu ‘o e ngaohikoviá ‘e puli meiate ia. ‘Oku ‘afio‘i ‘e Sihova ‘a e me‘a kotoa, pea he‘ikai ke ne tuku ta‘etautea‘i ha tokotaha faihala ta‘efakatomala. (Nōm. 14:18) Lolotonga iá, tau fai ‘a e me‘a kotoa te tau malavá ke fakahāhā ‘a e ‘ofa ki he fa‘ahinga kuo ngaohikovia kinautolú. ‘Ikai ko ia pē, he fakafiemālie ē ke ‘ilo‘i ko Sihova te ne ‘omi ‘a e fakalelei tu‘uloa ki he fa‘ahinga kotoa kuo ngaohikovia ‘e Sētane mo hono māmaní! Ko e ngaahi me‘a fakamamahi ko ení ‘oku vavé ni ke ‘ikai ‘aupito toe ‘alu hake ia ‘i he ‘atamaí pe ‘i he lotó.​—‘Ai. 65:17.

HIVA 25 Fakamo‘oni e Tu‘unga Ākongá

^ pal. 5 Ko e fa‘ahinga kuo ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino kinautolu ‘i he‘enau kei si‘í ‘oku nau fehangahangai nai mo e ngaahi pole lahi na‘a mo e hili ha ngaahi ta‘u mei ai. ‘E tokoni‘i kitautolu ‘e he kupu ko ení ke tau mahino‘i hono ‘uhingá. Te tau toe lāulea foki ki he fa‘ahinga ‘e malava nai ke nau fakafiemālie‘i ‘a e fa‘ahinga ko ení. Faka‘osí, te tau lāulea ki he ngaahi founga ola lelei ‘e ni‘ihi ‘a ia ‘e lava ke tau ‘oatu ai ‘a e fakafiemālié.

^ pal. 11 Ko e fili fakafo‘ituitui pē ia ‘a e tokotaha kuo ngaohikoviá pe ‘oku totonu ke ne kumi ki ha fale‘i fakapalōfesinale.

^ pal. 76 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Fakafiemālie‘i ‘e ha tuofefine matu‘otu‘a ha tuofefine ‘oku mamahi fakaeongo.

^ pal. 78 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘A‘ahi ha mātu‘a ‘e toko ua ki ha tuofefine ‘oku faingata‘a‘ia. Na‘á ne fakaafe‘i ‘a e tuofefine matu‘otu‘á ki ai.