1. Eware ivẹ vẹ ma wo imuẹro rai?

JIHOVA ỌGHẸNẸ o you idibo riẹ. O you rai no emuhọ ze, yọ o ti you rai bẹdẹ bẹdẹ. O you uvioziẹ re. (Ol. 33:5) Fikiere, ma wo imuẹro eware ivẹ jọ: (1) O rẹ da Jihova nọ a te bi kienyẹ idibo riẹ. (2) Ọ ya eyaa nọ o ti bru uvioziẹ kẹ ae. Ma jọ uzoẹme ọsosuọ evaọ usu ene nọ a jọ ta kpahe uvioziẹ na * wuhrẹ nọ Uzi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Mosis kẹ ahwo Izrẹl na u dhesẹ uyoyou Ọghẹnẹ via. A kẹ rai Uzi na re u ru ai bru uvioziẹ kẹ ahwo kpobi, te enọ e rẹ sae thọ omarai hi. (Izie. 10:18) Uzi yena u dhesẹ ọdawẹ ologbo nọ Jihova o wo kẹ enọ e be gọe.

2. Enọ vẹ ma te kẹ uyo rai?

² A si Uzi Mosis notọ evaọ ukpe 33 C.E. nọ a rehọ ukoko Ileleikristi na mu no. Kọ onana u dhesẹ nọ Ileleikristi a gbe wo uzi ovo nọ o te wha erere se ai hi, onọ a rọ fiki uyoyou jie nọ u re fiobọhọ kẹ ae bru uvioziẹ? O rrọ ere vievie he. Ileleikristi a wo uzi okpokpọ. Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe uzi nana. Kẹsena ma vẹ kẹ uyo enọ nana: Ẹvẹ ma sae rọ ta nọ fiki uyoyou a ro jie uzi nana? Ẹvẹ ma sae rọ ta nọ uzi nana u re fiobọhọ kẹ ae bru uvioziẹ hayo yerikugbe amọfa oghẹrẹ nọ u fo? Ẹvẹ ahwo nọ a bi koko uzi nana nọ i wo udu-esuo a re ru amọfa?

3. Ẹvẹ “uzi Kristi” nọ a fodẹ evaọ obe Ahwo Galesha 6:2 na o kẹre te?

³ Se Ahwo Galesha 6:2. Ileleikristi a rrọ otọ “uzi Kristi na.” Jesu ọ kẹ ilele riẹ ugogo izi ọvo nọ o kere fihotọ họ, rekọ ọ kẹ rai ijaje gbe ehri-izi nọ a re ru lele evaọ uzuazọ.  “Uzi Kristi na” o kẹre te eware kpobi nọ Jesu o wuhrẹ. Re ma wo otoriẹ uzi nana ziezi, joma ta kpahe iẹe evaọ idhe-eme nọ e rrọ aro na.

4-5. Idhere sa-sa vẹ Jesu o ro wuhrẹ ahwo, kọ oke vẹ o ro wuhrẹ ahwo?

⁴ Idhere sa-sa vẹ Jesu o ro wuhrẹ ahwo? Orọ ọsosuọ, ọ rọ eme nọ ọ ta ro wuhrẹ ahwo. Eme riẹ i wo ẹgba keme i dhesẹ uzẹme na kpahe Ọghẹnẹ, i wuhrẹ ahwo ugogo ẹjiroro nọ a rọ rrọ uzuazọ, i te je dhesẹ nọ ẹkwoma Uvie Ọghẹnẹ ọvo uye nọ o be bẹ ahwo-akpọ u ti ro kuhọ. (Luk 24:19) Jesu ọ rọ emamọ oriruo nọ o fihotọ ro wuhrẹ ahwo re. O yeri uzuazọ nọ o rrọ oriruo nọ u fo nọ ilele riẹ a rẹ rọ aro kele.​—Jọn 13:15.

⁵ Oke vẹ Jesu o ro wuhrẹ ahwo? O wuhrẹ ahwo evaọ etoke odibọgba riẹ evaọ otọakpọ. (Mat. 4:23) O te je wuhrẹ ilele riẹ nọ ọ nwane kparoma no uwhu ze no. Wọhọ oriruo, ọ romavia kẹ ilele riẹ nọ o sae jọnọ i bu vi egba isoi (500), kẹsena ọ tẹ ta kẹ ae nọ a “ru ahwo zihe ruọ ilele.” (Mat. 28:19, 20; 1 Kọr. 15:6) Jesu nọ ọ rrọ ọnọ o wuzou ukoko na, o gbe je dhesẹ oware nọ ilele riẹ a re ru kẹ ae nọ o zihe kpobọ odhiwu no. Wọhọ oriruo, evaọ oware wọhọ 96 C.E., Kristi ọ ta kẹ Jọn ukọ na inọ ọ kẹ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na uduotahawọ gbe ekpọvio.​—Kọl. 1:18; Evia. 1:1.

6-7. (a) Diẹse a kere eware nọ Jesu o wuhrẹ fihọ? (b) Ẹvẹ ma re ro koko uzi Kristi na?

⁶ Diẹse a kere iwuhrẹ Jesu fihọ? A kere eme nọ Jesu ọ ta gbe eware nọ o ru evaọ otọakpọ fihọ ebe Usi Uwoma ene na. Ebe nọ i kiọkọ evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na i fiobọhọ kẹ omai wo otoriẹ oghẹrẹ nọ Jesu o re rri eware, keme ẹzi ọfuafo na ọ kpọ ahwo nọ a kere ebe Ebaibol yena, a te je wo “iroro Kristi.”​—1 Kọr. 2:16.

⁷ Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Jesu o wuhrẹ omai eware nọ i re fiobọhọ evaọ kabọ kabọ uzuazọ. Onana u dhesẹ nọ uzi Kristi na o rẹ kpọ omai evaọ eware nọ ma re ru evaọ uwou, obọ iruo mai hayo obọ isukulu, gbe evaọ ukoko na. Ma rẹ riẹ uzi Kristi na nọ ma te bi se Ikereakere Griki Ileleikristi na je roro didi kpahe ae. Re ma  koko uzi yena o gwọlọ nọ ma re yeri uzuazọ nọ o rọwokugbe ehrẹ gbe ijaje nọ e rrọ abọ yena Ebaibol na. Ma te bi koko uzi Kristi na yọ ma bi yoẹme kẹ Jihova, Ọghẹnẹ oyoyou mai na, ọnọ o wo eware kpobi nọ Jesu o wuhrẹ ahwo.​—Jọn 8:28.

8. Fikieme a ro jie uzi Kristi na?

⁸ A tẹ bọ emamọ uwou fihọ otọhotọ nọ o ga ziezi, udu u re te ahwo nọ a be rria uwou na otọ. Epọvo na re, a te jie uzi fiki oware uwoma jọ, ahwo a re koko uzi na keme a riẹ nọ o te wha erere se ai. Uruemu jọ nọ o mai woma kpaobọ a rọ fiki riẹ jie uzi Kristi na, oyehọ uyoyou. Fikieme ma rọ ta ere?

9-10. Iriruo vẹ i dhesẹ nọ fiki uyoyou Jesu o ro ru eware nọ o ru, kọ ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele iei?

⁹ Orọ ọsosuọ, uyoyou oye o wọ Jesu ru oware kpobi nọ o ru. Uyoyou o rẹ lẹliẹ ohwo dhesẹ ohrọ gbe ọdawẹ. Ohrọ-oriọ o lẹliẹ Jesu wuhrẹ ogbotu na, siwi eyao ahwo, rọ emu kẹ enọ ohọo u je kpe, jẹ kpare enọ i whu no. (Mat. 14:14; 15:32-38; Mak 6:34; Luk 7:11-15) Dede nọ eware yena e jẹ rehọ oke gbe ẹgba Jesu, u no rie eva ze re ọ rehọ ẹgwọlọ amọfa karo. Maero, o dhesẹ uyoyou ulogbo riẹ via nọ o siobọno uzuazọ riẹ fiki ahwo-akpọ.​—Jọn 15:13.

¹⁰ Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Nọ ma tẹ be rọ ẹgwọlọ amọfa karo, yọ ma be rọ aro kele Jesu. Ma sae jẹ rọ aro kele iei nọ ma te bi dhesẹ ọdawẹ kẹ ahwo nọ e rrọ ẹkwotọ mai. Nọ ma tẹ rọ fiki ọdawẹ be ta usi uwoma kẹ ahwo je bi wuhrẹ ai, yọ ma bi koko uzi Kristi na.

11-12. (a) Eme o dhesẹ nọ Jihova o wo uyoyou ulogbo kẹ omai? (b) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Jihova dhesẹ uyoyou?

¹¹ Orọ avọ ivẹ, Jesu o dhesẹ uyoyou Ọsẹ riẹ via. Evaọ etoke odibọgba Jesu, o dhesẹ via nọ Jihova o wo uyoyou ulogbo kẹ ahwo nọ a be gọe. Ejọ evaọ usu eware nọ Jesu o wuhrẹ họ: Ohwo kpobi ọ rrọ ghaghae kẹ Ọsẹ obọ odhiwu mai. (Mat. 10:31) Nọ odibo Jihova o te kurẹriẹ je zihe ziọ ukoko na, o rẹ were Jihova gaga. (Luk 15:7, 10) Jihova o dhesẹ uyoyou riẹ via nọ o vi Ọmọ riẹ ze re ọ ta omai no igbo.​—Jọn 3:16.

¹² Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Jihova dhesẹ uyoyou? (Ẹf. 5:1, 2) Ma re rri oniọvo-ọmọzae gbe oniọvo-ọmọtẹ kpobi ghaghae, yọ “ogodẹ nọ o vru” kpobi nọ o zihe bru Jihova ze, ma re dede iei rehọ. (Ol. 119:176) Ma re dhesẹ uyoyou nọ ma wo kẹ inievo mai via nọ ma tẹ be rehọ oke gbe ẹgba mai fiobọhọ kẹ ae, maero nọ akpọ ọ tẹ be bẹ ae. (1 Jọn 3:17) Nọ ma te bi dhesẹ uyoyou kẹ amọfa evaọ idhere sa-sa, yọ ma bi koko uzi Kristi na.

13-14. (a) Wọhọ epanọ o rrọ Jọn 13:34, 35, ujaje vẹ Jesu ọ kẹ ilele riẹ, kọ ẹvẹ ujaje nana o rọ rrọ okpokpọ? (b) Ẹvẹ ma re ro ru lele ujaje okpokpọ na?

¹³ Orọ avọ esa, Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ a dhesẹ uyoyou omarodheidhe kẹ amọfa. (Se Jọn 13:34, 35.) Ujaje Jesu na yọ ujaje okpokpọ keme Uzi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ ahwo Izrẹl u du gwọlọ nọ a dhesẹ oghẹrẹ uyoyou nana ha. Ujaje okpokpọ na họ: You inievo ra oghẹrẹ nọ Jesu o you owhẹ. Oyena o gwọlọ uyoyou omarodheidhe. * Ma re you inievo-emezae gbe inievo-emetẹ mai tube vi oghẹrẹ nọ ma you omobọ mai. Ma re you rai te epanọ ma re ro siobọno uzuazọ mai fiki rai, wọhọ epanọ Jesu o ru kẹ omai.

¹⁴ Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Ẹvẹ ma sai  ro ru lele ujaje okpokpọ na? Re a tae kpẹkpẹe, ma te bi siobọno eware jọ fiki inievo mai yọ ma bi koko iei. Orọnikọ eware ilogbo wọhọ uzuazọ mai ọvo ma re siobọno ho rekọ te eware esese. Wọhọ oriruo, dede nọ o lọhọ kẹ omai hi, ma tẹ be hae nyae wọ oniọvo jọ nọ ọ kpako no kpohọ ewuhrẹ, hayo gbobọnẹ eware jọ nọ e were omai fiki ohwo nọ ma you, hayo ma rọ oke ilivi mai kuomagbe utu ogbodhẹ, yọ ma bi koko uzi Kristi na. Ma te bi ru ere yọ ma bi fiobọhọ ru re ukoko mai o jọ oria nọ udu u re jo te ohwo kpobi otọ.

15-17. (a) Ẹvẹ iruẹru Jesu i ro dhesẹ uvioziẹ? (b) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Jesu?

¹⁵ Evaọ Ebaibol na, “uvioziẹ” u dhesẹ epanọ ohwo o re ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ u kiehọ, o ve je ru ei ababọ ọriẹwẹ. Ẹvẹ ma sae rọ ta nọ uzi Kristi na u re ru ahwo bru uvioziẹ?

¹⁶ Orọ ọsosuọ, roro kpahe oghẹrẹ nọ iruẹru Jesu i ro dhesẹ uvioziẹ. Evaọ oke nọ ọ jọ otọakpọ, isu egagọ ahwo Ju a mukpahe ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu, a je rri ahwo Ju nọ a kpohọ isukulu ilogbo ho vo, yọ a jẹ kẹ eyae adhẹẹ hẹ. Rekọ Jesu o wo ọriẹwẹ hẹ yọ o je kienyẹ ahwo ho. Enọ e rrọ ahwo Ju hu nọ e nyabru ei ze fiki ẹrọwọ, ọ jẹ rai rehọ. (Mat. 8:5-10, 13) Ọ ta usi uwoma kẹ ohwo kpobi ababọ ọriẹwẹ, te edafe te iyogbe. (Mat. 11:5; Luk 19:2, 9) Ọ jẹ lahiẹ hayo dhuaro kẹ eyae he. Ukpoye, ọ jẹ rọ uwowou gbe adhẹẹ lele eyae yeri, makọ enọ amọfa a je rri nyenyenye.​—Luk 7:37-39, 44-50.

¹⁷ Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Ma sae ta nọ ma be rọ aro kele Jesu nọ ma tẹ be rehọ ababọ ọriẹwẹ yerikugbe amọfa jẹ ta usi uwoma na kẹ ohwo kpobi nọ ọ gwọlọ yo, te edafe te iyogbe, ghelọ egagọ nọ a rrọ kẹhẹ. Ezae nọ e rrọ Ileleikristi a rẹ rọ aro kele Jesu yerikugbe eyae avọ adhẹẹ. Ma te bi ru eware itieye na yọ ma bi koko uzi Kristi na.

18-19. Eme Jesu o wuhrẹ kpahe uvioziẹ, kọ eme ma wuhrẹ no ẹme riẹ na ze?

¹⁸ Orọ avọ ivẹ, roro kpahe oware nọ Jesu o wuhrẹ kpahe uvioziẹ. O wuhrẹ ilele riẹ ehri-izi nọ i re fiobọhọ kẹ ae yerikugbe amọfa ababọ ọriẹwẹ. Wọhọ oriruo, roro kpahe Obọdẹ Uzi Uruemu na nọ o ta nọ ma ru amọfa oghẹrẹ nọ ma gwọlọ nọ a ru omai. (Mat. 7:12) Mai kpobi ma gwọlọ nọ a re yerikugbe omai ababọ okienyẹ. Fikiere, ma re yerikugbe amọfa ababọ okienyẹ re. Ma te ru ere, amọfa a ti ru epọvo na kẹ omai. Kọ eme ma re ru otẹrọnọ a kienyẹ omai? Jesu o wuhrẹ ilele riẹ nọ Jihova o “ti bruoziẹ kẹ . . . enọ i bi bo sei te aso te uvo.” (Luk 18:6, 7) Eme yena e wọhọ ẹsenọ Jihova ọ be ya eyaa kẹ omai inọ, ọ riẹ ebẹbẹ nọ i bi te omai evaọ edẹ urere nana, yọ o ti bru uvioziẹ kẹ omai evaọ oke nọ o fihọ.​—2 Tẹs. 1:6.

¹⁹ Eware nọ ma wuhrẹ noi ze: Ma te bi ru lele eware nọ Jesu o wuhrẹ, ma ti yerikugbe amọfa ababọ okienyẹ hayo ọriẹwẹ. Yọ otẹrọnọ a bi kienyẹ omai evaọ akpọ nana nọ Setan o bi su na, ma rẹ sai wo omosasọ nọ ma tẹ kareghẹhọ nọ Jihova o ti bru uvioziẹ kẹ omai.

20-21. (a) Ẹvẹ u fo nọ ahwo nọ a wo udu-esuo a re ru amọfa? (b) Ẹvẹ ọzae o re ro dhesẹ uyoyou omarodhidhe, kọ ẹvẹ ọsẹ o re yerikugbe emọ riẹ?

²⁰ Ẹvẹ ahwo nọ a bi koko uzi Kristi na nọ i wo udu-esuo a re ru amọfa? Nọ orọnọ fiki uyoyou a ro jie uzi yena, enọ i wo  udu-esuo a re bru ọghọ họ enọ e rrọ otọ rai oma jẹ rọ uyoyou lele ai yeri. A rẹ kareghẹhọ nọ Jesu ọ gwọlọ nọ a dhesẹ uyoyou evaọ oware kpobi nọ a bi ru.

²¹ Evaọ uviuwou. Ọzae o re you aye riẹ “wọhọ epanọ Kristi o you ukoko na.” (Ẹf. 5:25, 28, 29) O gwọlọ nọ ọzae ọ rẹ rọ aro kele Kristi dhesẹ uyoyou omarodhidhe, koyehọ ọ rẹ rọ ewoma gbe ẹgwọlọ aye riẹ karo. O rẹ sae jọ bẹbẹ kẹ ezae jọ re a dhesẹ uyoyou utioye, ẹsejọhọ fikinọ a yọrọ e rai evaọ oria nọ a rẹ jọ rehọ uyoyou gbe uvioziẹ lele amọfa yeri tere he. O rẹ sae jọ bẹbẹ kẹ ae re a siobọno ikpehre iruemu, rekọ o gbahọ nọ a re ru inwene nana re a sai koko uzi Kristi na. Nọ ọzae o te bi dhesẹ uyoyou omarodhidhe, aye riẹ ọ rẹ kẹe adhẹẹ. Ọsẹ nọ o you emọ riẹ ọ rẹ rọ ẹmeunu hayo iruẹru riẹ nwa ae oma ha. (Ẹf. 4:31) Ukpoye, o re dhesẹ uyoyou gbe ọjẹrehọ riẹ kẹ emọ na evaọ oghẹrẹ nọ udu u re ro te ai otọ. Nọ ọsẹ o te bi ru ere, emọ riẹ i re you rie je fievahọ iẹe.

22. Wọhọ epanọ o rrọ 1 Pita 5:1-3, ono o wo “igodẹ” na, kọ ẹvẹ a re yerikugbe ai?

²² Evaọ ukoko na. Ekpako ukoko a rẹ kareghẹhọ nọ ae a wo “igodẹ” na ha. (Jọn 10:16; se 1 Pita 5:1-3.) Ẹme na “uthuru Ọghẹnẹ,” “evaọ aro Ọghẹnẹ,” gbe “ukuoriọ Ọghẹnẹ” o kareghẹhọ ekpako na inọ Jihova họ ọnọ o wo igodẹ na. Ọ gwọlọ nọ a rẹ rọ uyoyou gbe ẹwolẹ yerikugbe igodẹ riẹ. (1 Tẹs. 2:7, 8) Nọ ekpako ukoko a tẹ be rọ uyoyou ru iruo ithuru-igodẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ rai na, Jihova ọ rẹ jẹ ae rehọ. Inievo ukoko na a re you ekpako itieye na jẹ kẹ ae adhẹẹ.

23-24. (a) Eme ekpako ukoko a re ru nọ oniọvo jọ ọ tẹ raha uzi ulogbo jọ? (b) Nọ ekpako a te bi gu edhọ itieye, eme a re wo họ iroro?

²³ Kọ eme ekpako ukoko a re ru nọ oniọvo jọ ọ tẹ thọ uzi ulogbo? Oware nọ  a re ru u wo ohẹriẹ no orọ ibruoziẹ gbe ekpako Izrẹl nọ i je koko Uzi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ ahwo Izrẹl na. Evaọ okenọ Uzi Mosis o jọ otọ, orọnikọ eware nọ i kiekpahe egagọ ọvo enọ a ro mu na a je bruoziẹ rai hi, rekọ te enọ i kiekpahe ẹwhọ imava hayo uzi ulogbo kpobi nọ ohwo ọ thọ. Rekọ evaọ otọ uzi Kristi nọ ma rrọ na, nọ ohwo ọ tẹ raha uzi, abọ nọ o kiekpahe egagọ Jihova ọvo ekpako ukoko na a re guẹdhọ riẹ. A riẹ nọ ahwo egọmeti họ enọ Ọghẹnẹ ọ kẹ udu nọ a re ro bruoziẹ enọ e so ẹme amọfa hayo raha izi egọmeti. A wo udu nọ a re ro ho ohwo na hayo fi ei họ uwou-odi.​—Rom 13:1-4.

²⁴ Eme ekpako ukoko a re ru kpahe izieraha ilogbo nọ i kiekpahe egagọ Jihova? A rẹ rọ ehrẹ Ebaibol kiẹ ẹme na riwi, kẹsena a vẹ jiroro oware nọ a re ru. A rẹ kareghẹhọ nọ fiki uyoyou a ro jie uzi Kristi na. Uyoyou u re ru ekpako na nọ omarai nọ: Eme ma re ru ro fiobọhọ kẹ oniọvo kpobi nọ uye u te fiki uzioraha ulogbo na? Uyoyou nọ ekpako na a wo o rẹ jẹ lẹliẹ ae nọ omarai nọ: Kọ ọnọ ọ raha uzi na o wo oma ekurẹriẹ? Kọ ma sai fiobọhọ kẹe ruẹrẹ usu riẹ họ kugbe Jihova?

25. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

²⁵ Ma bi yere Ọghẹnẹ inọ ma rrọ otọ uzi Kristi na! Nọ mai kpobi ma tẹ be daoma koko iei, yọ ma bi fiobọhọ ru re udu u te inievo ukoko mai kpobi otọ, a vẹ jẹ riẹ nọ ma you rai a tẹ jẹ rrọ ghaghae kẹ omai. Ghele na, ma be rria akpọ nọ “ahwo omuomu” a bi jo “no onọ u yoma ruọ onọ o mai yoma.” (2 Tim. 3:13) Ma rẹ jaja aro vi ẹsikpobi. Kọ ẹvẹ ukoko Ileleikristi na u re ro dhesẹ uvioziẹ Jihova via nọ ohwo jọ o te lele ọmọ wezẹ? Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na kuyo onọ yena.