บทความศึกษา 27
เตรียมพร้อมสำหรับการข่มเหงตั้งแต่ตอนนี้
“ทุกคนที่ตั้งใจใช้ชีวิตด้วยความเลื่อมใสพระเจ้าและเป็นสาวกพระคริสต์เยซูต้องถูกข่มเหงกันทั้งนั้น”—2 ทธ. 3:12
เพลง 129 เราจะอดทนต่อ ๆ ไป
ใจความสำคัญ *
1. ทำไมเราต้องเตรียมพร้อมสำหรับการข่มเหง?
ในคืนสุดท้ายที่พระเยซูมีชีวิตอยู่ ท่านบอกว่าทุกคนที่เลือกเป็นสาวกของท่านจะถูกเกลียด (ยน. 17:14) ตั้งแต่ตอนนั้นจนถึงทุกวันนี้ พยานที่ซื่อสัตย์ของพระยะโฮวาถูกข่มเหงจากคนที่ไม่ได้นมัสการพระองค์ (2 ทธ. 3:12) และยิ่งยุคนี้ใกล้จะจบลงเท่าไร เราก็ยิ่งคาดหมายได้เลยว่าศัตรูจะต่อต้านเรามากขึ้น—มธ. 24:9
2-3. (ก) ความกลัวเป็นอันตรายต่อเราอย่างไร? (ข) เราจะคุยเรื่องอะไรบ้างในบทความนี้?
2 เราจะเตรียมพร้อมสำหรับการข่มเหงตั้งแต่ตอนนี้ได้อย่างไร? เราไม่จำเป็นต้องพยายามนึกภาพว่าตอนนั้นจะเกิดอะไรขึ้นกับเราบ้าง ถ้าทำแบบนั้นเราก็จะมีแต่ความกลัวและกังวล เราอาจรู้สึกกลัวมากเกินไปจนเลิกรับใช้พระยะโฮวาทั้ง ๆ ที่การทดสอบจริง ๆ ยังไม่เกิดขึ้นด้วยซ้ำ (สภษ. 12:25; 17:22) ความกลัวเป็นอาวุธที่มีพลังมากของ ‘มารศัตรูของเรา’ มันพยายามใช้อาวุธนี้เพื่อทำลายเรา (1 ปต. 5:8, 9) ถ้าอย่างนั้น มีอะไรบ้างที่เราทำได้ตั้งแต่ตอนนี้เพื่อเตรียมพร้อมรับมือกับการข่มเหง?
3 ในบทความนี้เราจะดูกันว่า เราจะสนิทกับพระยะโฮวามากขึ้นได้อย่างไรและทำไมการสนิทกับพระองค์ตั้งแต่ตอนนี้ถึงสำคัญมาก จากนั้นเราจะคุยกันว่าเราจะมีความกล้าหาญมากขึ้นได้อย่างไร และสุดท้ายเราจะดูกันว่าเราจะทำอะไรได้บ้างถ้ามีคนเกลียดเรา
เราจะสนิทกับพระยะโฮวามากขึ้นได้อย่างไร?
4. อย่างที่บอกในฮีบรู 13:5, 6 เราต้องมั่นใจเรื่องอะไร? และทำไม?
4 มั่นใจว่าพระยะโฮวารักคุณและจะไม่ทิ้งคุณ (อ่านฮีบรู 13:5, 6) หลายปีก่อนหอสังเกตการณ์ ฉบับหนึ่งบอกว่า “คนที่รู้จักพระยะโฮวาดีที่สุดจะไว้ใจพระองค์มากที่สุดตอนเจอการข่มเหง” มันคือความจริง! เพื่อจะรับมือกับการข่มเหงได้ เราต้องรักและไว้วางใจพระยะโฮวาสุดหัวใจและไม่สงสัยว่าพระองค์รักเราหรือเปล่า—มธ. 22:36-38; ยก. 5:11
5. อะไรจะช่วยให้คุณรู้สึกว่าพระยะโฮวารักคุณ?
5 อ่านคัมภีร์ไบเบิลทุกวันโดยมีเป้าหมายที่จะสนิทกับพระยะโฮวามากขึ้น (ยก. 4:8) ตอนที่คุณอ่านคัมภีร์ไบเบิล ให้สังเกตคุณลักษณะต่าง ๆ ที่แสดงถึงความอบอุ่นอ่อนโยนของพระยะโฮวาเป็นพิเศษ เมื่ออ่านคำพูดและสิ่งที่พระองค์ทำ พยายามคิดว่าพระองค์รักคุณขนาดไหน (อพย. 34:6) บางคนอาจรู้สึกยากที่จะเชื่อว่าพระยะโฮวารักพวกเขาเพราะพวกเขาไม่เคยได้รับความรักจากใคร ถ้าคุณรู้สึกแบบนั้น ลองเขียนทุกวันว่าพระยะโฮวาทำอะไรบ้างที่แสดงว่าพระองค์รักและดีกับคุณ (สด. 78:38, 39; รม. 8:32) เมื่อคุณคิดถึงสิ่งต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิตและคิดใคร่ครวญเรื่องราวในคัมภีร์ไบเบิล คงจะมีหลายอย่างที่คุณสามารถเขียนออกมาได้ ยิ่งคุณเห็นค่าสิ่งต่าง ๆ ที่พระยะโฮวาทำเพื่อคุณ คุณก็จะสนิทกับพระองค์มากขึ้น—สด. 116:1, 2
6. จากสดุดี 94:17-19 การอธิษฐานจากหัวใจจะช่วยคุณอย่างไร?
6 อธิษฐานเป็นประจำ ลองนึกภาพพ่อกำลังกอดลูกชายตัวเล็ก ๆ ลูกคงรู้สึกปลอดภัยและไม่กลัวที่จะเล่าให้พ่อฟังทุกอย่างว่าวันนั้นเขาเจออะไรมาบ้าง คุณก็รู้สึกสนิทกับพระยะโฮวาแบบนั้นได้ถ้าคุณพูดคุยกับพระองค์โดยการอธิษฐานจากหัวใจทุกวัน (อ่านสดุดี 94:17-19) ตอนอธิษฐาน ให้คุณ “ระบายความในใจต่อพระยะโฮวาเหมือนเทน้ำ” ให้บอกพระยะโฮวาพ่อที่รักคุณว่าคุณกลัวและกังวลเรื่องอะไร (พคค. 2:19) ถ้าคุณทำอย่างนั้น คัมภีร์ไบเบิลบอกว่าคุณจะมี “สันติสุขของพระเจ้าที่เกินความเข้าใจทุกอย่าง” (ฟป. 4:6, 7) ยิ่งคุณอธิษฐานแบบนั้นมากขึ้น คุณก็จะยิ่งสนิทกับพระยะโฮวา—รม. 8:38, 39
เราจะกล้าหาญถ้าเรามั่นใจในพระยะโฮวาและรัฐบาลของพระองค์
สแตนลีย์ โจนส์ทำให้ตัวเองมั่นใจในรัฐบาลของพระเจ้า (ดูข้อ 7)
7. ทำไมคุณต้องมั่นใจว่าคำสัญญาต่าง ๆ เกี่ยวกับรัฐบาลของพระเจ้าจะเป็นจริง?
7 มั่นใจว่าคำสัญญาต่าง ๆ เกี่ยวกับรัฐบาลของพระเจ้าจะเป็นจริง (กดว. 23:19) ถ้าคุณไม่ได้เชื่อมั่นเต็มร้อยว่าคำสัญญาของพระเจ้าจะเป็นจริง มันก็ง่ายที่ซาตานกับคนของมันจะทำให้คุณกลัว (สภษ. 24:10; ฮบ. 2:15) คุณจะทำอย่างไรเพื่อจะมีความเชื่อมากขึ้นในรัฐบาลของพระเจ้าตั้งแต่ตอนนี้? ให้ทำโปรเจ็คศึกษาส่วนตัวเรื่องคำสัญญาต่าง ๆ เกี่ยวกับรัฐบาลของพระเจ้าและค้นคว้าว่าทำไมคุณถึงมั่นใจได้ว่าคำสัญญาเหล่านี้จะเป็นจริง การทำแบบนี้ช่วยอย่างไร? ลองดูตัวอย่างของสแตนลีย์ โจนส์ซึ่งติดคุก 7 ปีเพราะความเชื่อ * อะไรช่วยให้เขาอดทนอย่างซื่อสัตย์? เขาบอกว่า “เพราะผมมีความรู้เกี่ยวกับราชอาณาจักรของพระเจ้าและไม่เคยสงสัยเลยในเรื่องนี้ ผมจึงมีความเชื่อที่เข้มแข็งและรักษาความซื่อสัตย์มั่นคงได้” ถ้าคุณมีความเชื่อเต็มร้อยในคำสัญญาของพระเจ้า คุณจะสนิทกับพระองค์มากขึ้นและจะไม่กลัวจนเลิกรับใช้พระองค์—สภษ. 3:25, 26
8. ความรู้สึกที่เรามีต่อการประชุมสามารถบอกอะไรเกี่ยวกับตัวเรา? ขออธิบาย
8 เข้าร่วมการประชุมเป็นประจำ การประชุมช่วยเราให้สนิทกับพระยะโฮวามากขึ้น เราจะรับมือกับการข่มเหงได้สำเร็จหรือไม่ขึ้นอยู่กับว่าเรารู้สึกอย่างไรกับการประชุม (ฮบ. 10:24, 25) ทำไมถึงบอกแบบนั้น? ถ้าเรายอมแพ้อุปสรรคเล็ก ๆ น้อย ๆ ในตอนนี้จนไม่ไปประชุม แล้ววันหน้าจะเป็นอย่างไรถ้าเราต้องเสี่ยงชีวิตเพื่อจะไปประชุมกับพี่น้อง? แต่ถ้าเราพยายามไปประชุมไม่ขาดตั้งแต่ตอนนี้ เราจะยิ่งตั้งใจมากขึ้นที่จะเข้าร่วมประชุมให้ได้แม้ผู้ต่อต้านจะห้ามเรา ตอนนี้เป็นเวลาที่ต้องทำให้ตัวเองรักการประชุมมากขึ้น เมื่อเรารักการประชุม ไม่ว่าการต่อต้านจะมาในรูปแบบไหนหรือแม้รัฐบาลจะสั่งห้ามเรา เราก็ยังจะเชื่อฟังพระเจ้ามากกว่าเชื่อฟังมนุษย์—กจ. 5:29
การจำข้อคัมภีร์และเพลงต่าง ๆ ตั้งแต่ตอนนี้จะช่วยคุณได้มากตอนที่เจอการข่มเหง (ดูข้อ 9) *
9. ทำไมการจำข้อคัมภีร์จะช่วยเราเตรียมพร้อมสำหรับการข่มเหง?
9 พยายามจำข้อคัมภีร์โปรด (มธ. 13:52) แม้คุณจะจำไม่เก่ง แต่พระยะโฮวาสามารถใช้พลังบริสุทธิ์ของพระองค์ช่วยคุณจำข้อคัมภีร์ได้ (ยน. 14:26) ลองสังเกตคำพูดของพี่น้องชายคนหนึ่งที่เคยถูกจำคุกในเยอรมนีตะวันออกและถูกขังเดี่ยว เขาบอกว่า “ดีจริง ๆ ที่ก่อนหน้านี้ผมจำข้อคัมภีร์หลายร้อยข้อได้ขึ้นใจ มันเลยทำให้ผมยุ่งอยู่กับการคิดถึงเรื่องต่าง ๆ ในคัมภีร์ไบเบิลตอนที่ผมถูกขังอยู่คนเดียว” ข้อคัมภีร์เหล่านั้นช่วยพี่น้องคนนี้ให้สนิทกับพระยะโฮวาและอดทนอย่างซื่อสัตย์
(ดูข้อ 10) *
10. ทำไมคุณควรจำเพลงต่าง ๆ ในหนังสือเพลงและในเว็บไซต์ให้ได้?
10 ฝึกร้องเพลงต่าง ๆ ในหนังสือเพลงและในเว็บไซต์ และจำเนื้อร้องให้ได้ ตอนที่เปาโลกับสิลาสถูกขังคุกที่เมืองฟีลิปปี ทั้งสองคนร้องเพลงสรรเสริญที่พวกเขาจำได้ (กจ. 16:25) พี่น้องในอดีตสหภาพโซเวียตที่ถูกเนรเทศไปไซบีเรียก็มีประสบการณ์คล้ายกัน พวกเขาทำอะไรเพื่อทำให้ตัวเองมีความเชื่อเข้มแข็ง? พี่น้องมารียา เฟดุนบอกว่า “เราร้องเพลงทุกเพลงที่จำได้จากหนังสือเพลง” เธอบอกว่าเพลงเหล่านั้นทำให้ทุกคนมีกำลังใจและรู้สึกใกล้ชิดกับพระยะโฮวามากขึ้น แล้วคุณล่ะ คุณรู้สึกเข้มแข็งขึ้นไหมตอนที่ร้องเพลงโปรดของคุณ? ให้พยายามจำเพลงในหนังสือเพลงและในเว็บไซต์ให้ได้ตั้งแต่ตอนนี้ (ดูกรอบ “ ช่วยฉันให้กล้าหาญ”)
คุณจะมีความกล้าหาญมากขึ้นได้อย่างไร?
11-12. (ก) จาก 1 ซามูเอล 17:37, 45-47 ทำไมดาวิดถึงกล้าหาญ? (ข) เราได้บทเรียนสำคัญอะไรจากตัวอย่างของดาวิด?
11 เพื่อจะรับมือกับการข่มเหงได้ คุณต้องมีความกล้าหาญ ถ้าคุณรู้สึกว่าไม่ใช่คนกล้า คุณจะทำอะไรได้บ้าง? ให้จำไว้ว่าความกล้าหาญที่แท้จริงไม่ได้ขึ้นอยู่กับว่าเราตัวใหญ่แค่ไหน แข็งแรงแค่ไหน หรือมีความสามารถมากแค่ไหน ขอให้คิดถึงตัวอย่างของดาวิดตอนเป็นหนุ่มและต้องเผชิญหน้ากับโกลิอัท เมื่อเทียบกับโกลิอัทที่ตัวใหญ่เหมือนยักษ์ ดาวิดตัวเล็กกว่า อ่อนแอกว่า แถมยังไม่มีอาวุธดี ๆ ใช้ ดาวิดไม่มีแม้แต่ดาบสักเล่ม แต่เขามีความกล้าหาญมาก เขากล้าวิ่งเข้าไปสู้กับคนร่างยักษ์ที่หยิ่งยโส
12 ทำไมดาวิดถึงกล้าหาญขนาดนั้น? เขามั่นใจเต็มร้อยว่าพระยะโฮวาอยู่กับเขา (อ่าน 1 ซามูเอล 17:37, 45-47) ดาวิดไม่ได้สนใจว่าโกลิอัทตัวใหญ่ขนาดไหนเมื่อเทียบกับเขา แทนที่จะเป็นอย่างนั้น ดาวิดคิดแต่ว่าโกลิอัทตัวเล็กแค่ไหนเมื่อเทียบกับพระยะโฮวา เราได้เรียนอะไร? เราจะมีความกล้าหาญถ้าเรามั่นใจว่าพระยะโฮวาอยู่กับเรา และมั่นใจว่าศัตรูของเราไม่มีทางเทียบกับพระเจ้าผู้มีพลังอำนาจสูงสุดได้เลย (2 พศ. 20:15; สด. 16:8) เราจะทำให้ตัวเองมีความกล้าหาญมากขึ้นตั้งแต่ตอนนี้ได้อย่างไรก่อนที่การข่มเหงจะเริ่มต้น?
13. เราจะมีความกล้าหาญมากขึ้นได้อย่างไร? ขออธิบาย
13 เราสามารถทำให้ตัวเองมีความกล้าหาญมากขึ้นได้ตั้งแต่ตอนนี้โดยประกาศข่าวดีเรื่องรัฐบาลของพระเจ้า เพราะอะไร? เพราะการประกาศทำให้เราไว้วางใจพระยะโฮวาและไม่กลัวคน (สภษ. 29:25) เหมือนกับที่กล้ามเนื้อจะแข็งแรงขึ้นเมื่อเราออกกำลังกาย เราก็จะมีความกล้าหาญมากขึ้นเมื่อเราไปประกาศไม่ว่าจะเป็นการประกาศตามบ้าน ในที่สาธารณะ ในเขตธุรกิจ และในแบบไม่เป็นทางการ ถ้าเราพยายามทำให้ตัวเองกล้าประกาศมากขึ้นตั้งแต่ตอนนี้ เราก็พร้อมจะประกาศต่อไปแม้งานของเราถูกสั่งห้ามในอนาคต—1 ธส. 2:1, 2
แนนซี หยวนไม่ยอมเลิกประกาศข่าวดี (ดูข้อ 14)
14-15. เราได้เรียนอะไรจากพี่น้องแนนซี หยวนและวาเลนตินา การ์นอฟสกายา?
14 เราสามารถเรียนรู้หลายอย่างจากตัวอย่างของพี่น้องหญิงที่ซื่อสัตย์ 2 คนซึ่งกล้าหาญมาก คนหนึ่งคือแนนซี หยวนซึ่งสูงแค่ประมาณ 150 เซนติเมตร แต่เธอก็เป็นคนไม่กลัวอะไร * เธอไม่ยอมเลิกประกาศข่าวดีเรื่องรัฐบาลของพระเจ้าจนทำให้ถูกตัดสินจำคุกประมาณ 20 ปีในประเทศจีนซึ่งเป็นคอมมิวนิสต์ เจ้าหน้าที่สอบสวนบอกว่าเธอเป็น “คนหัวดื้อที่สุด” ในประเทศ
วาเลนตินา การ์นอฟสกายามั่นใจว่าพระยะโฮวาอยู่กับเธอ (ดูข้อ 15)
15 อีกคนหนึ่งคือพี่น้องหญิงชื่อวาเลนตินา การ์นอฟสกายาซึ่งถูกจำคุกในอดีตสหภาพโซเวียตถึง 3 ครั้ง รวมทั้งหมด 21 ปี * ทำไมเธอถึงเจอแบบนั้น? เธอตั้งใจแน่วแน่ที่จะประกาศต่อ ๆ ไปจนเจ้าหน้าที่บอกว่าเธอเป็น “อาชญากรที่อันตรายมาก” อะไรทำให้พี่น้องหญิงที่ซื่อสัตย์ 2 คนนี้กล้าหาญมาก? พวกเธอมั่นใจว่าพระยะโฮวาอยู่กับพวกเธอ
16. อะไรช่วยให้เรามีความกล้าหาญที่แท้จริง?
16 อย่างที่เราได้เรียนกันไปแล้ว เพื่อจะมีความกล้าหาญเราไม่ควรไว้ใจกำลังและความสามารถของเรา แต่ต้องเชื่อว่าพระยะโฮวาอยู่กับเราและพระองค์จะสู้แทนเรา (ฉธบ. 1:29, 30; ศคย. 4:6) นี่คือเคล็ดลับที่ทำให้มีความกล้าหาญที่แท้จริง
คุณควรทำอย่างไรถ้ามีคนเกลียดคุณ?
17-18. (ก) จากยอห์น 15:18-21 พระเยซูเตือนเราเรื่องอะไร? (ข) ทำไมเราถึงเจอแบบนั้น?
17 เราดีใจที่มีคนชอบเรา แต่ถ้าคนอื่นไม่ชอบเรา เราก็ไม่ควรรู้สึกว่าตัวเองไม่มีค่า พระเยซูบอกว่า “เมื่อมีคนเกลียดคุณ เลิกคบกับคุณ ด่าว่าคุณ และตราหน้าคุณว่าเป็นคนชั่วเพราะคุณติดตาม ‘ลูกมนุษย์’ คุณก็มีความสุข” (ลก. 6:22) พระเยซูหมายความว่าอย่างไร?
18 พระเยซูไม่ได้บอกว่าคริสเตียนชอบที่มีคนเกลียด แต่ท่านกำลังพูดถึงความเป็นจริง เราไม่ได้เป็นคนของโลกนี้ เราใช้ชีวิตตามคำสอนของพระเยซูและประกาศข่าวดีเรื่องเดียวกับที่ท่านประกาศ โลกนี้เลยเกลียดเรา (อ่านยอห์น 15:18-21) สิ่งสำคัญที่สุดสำหรับเราคือการทำให้พระยะโฮวาพ่อของเราพอใจ ดังนั้น ถ้าคนอื่นเกลียดเราเพราะเรารักพระองค์ มันก็เรื่องของเขา เราจะไม่รู้สึกแย่กับเรื่องนั้น
19. เราจะเลียนแบบพวกอัครสาวกอย่างไร?
19 อย่ายอมให้สิ่งที่คนอื่นพูดและทำ มาทำให้คุณรู้สึกอายที่เป็นพยานพระยะโฮวา (มคา. 4:5) เราเรียนรู้ที่จะเอาชนะการกลัวคนโดยคิดถึงสิ่งที่พวกอัครสาวกในกรุงเยรูซาเล็มทำหลังจากพระเยซูตาย พวกเขารู้ดีว่าพวกหัวหน้าศาสนาชาวยิวเกลียดพวกเขาขนาดไหน (กจ. 5:17, 18, 27, 28) แต่พวกอัครสาวกยังไปที่วิหารทุกวันและแสดงให้คนอื่นเห็นว่าพวกเขาเป็นสาวกของพระคริสต์โดยการประกาศเรื่องของท่าน (กจ. 5:42) พวกเขาไม่ปล่อยให้ความกลัวทำให้ไม่กล้าประกาศ เราก็เอาชนะการกลัวคนได้โดยบอกให้คนที่โรงเรียน ที่ทำงาน หรือละแวกบ้านรู้ว่าเราเป็นพยานพระยะโฮวา—กจ. 4:29; รม. 1:16
20. ทำไมพวกอัครสาวกถึงมีความสุขแม้จะถูกเกลียด?
20 ทำไมพวกอัครสาวกถึงมีความสุขแม้จะถูกเกลียด? พวกเขารู้ว่าถูกเกลียดเพราะอะไร และพวกเขาถือว่าเป็นเกียรติอย่างสูงที่ถูกข่มเหงเพราะทำตามความต้องการของพระยะโฮวา (ลก. 6:23; กจ. 5:41) อัครสาวกเปโตรเขียนในเวลาต่อมาว่า “ถึงแม้พวกคุณต้องทนทุกข์เพราะทำสิ่งที่ถูกต้อง พวกคุณก็ยังมีความสุข” (1 ปต. 2:19-21; 3:14) เมื่อเราเข้าใจว่าเราถูกเกลียดเพราะทำสิ่งที่ถูกต้อง เราจะไม่เลิกรับใช้พระยะโฮวาแม้มีคนเกลียดเรา
การเตรียมพร้อมมีประโยชน์กับคุณ
21-22. (ก) คุณคิดว่าจะทำอะไรเพื่อเตรียมพร้อมสำหรับการข่มเหง? (ข) เราจะคุยเรื่องอะไรในบทความหน้า?
21 เราไม่รู้ว่าคลื่นแห่งการข่มเหงจะเริ่มต้นเมื่อไร หรือการสั่งห้ามจากรัฐบาลจะส่งผลต่อการนมัสการของเรามากแค่ไหน แต่เรารู้ว่าเราเตรียมพร้อมได้ตั้งแต่ตอนนี้โดยสนิทกับพระยะโฮวามากขึ้น ทำให้ตัวเรามีความกล้าหาญมากขึ้น และเรียนรู้ที่จะรับมือเมื่อมีคนเกลียดเรา การเตรียมพร้อมตั้งแต่ตอนนี้จะช่วยให้เรายืนหยัดมั่นคงในอนาคต
22 แล้วถ้าการสั่งห้ามเกิดขึ้นจริงเราควรทำอย่างไร? บทความหน้าจะคุยกันเกี่ยวกับหลักการต่าง ๆ ในคัมภีร์ไบเบิลที่ช่วยให้เรายังคงรับใช้พระยะโฮวาได้ต่อไปแม้งานของเราจะถูกสั่งห้าม
เพลง 118 “ขอช่วยให้พวกเรามีความเชื่อมากขึ้น”
^ วรรค 5 เราไม่อยากถูกคนอื่นเกลียด แต่ไม่ช้าก็เร็วเราทุกคนต้องเจอการข่มเหง บทความนี้จะช่วยเราให้กล้าหาญและเตรียมพร้อมรับมือกับการข่มเหงได้
^ วรรค 7 ดูหอสังเกตการณ์ 15 ธันวาคม 1965 (ภาษาอังกฤษ) น. 756-767 และ 15 กรกฎาคม 2010 น. 15 ว. 1
^ วรรค 14 ดูหอสังเกตการณ์ 15 มกราคม 1980 หน้า 5-9 และดูวีดีโอ “แนนซี หยวน—ผู้คนจะรู้จักชื่อของพระยะโฮวา” ในรายการทีวี JW ในส่วนการสัมภาษณ์และประสบการณ์
^ วรรค 15 ดูหอสังเกตการณ์ 15 เมษายน 2009 น. 9-10 ว. 10-11 และหนังสือประจำปีของพยานพระยะโฮวา 2008 (ภาษาอังกฤษ) หน้า 191-192
