1-2. (a) Vbọzẹe ne ẹi na kpa ima odin vbe arriọba gha mu awua ye iwinna ima? (b) Vbe ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

VBE ukpo 2018, ọ gberra etẹn 223,000 ni ghaa rre otọ ẹvbo ughughan ne arriọba na mu awua ye iwinna ima, ra ne iran na dobọ iwinna ugamwẹ eso ne ima ru yi. Emwi vbenian i zẹdẹ kpa ima odin rhunmwuda, zẹvbe ne ima ruẹ ọre vbe ako iruẹmwi nọ lae, Ivbiotu e Kristi ọghe ẹmwata rẹnrẹn wẹẹ, eghian gha zẹ iran kpokpo. (2 Tim 3:12) Vbe ehe ne ima rhirhi gha ye, arriọba sẹtin wa mu awua ye iwinna ugamwẹ e Jehova vbe udemwurri.

² Adeghẹ arriọba na mu awua ye iwinna ugamwẹ e Jehova vbe ẹvbo ne u ye, u sẹtin gha nọ egbuẹ ọta vbenian: ‘Te Jehova ghi fi iyeke gbe ima ra? A gha ye miẹn ẹghẹ ne ẹkpotọ khian ya kie ne ima ya werriegbe gha ga e Jehova ra? Ra ne I wa kpa gha rrie otọ ẹvbo ọvbehe ne I gha na sẹtin ga e Jehova vbene ọ khọn mwẹ?’ Ma gha miẹn ewanniẹn ọghe avbe inọta na vbe ako iruẹmwi na. Ma gha vbe ziro yan vbene ima khian ya gha ga e Jehova hẹ, vbe arriọba gha mu awua ye iwinna ima kevbe emwi eso nọ ma khẹke ne ima ru.

3. Zẹvbe nọ rre ebe 2 Kọrinti 11:23-27, de ukpokpo ughughan ne ukọ e Pọl werriẹ aro daa? Vbe ima miẹn ruẹ vbe igiemwi e Pọl?

³ Arriọba gha mu awua ye iwinna ima, ma sẹtin gha roro ẹre wẹẹ te Osanobua fi iyeke gbe ima. Sokpan, ọ khẹke ne ima gha yerre wẹẹ, ẹi re te Jehova mu ohu ima, vbe ima ghaa werriẹ aro daa ukpokpo. Gi ima guan kaẹn igiemwi ọghe ukọ e Pọl. Te Osanobua wa gha yi ukọ e Pọl ike. Ebe 14 ẹre Osanobua loo ẹre ya gbẹn vbe abọ ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn Na Ya Urhuẹvbo E Grik Gbẹn. Ukọ ọghe iran ne ẹi re Ju, ẹre Pọl vbe gha khin.  Ọrheyerriọ, ọ na ye werriẹ aro daa ukpokpo ọghe ọhanabe. (Tie 2 Kọrinti 11:23-27.) Emwi ne ima miẹn ruẹ vbe okha ọghe ukọ e Pọl ọre wẹẹ, e Jehova kue yọ ne eguọmwadia re ni mwẹ ẹkoata werriẹ aro daa ukpokpo.

4. Vbọzẹe ne emwa nagbọn na khuiwu ima?

⁴ Jesu keghi gi ima rẹn evbọzẹe ne emwa khian na gha zẹ ima kpokpo. Ọ keghi kha wẹẹ, te emwa khian gha khuiwu ima rhunmwuda, ima i re ọkpa vbe agbọn na. (Jọn 15:18, 19) Nọnaghiyerriọ, ma ghaa werriẹ aro daa ukpokpo, ọ ma rhiema wẹẹ te Jehova fi iyeke gbe ima. Emwi nọ khẹke ne ima kọ ye orhiọn ọre wẹẹ, emwi esi ne ima ru ẹre eghian kpokpo ima ba!

5. Emwa nagbọn gha sẹtin dobọ ugamwẹ e Jehova yi ra? Rhan otọ re.

⁵ Emwa nagbọn i sẹtin wabọ re rua ighẹ ugamwẹ ọghe Jehova ne Osa ne Udazi. Eghian nibun te hia ne iran ru vberriọ, sokpan, ọkpa ma gbe ifuẹn ne iran. Gia ziro yan emwi nọ sunu vbe ẹghẹ Okuo Ọgbagbọn II. Vbe ẹghẹ nii, te arriọba wa gha zẹ eguọmwadia Osanobua kpokpo vbe otọ ẹvbo nibun. Arriọba e Nazi, Australia, Canada kevbe arriọba otọ ẹvbo ọvbehe keghi mu awua ye iwinna ọghe Avbe Osẹe Jehova. Vbọ ghi sunu? Vbe ẹghẹ ne okuo nii ya suẹn vbe ukpo 1939, etẹn 72,475 ẹre ọ ghaa ya iyẹn wewe vbe uhunmwu otagbọn hia. Sokpan, ẹghẹ ne okuo nii ghi ya sẹ ufomwẹ vbe ukpo 1945, iyẹn nọ sẹ obọ rhiẹre ma wẹẹ, etẹn ni ghi gha ya iyẹn wewe vbe uhunmwu otagbọn hia kegha re 156,299. Elaba na rhiẹre ma wẹẹ, ọ gberra ukhukhu eva ne iran ya bun sẹ inu ne iran ka gha khin! Ọna wa rhiema wẹẹ, e Jehova wa gha rre iran iyeke.

6. De emwi esi nọ gha sẹtin sunu deghẹ ohan ma gha mu ima vbe ẹghẹ ukpokpo? Ru igiemwi yọ.

⁶ Ọ ma khẹke ne ima gi ukpokpo si ima digiẹn vbe odẹ ọghe orhiọn. Nọghayayerriọ, gi ẹre gua ima kpa ya rhiegba ye ugamwẹ e Jehova sayọ. Vbe igiemwi, ọ mwẹ ọdọ vbe amwẹ nọ ghaa mwẹ ọmọ okpia ọkpa nekherhe vbe ẹvbo ne arriọba na mu awua ye iwinna ima. Ne iran gha te ya gi ohan gha mu iran, iran na suẹn iwinna arọndẹ. Ọvbokhan rẹn na sẹ iwinna nọ na miẹn igho ọrhẹnrhẹn rae, nọ mieke na sẹtin rhiegbe ye iwinna arọndẹ. Ọdọ re keghi kha wẹẹ, rhunmwuda ne arriọba na mu awua ye iwinna ima, emwa nibun na gha hoo ne iran rẹn sayọ vbekpae Avbe Osẹe Jehova. Vbọ ghi kẹrikian? Ọtẹn nokpia na, na do gha mwẹ emwa  nibun nọ ya e Baibol gha maa re emwi. Ẹi vbe re ọni ọkpa, ọtẹn ọvbehe nọ re ọdiọn vbe iko na vbe kha wẹẹ, etẹn nibun ni te ka worua vbe odẹ ọghe orhiọn na werriegbe suẹn gha yo iko, iran na do gha zọghae.

7. (a) Vbe ima miẹn ruẹ vbe ebe Lẹvitikọs 26:36, 37? (b) Vbọ khẹke ne u ru vbe arriọba gha mu awua ye iwinna ima?

⁷ Emwi nọ ya eghian mu awua ye iwinna ima, ọre ne ohan mieke na gha mu ima, ẹghẹ nii, ma ghi do dobọ ugamwẹ e Jehova yi. Iran gha mu awua ye iwinna ima nẹ, iran ghi vbe gha ba ima ifiẹzọ ohoghe, iran ghi gie olakpa ne iran do gha zanzan ima owa, iran sẹtin vbe silo ima gha rrie ekọtu, ugbẹnso, iran ghi filo ima fi eghan. Iran gha ghi sẹtin mu eso vbuwe ima ye eghan nẹ, iran ghi gha roro ẹre wẹẹ, ẹi mwẹ ọni ma gbe orhirhi kue ima. Adeghẹ ima na gi ohan gha mu ima, ọ sẹtin ya ima dobọ ugamwẹ e Jehova yi. Ọ ma khẹke ne ima yevbe emwa ne ebe Lẹvitikọs 26:36, 37 guan kaẹn. (Tie ẹre.) Ma ghẹ gi ohan ya ima worua vbe odẹ ọghe orhiọn. Ne ima gha te ya gha hawa yo hawa rre, gi ima ya ekhọe hia mu ẹtin yan e Jehova. (Aiz 28:16) Ma ghi gha rinmwiaẹn nọ ru iyobọ ne ima. Ma mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, vbene Jehova na rre ima iyeke, arriọba rhọkpa i rrọọ nọ gha sẹtin ya ima dobọ ugamwẹ Osanobua yi.—Hib 13:6.

8-9. (a) De azẹ nọ khẹke ne dọmwadẹ uhunmwuta ẹgbẹe ru? (b) Vbọ khian ru iyobọ ne ọmwa ya ru azẹ nọ khẹke?

⁸ Arriọba gha mu awua ye iwinna ugamwẹ vbe ẹvbo ne u ye, u sẹtin gha roro ẹre wẹẹ, u kpaa gha rrie ẹvbo ọvbehe, ne u gha na sẹtin ga e Jehova vbene ọ khọn ruẹ, ẹre ọ maan sẹ. Uwẹ tobọ ruẹ ẹre ọ khẹke nọ ru azẹ vbenian. Igiemwi etẹn ni werriẹ aro daa ukpokpo vbe orre nokaro gha sẹtin ru iyobọ nuẹn. Eghian ghi ya ugbe gbe Stivin rua nẹ, Ivbiotu e Kristi ni ghaa rre Jerusalẹm na kpa gha rrie ehe ughughan vbe Judia kevbe Sameria. Eso na kpa gha rrie Fonisia, Saiprọs, kevbe Antiọk. (Mat 10:23; Iwinna 8:1; 11:19) Vbọrhirhighayehẹ, etẹn eso sẹtin vbe mu ukpa mu uwerhẹn ghee emwi nọ sunu vbe ẹghẹ ne Ivbiotu e Kristi vbe ya dọlegbe werriẹ aro daa ukpokpo nọ wegbe vbe orre nokaro. Ukọ e Pọl na ye gha rre ẹvbo ne eghian na gha zẹ iran kpokpo. Ọ na mu arrọọ ọghẹe ye ikpadede nọ mieke na kporhu iyẹn nọ maan, kevbe nọ rhie igiọdu ne etẹn ni ghaa werriẹ aro daa ukpokpo nọ wegbe.—Iwinna 14:19-23.

⁹ Vbe ima miẹn ruẹ vbe okha na? Dọmwadẹ uhunmwuta ẹgbẹe ẹre ọ khian tobọre ru azẹ deghẹ iran gha kpa gha rrie ẹvbo ọvbehe. Sokpan, ọ ke ru azẹ vberriọ, ọ khẹke nọ muẹn ye erhunmwu, ọ ghi vbe mu ukpa mu uwerhẹn ghee ẹre deghẹ ẹgbẹe ọre gha sẹtin si kpa gha rrie ẹvbo ọvbehe. Ọ ghi vbe muẹn roro vbene emwi khian gha ye hẹ vbe iran gha sẹ odọ. Ẹi re ọmwa ẹre ọ khian ru azẹ na nẹẹn, “rhunmwuda, dọmwade ọghẹe ẹre ọ ra mu ihẹ egbe ẹre.” (Gal 6:5) Nọnaghiyerriọ, ọ ma khẹke ne ima buohiẹn gbe ọmwa rhọkpa rhunmwuda azẹ ne iran ru.

10. De adia ne ima khian miẹn vbe abotu kevbe obọ ediọn?

¹⁰ Vbua khian ya sẹtin ye gha ga e Jehova hẹ vbe a gha mu awua ye iwinna ima? Abotu gha gi ediọn ni rre iko rẹn vbene etẹn khian ya gha miẹn evbare orhiọn hẹ, vbene a khian ya gha do iko hẹ kevbe vbene a khian ya gha kporhu hẹ. Adeghẹ a na miẹn wẹẹ, abotu ma ghi sẹtin gu ediọn guan, ediọn gha hia vbe odẹ ke odẹ ne iran ru iyobọ ne etẹn hia ni rre iko, ne iran mieke na sẹtin ye gha ga e Jehova. E Baibol kevbe ebe ne otu gbẹnnẹ rre, ẹre iran khian ya gha  rhie adia ne etẹn.—Mat 28:19, 20; Iwinna 5:29; Hib 10:24, 25.

11. Vbọzẹe ne u na mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ohanmwẹ i khian gbuẹ vbe odẹ ọghe orhiọn? Vbọ khẹke ne uwẹ tobọ uwẹ ru?

¹¹ E Jehova yan rẹn nẹ wẹẹ, ohanmwẹ i khian gbe eguọmwadia irẹn vbe odẹ ọghe orhiọn. (Aiz 65:13, 14; Luk 12:42-44) Rhunmwuda ọni, gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ẹi mwẹ vbene emwi gha wegbe sẹ hẹ, e Jehova gha loo otu ẹre ya kpemehe evbare orhiọn nuẹn vbe ẹghẹ nọ khẹke. Sokpan, ọ mwẹ emwi eso nọ khẹke ne uwẹ vbe ru. Gualọ ehe ne u gha mu e Baibol ruẹ lẹre yi kevbe ebe ughughan ne otu gbẹnnẹ ladian. Ghẹ viọ evbare orhiọn na ye ehe ne emwa khian na sẹtin rherhe bẹghe ẹre, ke nọ rre efoni ke na print. Te ima gha hia, ne ima ye deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn, vbe arriọba gha mu awua ye iwinna ima.

12. De vbene ediọn khian ya ru emwamwa iko hẹ vbe odẹ ne emwa i khian na rhie aro ye ima egbe?

¹² Vbe ima khian vbe ya gha yo iko hẹ? Ediọn gha ru emwamwa iko vbe odẹ ne eghian i khian na rẹn emwi nọ sunu. Iran sẹtin ghae etẹn ni khian gha do iko ye ẹbu ne kherhe kherhe. Iran sẹtin vbe gha fi ẹghẹ na ya do iko kevbe ehe na na do iko werriẹ. Ne u ghẹ mieke na tie ye etẹn egbe, u ghaa die iko vberriọ kevbe a gha ghi zobọ nẹ, u ghi fẹko gbe urhu kotọ gha guan. U sẹtin vbe muegbe vbe odẹ ne emwa i khian na rhie aro yọ ruẹ egbe.

13. Vbe ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe etẹn ni ghaa rre Soviet Union?

¹³ Ikporhu iyẹn nọ maan vbe vbo? Odẹ na khian ya gha kporhu gha hẹnhẹn egbe yan ehe ne ima ye. Vbọrhirhighayehẹ, te ima khian ye gha kporhu rhunmwuda, ma hoẹmwẹ e Jehova, ma vbe hoo ne ima gha tama emwa ọvbehe vbekpa re. (Luk 8:1; Iwinna 4:29) Ọtokha ọkpa na tie ẹre Emily B. Baran ghi guan kaẹn vbene Avbe Osẹe Jehova ya gha kporhu vbe Soviet Union, ọ na kha wẹẹ: “Vbe arriọba ghi tama Avbe Osẹe Jehova ne iran ghẹ ghi kporhu, iran na suẹn gha kporhu ma emwa ni rre ẹdogbo ne iran ye, emwa ne iran gba winna kevbe avbe ọse. Rhunmwuda ọni, arriọba keghi viọ iran nibun ye eghan. Iran ma dẹ unu kuẹn vbe iran sẹ evba, te iran ye gha kporhu ma emwa ne iran gba gha rre eghan.” Agharhemiẹn wẹẹ, arriọba mu awua ye iwinna ima, etẹn ima ni ghaa rre Soviet Union ma dobọ iwinna ikporhu yi. Ọ gha sunu wẹẹ arriọba mu awua ye iwinna ugamwẹ vbe ehe ne ima ye, ọ khẹke ne ima ya egbe taa etẹn na guan kaẹn na.

14. De ẹmwẹ ibude nọ rre ebe Psalm 39:1?

¹⁴ Gha kọn ẹmwẹ ta. Arriọba gha mu awua ye iwinna ima, ọ khẹke ne ima rẹn wẹẹ, ẹghẹ rrọọ na ya “hunwan.” (Asan 3:7) Ọ mwẹ emwi eso nọ ma zẹdẹ khẹke ne ima tama emwa ọvbehe, vbe na ghee eni etẹn ne ima gba ga, ehe ne ima na do iko, vbene ima ya kporhu hẹ kevbe vbene ima ya miẹn evbare orhiọn hẹ. Ghẹ ta emwi  vbenian ma avbe arriọba, avbe ọse ra etẹn vbuwe ẹgbẹe ni rre ẹvbo ne u ye ra ni rre ẹvbo ọvbehe. Adeghẹ ima na ta emwi vbenian ma iran, ma sẹtin mu arrọọ ọghe etẹn ima ye ikpadede.—Tie Psalm 39:1.

15. De emwi ne Esu gha hoo nọ si ye ima egbe? Vbe ima khian ya gban egbe ne ifi na hẹ?

¹⁵ Ma ghẹ gi emwi nọ ma sẹ emwi si ighaegbe ye uwu ẹkpo ima. Esu rẹnrẹn wẹẹ, iwannegbe ọre udemwẹ. (Mak 3:24, 25) Rhunmwuda ọni, ẹghẹ hia ẹre ọ khian ya gha hia nọ si ighaegbe ye uwu ẹkpo ima. Ọ rẹnrẹn wẹẹ, ighaegbe ghaa rre uwu ẹkpo ima, ma ghi do gha gu egbe khọn, ne ima gha te ya gha gu irẹn khọn.

16. De igiemwi esi ne Ọtẹn Nokhuo Gertrud Poetzinger rhie yotọ?

¹⁶ Ọ vbe khẹke ne etẹn ni gbegba vbe odẹ ọghe orhiọn gha begbe ne iran ghẹ ya de ye ifi na. Gia ziro yan igiemwi ọghe etẹn nikhuo eva na hannọ zẹ. Eni iran ọre Gertrud Poetzinger kevbe Elfriede Löhr. Etẹn eva na, ghaa rre usun etẹn nikhuo ni ghaa rre agọ irrioya ọghe Nazi. Vbene ẹghẹ ya khian, ọtẹn nokhuo Gertrud na suẹn gha gbọvo ọtẹn nokhuo Elfriede. Vbọsiẹ? Rhunmwuda, ọtẹn nokhuo Elfriede wa gua ya ọta guan. Te ọ wa gha rhie igiọdu ne etẹn nikhuo nikẹre ni vbe gha rre agọ irrioya nii. Sokpan ekhọe ọtẹn nokhuo Gertrud na suẹn gha fi ẹre uwẹnrhiẹn, ẹre ọ na ghi rinmwian e Jehova nọ ru iyobọ ne irẹn. Ọ keghi kha wẹẹ: “Ọ ma khẹke ne ima gha gbọvo etẹn rhunmwuda ẹse ọhẹ ne Osa ya we iran ra emwi esi ne iran ru.” Vbọ ghi ru iyobọ nẹẹn? Ọ keghi rhie aro tua uyinmwẹ esi ọghe ọtẹn nokhuo Elfriede. Ọna ẹre ọ ghi yae werriegbe do sikẹ Elfriede. Iran eva miẹn uhunmwu rhie ladian vbe agọ irrioya nii, iran na vbe da imudiase ọghe iran yi ya sẹ ẹdẹ uwu. Ma ghaa hia ne ima gu etẹn hia gha rrọọ vbe ọfunmwegbe, emwi rhọkpa i rrọọ nọ gha si ighaegbe ye ima egbe.—Kọl 3:13, 14.

17. Vbọzẹe nọ na khẹke ne ima gha lele adia ne otu e Jehova rhie ne ima?

¹⁷ Gha lele adia vbe ẹghẹ hia. Ma ghaa lele adia ne ediọn rhie ne ima, ma i khian de ye ẹti. (1 Pit 5:5) Vbe igiemwi, ọ mwẹ otọ ẹvbo ọkpa ne a na mu awua ye iwinna ima. Ediọn ni rre ẹvbo nii keghi tama etẹn ne iran ghẹ rhie ebe ọghomwa na print ne ọmwa vbe ikporhu. Sokpan, ọtẹn nokpia ọkpa nọ ghaa re arọndẹ vbe ẹvbo nii na gha zẹ ọghe obọ re ru. Ọ na gha rhie ebe ne emwa vbe ikporhu. Vbọ ghi kẹrikian? Vbe irẹn vbe etẹn eso ghi kporhu fo nẹ, olakpa na suẹn gha zọlọ iran ọta. Ọ khọ wẹẹ, te avbe ukọ arriọba ghaa baba iran, iran na miẹn emwa ebe ima hia nọ te kẹ iran ya viọ ne emwa. Vbe ima miẹn ruẹ vbe okha na? Adeghẹ ima roro ẹre wẹẹ, adia nọ ke obọ otu rre ma gbe ye uviẹn, ọ khẹke ne ima gha lele adia nii. E Jehova gha wa fiangbe ima deghẹ ima ku obọ gbe ba etẹn ne irẹn zẹ ni gha su ima.—Hib 13:7, 17.

18. Vbọzẹe nọ ma na khẹke ne ima gha yi uhi ọghe obọ ima?

 ¹⁸ Ghẹ tobọ ruẹ gha yi uhi nọ ma khẹke. Ediọn na gheghe gha yi uhi ọghe obọ iran, iran ghi ya agbọn gha lọghọ etẹn. Ọtẹn Nokpia Juraj Kaminský ghi guan kaẹn emwi nọ sunu vbe arriọba mu awua ye iwinna ima vbe Czechoslovakia, ọ keghi kha wẹẹ: “Arriọba ghi mu ediọn nibun khui nẹ, ediọn eso ni ghi kẹ, ni gharoghe iko kevbe otako ni rre ẹvbo nii, na suẹn gha zẹ ye etẹn obọ. Iran na yi uhi nibun nọ dekaẹn emwi nọ khẹke ne etẹn gha ru kevbe emwi nọ ma khẹke ne iran gha ru.” E Jehova ma rhie asẹ ne ima rhọkpa ne ima gha zẹ ye emwa ọvbehe obọ. Te ọmwa ke ọmwa nọ yi uhi nọ ma khianrẹn hoo nọ gha zẹ ye etẹn obọ, ẹi re te ọ gbogba ga etẹn.—2 Kọr 1:24.

19. Zẹvbe nọ rre 2 Krọnikol 32:7, 8, vbọzẹe nọ na khẹke ne ima gha mwẹ udinmwẹ, agharhemiẹn wẹẹ Setan zẹ ima kpokpo?

¹⁹ Esu i khian gi egbe rọkhọ eguọmwadia e Jehova vbe agbọn ọwiẹyi ne ima ye na. (1 Pit 5:8; Arhie 2:10) Te Setan kevbe ekpayẹ ọre khian ye gha hia ne iran mu awua ye iwinna ugamwẹ e Jehova. Vbọrhirhighayehẹ, ọ ma khẹke ne ohan mu ima sẹrriọ wẹẹ, ima ghi sẹ e Jehova rae. (Diut 7:21) E Jehova rre ima iyeke, ọ gha ye gha ru iyobọ ne ima, ọ gha khọn rẹn ne arriọba mu awua ye iwinna ima!—Tie 2 Krọnikol 32:7, 8.

20. Vbọ ghi re atamuolọyan ọghe uwẹ nia?

²⁰ Ọ khẹke ne ima vbe gha mwẹ egbe ekhọe ọghe Ivbiotu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe orre nokaro ni khare wẹẹ: “Wa tobọ uwa ta nọ maan sẹ vbọ, vbe odaro Osanobua: ne a ru emwi ne uwa khare ra ne a ru ene Osanobua khare? Rhunmwuda, ẹi gie ima ru wẹẹ emwi ne aro ima sẹe nẹ, ehọ mwa vbe họẹn nẹ, ne a ghẹ ghi tae ladian.”—Iwinna 4:19, 20.