Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 34

Fe‘unu‘aki ki ha Vāhenga-Ngāue Fo‘ou

Fe‘unu‘aki ki ha Vāhenga-Ngāue Fo‘ou

“‘Oku ‘ikai ke ta‘emā‘oni‘oni ‘a e ‘Otuá ke ne fakangalo‘i ho‘omou ngāué pea mo e ‘ofa na‘a mou fakahaa‘i ki hono huafá.”​—HEP. 6:10.

HIVA 23 Sihova, Homau Mālohingá

‘I HE KUPÚ NI *

1-3. Ko e hā ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi ‘uhinga ‘e fiema‘u nai ai ke liliu ‘e he kau sevāniti taimi-kakató honau vāhenga-ngāué?

“HILI ‘ema fakamoleki ‘a e ta‘u fakafiefia ‘e 21 ‘i homa vāhenga-ngāue fakamisinalé, na‘e fakatou puke ‘ema ongo mātu‘á,” ko e manatu ia ‘a Robert mo Mary Jo. “Na‘á ma fiefia ke tokanga‘i kinautolu. Ka, na‘e fakalotomamahi ke ma mavahe mei he feitu‘u na‘á ma ‘ofa lahi aí.”

2 “‘I he‘ema ‘ilo he‘ikai faka‘atā ‘e homa tu‘unga mo‘ui leleí kimaua ke foki ki homa vāhenga-ngāué, na‘á ma tangi,” ko e lau ia ‘a William mo Terrie. “Ko ‘ema misi ko ia ‘o e ngāue kia Sihova ‘i ha fonua mulí na‘e ngata.”

3 “Na‘á ma ‘ilo na‘e loto homau kau fakafepakí ke tāpuni ‘a e ‘ōfisi va‘a na‘á ku ngāue aí,” ko e lau ia ‘a Aleksey. “Ka na‘e kei faka‘ohovale pē ‘ene hoko iá pea na‘e pau ke ma mavahe mei Pēteli.”

4. Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

4 ‘Oku tānaki atu eni ki he hokosia ‘e laui afe ‘o e ngaahi mēmipa ‘o e fāmili Pētelí mo e ni‘ihi kehe kuo nau ma‘u ‘a e ngaahi vāhenga-ngāue fo‘ou. * Ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnunga ko ení ‘e faingata‘a nai ke nau mavahe mei ha vāhenga-ngāue na‘a nau koloa‘aki. Ko e hā ‘e lava ke tokoni kiate kinautolu ke fekuki mo e liliú? ‘E lava fēfē ke ke tokoni‘i kinautolu? Ko e tali ki he ongo fehu‘i ko iá ‘e lava ke tokoni‘i ai kitautolu kotoa ke fekuki mo e ngaahi tu‘unga feliuliuaki ‘i he mo‘uí.

FOUNGA KE FEKUKI AI MO HA LILIU

Ko e hā ‘e hoko nai ai ko ha pole ‘a e mavahe ‘a e kau sevāniti taimi-kakató mei ha vāhenga-ngāue? (Sio ki he palakalafi 5) *

5. ‘I he ngaahi founga fē ‘e lava ke uesia ai kitautolu ‘e ha liliu ‘o e vāhenga-ngāué?

5 Tatau ai pē pe ‘oku tau ngāue ‘i he malangá pe ‘i Pēteli, ‘oku lava ke tau fakatupulekina ha ‘ofa lahi ‘i he kakaí na‘a mo e feitu‘u ‘oku tau ngāue aí. Kapau ‘e fiema‘u ke tau mavahe ‘i ha fa‘ahinga ‘uhinga, ‘oku uhu ia ki hotau lotó. ‘Oku tau ‘ofa ki he fa‘ahinga ‘oku tau mavahe mei aí, pea hoha‘a fekau‘aki mo kinautolu, tautefito kapau ‘oku fiema‘u ke tau mavahe koe‘uhi ko e fakatangá. (Māt. 10:23; 2 Kol. 11:28, 29) ‘Ikai ko ia pē, ‘e fu‘u faingata‘a nai ke hiki ki ha feitu‘u kehe koe‘uhi ‘e fiema‘u nai ke tau fe‘unu‘aki ki ha anga fakafonua fo‘ou. ‘E lava ke tau ongo‘i peheni kapau ‘oku tau foki ki he feitu‘u na‘a tau ha‘u mei aí. “Na‘á ma ongo‘i faikehe‘ia ‘i homa anga fakafonuá tonu pea na‘a mo ‘ema malanga ‘i he‘ema lea tu‘ufonuá,” ko e lau ia ‘a Robert mo Mary Jo. “Na‘á ma ongo‘i ‘o hangē ko ha ongo muli kimaua.” Ko e ni‘ihi ‘oku liliu honau vāhenga-ngāué ‘oku nau fehangahangai fakafokifā nai mo ha pole fakapa‘anga ta‘e‘amanekina. ‘Oku nau ongo‘i ta‘epau‘ia nai, ‘ikai malu mo loto-si‘i. Ko e hā ‘e lava ke tokoní?

‘Oku mahu‘inga ke tau ‘unu‘unu ofi kia Sihova pea falala kiate ia (Sio ki he palakalafi 6-7) *

6. ‘E lava fēfē ke tau nofo ofi kia Sihova?

6 Nofo ofi kia Sihova. (Sēm. 4:8) ‘E lava fēfē ke tau fai ia? ‘Aki ‘a e falala kiate ia ko e “Tokotaha-Fanongo ki he lotú.” (Saame 65:2) ‘Oku pehē ‘i he Saame 62:8: “Hua‘i atu homou lotó ‘i hono ‘aó.” ‘E lava ‘e Sihova ke fai “‘a e me‘a ‘oku mahulu lahi atu ia ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau kole pe fakakaukau ki aí.” (‘Ef. 3:20) ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘ene tokonaki mai ‘a e me‘a tefito ‘oku tau kole ‘i he‘etau ngaahi lotú. Te ne fai nai ‘a e me‘a ta‘e‘amanekina, ‘o fakalaka atu ia ‘i ha me‘a pē ‘oku lava ke tau fakakaukau atu ki ai, ke fakalelei‘i ‘etau ngaahi palopalemá.

7. (a) Ko e hā ‘e tokoni kiate kitautolu ke hanganaki nofo ofi ai kia Sihová? (e) Fakatatau ki he Hepelū 6:10-12, ko e hā ‘a e ola ‘o ‘etau hokohoko atu ke tauhi faitōnunga kia Sihová?

7 Ke hanganaki nofo ofi kia Sihova, lau faka‘aho ‘a e Folofolá pea fakalaulauloto ki ai. ‘Oku pehē ‘e ha misinale ki mu‘a: “Tauhi ma‘u ha taimi-tēpile ‘o e lotu fakafāmili tu‘uma‘u mo e teuteu ki he fakatahá, ‘o hangē pē ko ia na‘á ke fai ‘i ho vāhenga-ngāue ki mu‘á.” Pehē foki, hokohoko atu ke kau kakato ‘i hono malanga‘i ‘o e ongoongo leleí ‘i ho‘o fakataha‘anga fo‘oú. ‘Oku manatu‘i ‘e Sihova ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau hokohoko atu ke tauhi faitōnunga kiate iá, neongo kapau ‘oku ‘ikai malava ke nau fai ‘a e me‘a kotoa na‘a nau fai ki mu‘á.​—Lau ‘a e Hepelū 6:10-12.

8. ‘E lava fēfē ke tokoni‘i koe ‘e he ngaahi lea ‘i he 1 Sione 2:15-17 ke tauhi ke faingofua ho‘o mo‘uí?

8 Tauhi ke faingofua ho‘o mo‘uí. ‘Oua ‘e faka‘atā ‘a e ngaahi loto-mo‘ua ‘a e māmani ‘o Sētané ke ne “kāsia” ho‘o ngāue fakalaumālié. (Māt. 13:22) Taliteke‘i ‘a e tenge mei he māmaní pe mei he ngaahi kaume‘a lelei pe kāingá ke kumi ha malu‘anga fakapa‘anga ‘i he fokotu‘utu‘u ‘a Sētané. (Lau ‘a e 1 Sione 2:15-17.) Falala kia Sihova, ‘a ia ‘okú ne tala‘ofa ke tokonaki mai ‘a e kotoa ‘o ‘etau ngaahi fiema‘u fakalaumālié, fakaeongó mo fakamatelié “‘i he taimi totonú.”​—Hep. 4:16; 13:5, 6.

9. Fakatatau ki he Palōveepi 22:3, 7, ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke faka‘ehi‘ehi mei he mo‘ua ‘ikai fiema‘ú, pea ko e hā ‘e lava ke tokoni kiate kitautolu ke fai ‘a e ngaahi fili fakapotopotó?

9 Faka‘ehi‘ehi mei he mo‘ua ‘ikai fiema‘ú. (Lau ‘a e Palōveepi 22:3, 7.) Ko e hiki ki ha feitu‘u ‘e lava ke fu‘u fakamole lahi, pea ‘oku faingofua ke ma‘u ai ha mo‘ua. Ke fakasi‘isi‘i ‘a e mo‘uá, tokanga ke ‘oua ‘e nō pa‘anga ke fakatau mai ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai te ke fiema‘u mo‘oní. ‘I he‘etau ‘i he malumalu ‘o e tenge fakaeongó, ‘i he tokanga‘i ‘a e ngaahi ‘ofa‘anga ‘oku puké, ‘e faingata‘a nai ke tau fili pe ko e hā ‘a e lahi ‘o e pa‘anga ke noó. ‘I he ngaahi tu‘unga peheé, manatu‘i ko e ‘lotu mo e hū tōtōakí’ ‘e lava ke tokoni‘i ai koe ke ke fai ‘a e ngaahi fili fakapotopoto. ‘I he tali ki ho‘o ngaahi lotú, ‘e lava ‘e Sihova ‘o ‘oatu kiate koe ‘a e nonga ‘a ia te ne ‘malu‘i ho lotó pea mo ho ngaahi mafai fakaefakakaukaú,’ ‘o tokoni‘i ai koe ke fakakaukau ki he ngaahi me‘á fakataha mo e ongo‘i nonga.​—Fil. 4:6, 7; 1 Pita 5:7.

10. ‘E lava fēfē ke tau fakatupulekina ‘a e ngaahi kaungāme‘a fo‘ou?

10 Tauhi ma‘u ha vaha‘angatae lelei. Vahevahe ho‘o ngaahi ongo‘í mo e hokosiá mo e ngaahi kaume‘a leleí, tautefito ki he fa‘ahinga na‘a nau hokosia nai ‘a e fiefia mo e pole meimei tatau. Ko e fai peheé ‘e lava ke tokoni ke ke ongo‘i lelei ange. (Tml. 4:9, 10) Ko e ngaahi kaume‘a ‘i ho vāhenga-ngāue ki mu‘á te nau kei hoko pē ko ho ngaahi kaume‘a. ‘I he taimi ní, ‘i ho vāhenga-ngāue fo‘oú, ‘oku fiema‘u ke ke kumi ha ngaahi kaume‘a fo‘ou. Manatu‘i ke ma‘u ha kaungāme‘a, ‘oku fiema‘u ke ke hoko ko ha kaume‘a lelei. ‘E lava fēfē ke ke fakatupulekina ha kaungāme‘a fo‘ou? Vahevahe ‘a e ngaahi hokosia fakakoloa kuo ‘oatu ‘e Sihova kiate koé, pea tuku ke ‘ilo‘i ‘e he ni‘ihi kehé ho‘o fiefia ‘i he ngāue ‘a Sihová. Neongo kapau he‘ikai mahino‘i ‘e he ni‘ihi ‘i he fakataha‘angá ho‘o loto-māfana fekau‘aki mo ho‘o ngāue taimi-kakató, ko e ni‘ihi kehé ‘e tohoaki‘i atu nai ki ho‘o fa‘ifa‘itaki‘angá pea hoko ko e ngaahi kaume‘a lelei. Neongo ia, fa‘a fakakaukau, ‘o ‘oua ‘e tohoaki‘i atu ‘a e tokanga ta‘etotonu ki ho‘o ngaahi lavame‘á, pea ‘oua ‘e tokangataha ki he ngaahi ongo‘i ‘ikai leleí.

11. ‘E lava fēfē ke ke tauhi ke fiefia ho‘o nofo malí?

11 Kapau ‘oku fiema‘u ke ke mavahe mei ho vāhenga-ngāué koe‘uhi ko e tu‘unga mo‘ui lelei ‘a ho hoá, ‘oua ‘e tukuaki‘i iá. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kapau ‘okú ke mahamahaki, ‘oua ‘e ongo‘i halaia, ‘o fakakaukau ‘okú ke fakalotomamahi‘i ‘a ho hoá. Manatu‘i, kuó mo “kakano pē taha,” pea na‘á mo fai ‘a e palōmesi kia Sihova ke mo fetokanga‘aki neongo pe ko e hā pē ha tu‘unga. (Māt. 19:5, 6) Kapau ‘okú ke mavahe mei ha vāhenga-ngāue koe‘uhi ko ha feitama ta‘e‘amanekina, fakapapau‘i ki ho‘o ki‘i tamá ‘okú ne mahu‘inga ange ‘i ho vāhenga-ngāué. Fakapapau‘i ki ho‘o ki‘i tamá ‘okú ke vakai kiate ia “ko ha totongi” mei he ‘Otuá. (Saame 127:3-5) ‘I he taimi tatau, tala ange kiate ia ‘a e ngaahi hokosia fakakoloa na‘á ke ma‘u ‘i ho vāhenga-ngāué. Ko ho‘o fai peheé ‘e lava ke ue‘i ai ho‘o ki‘i tamá ke ngāue‘aki ‘ene mo‘uí ‘i he ngāue fiefia kia Sihova ‘o hangē pē ko ia na‘á ke faí.

FOUNGA ‘E LAVA KE TOKONI AI ‘A E NI‘IHI KEHÉ

12. (a) ‘E lava fēfē ke tau tokoni ki he fa‘ahinga ‘i he ngāue taimi-kakató ke nau hokohoko atu ‘i honau vāhenga-ngāué? (e) ‘E lava fēfē ke tau ‘ai ke faingofua ange ‘enau fe‘unu‘aki ki ha vāhenga-ngāue fo‘oú?

12 Ko e me‘a ‘oku taau ke fakaongoongolelei‘í, ko e ngaahi fakataha‘anga lahi mo e fa‘ahinga tāutaha ‘oku nau fai ‘a e me‘a ‘oku nau malavá ke tokoni ki he fa‘ahinga ngāue taimi-kakató ke nau nofo ai pē ‘i honau vāhenga-ngāué. ‘Oku nau fai pehē ‘aki hono fakalototo‘a‘i kinautolu ke hokohoko atu ‘enau ngāué, ‘aki hono ‘oatu kiate kinautolu ‘a e poupou fakapa‘anga pe fakamatelie, pe ‘aki ‘a e tokoni kiate kinautolu ‘i hono tokanga‘i ‘a e ngaahi mēmipa honau fāmilí ‘i honau fonuá. (Kal. 6:2) Kapau ‘oku ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘i he ngāue taimi-kakató ha vāhenga-ngāue fo‘ou ki ho fakataha‘angá, ‘oua ‘e vakai ki he liliu ‘o e vāhenga-ngāué ko ha‘anau ta‘elavame‘a pe na‘e akonaki‘i kinautolu. * ‘I hono kehé, tokoni kiate kinautolu ke ‘ai ke faingofua ange ‘enau fe‘unu‘akí. Talitali loto-māfana pea fakaongoongolelei‘i kinautolu ki he ngāue kuo nau faí, neongo kapau ‘oku fakangatangata ‘e he mahamahakí ‘a e me‘a ‘oku lava ke nau fai he taimi ní. Hoko ‘o ‘ilo‘i kinautolu. Ako mei he kotoa ‘enau ‘iló, akó mo e taukeí.

13. Ko e hā ‘a e tokoni ‘e lava ke tau ‘oatu ki he fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ha vāhenga-ngāue fo‘oú?

13 ‘I he kamatá, ko e fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ha vāhenga-ngāue fo‘oú te nau fiema‘u nai ho‘o tokoní ke ma‘u ha nofo‘anga, fefononga‘aki, ngāue mo e ngaahi fiema‘u tefito kehe. ‘Oku nau toe fiema‘u nai mo e fakamatala fakamuimui fekau‘aki mo e ngaahi me‘a faka‘ahó, hangē ko e totongi tukuhaú mo hono ma‘u ‘a e malu‘í. Ko e mahu‘inga tahá, ‘oku nau fiema‘u ke ke mahino‘i kinautolu ‘o ‘ikai ko e faka‘ofa‘ia pē. ‘Oku nau fekuki nai mo e mahamahakí tonu pe ko ha taha honau kāingá. ‘Oku nau mamahi nai koe‘uhi ko e mate ha ‘ofa‘anga. * Pea kapau ‘oku ‘ikai ke nau talanoa fekau‘aki mo ia, ‘oku nau mamahi nai koe‘uhi ‘oku nau ‘ofa ki honau fāmili fakalaumālie ‘i honau vāhenga-ngāue ki mu‘á. ‘Oku fiema‘u ‘a e taimi ke fekuki ai mo e ngaahi ongo‘i loloto mo fakapuputu‘u ko ení.

14. Na‘e anga-fēfē tokoni ‘a e kau malanga fakalotofonuá ki ha tuofefine ke fe‘unu‘aki ki hono vāhenga-ngāue fo‘oú?

14 ‘I he taimi tatau, ko ho‘o poupoú mo e fa‘ifa‘itaki‘angá ‘e lava ke tokoni ki he‘enau fe‘unu‘akí. “‘I hoku vāhenga-ngāue ki mu‘á, na‘á ku fakahoko ‘a e ako Tohi Tapu ‘i he ‘aho kotoa,” ko e lau ia ha tuofefine na‘á ne ngāue ‘i he laui ta‘u ‘i ha fonua muli. “‘I hoku vāhenga-ngāue fo‘oú, na‘e faingata‘a ke ma‘u ha faingamālie ke lau ‘a e Tohi Tapú pe hulu‘i ha vitiō ‘i he ngāue fakafaifekaú. Ka na‘e fakaafe‘i au ‘e he kau malanga fakalotofonuá ke ‘alu mo kinautolu ki he‘enau toe ‘a‘ahí mo e akó. Ko e sio ki hono fai ‘e he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faivelenga mo loto-to‘a ko iá ‘a e ngaahi ako Tohi Tapu fakalakalaká na‘e ‘omai ai kiate au ha vakai pau. Na‘á ku ako ke kamata‘i ‘a e ngaahi fetalanoa‘aki ‘i he feitu‘u ngāue fo‘oú. Na‘e tokoni kotoa eni kiate au ke toe ma‘u ‘eku fiefiá.”

HANGANAKI LAKA KI MU‘A!

Kumi ki he ngaahi founga ke fakalahi ai ho‘o ngāue fakafaifekau ‘i ho feitu‘u ngāué (Sio ki he palakalafi 15-16) *

15. ‘E lava fēfē ke ke lavame‘a ‘i ho vāhenga-ngāue fo‘oú?

15 ‘E lava ke ke hoko ‘o lavame‘a ‘i ho vāhenga-ngāue fo‘oú. ‘Oua ‘e vakai ki ha liliu ko ha ta‘elavame‘a pe ko ha me‘a ke holomui ai. Fakakaukau ki he founga lahi kuo tokoni‘i ai koe ‘e Sihová pea hanganaki malanga. Fa‘ifa‘itaki ki he kau Kalisitiane faitōnunga ‘i he ‘uluaki senitulí. Pe ko fē pē feitu‘u na‘a nau ‘i aí, na‘a nau “‘alu atu ‘i he kotoa ‘o e fonuá mo fanongonongo ‘a e ongoongo lelei ‘o e folofolá.” (Ngā. 8:1, 4) Ko ho‘o ngaahi feinga ke hanganaki malangá ‘e iku nai ia ki he ngaahi ola lelei. Ko e fakatātaá, na‘e hiki ‘a e kau tāimu‘a na‘e tuli kinautolu mei he fonua ‘e taha ki ha fonua kaungā‘api ‘a ia na‘e ‘i ai ‘a e fiema‘u lahi ‘i he‘enau leá. ‘I ha laui māhina, na‘e kau ‘a e kakai tokolahi ki he ngaahi kulupu fo‘ou ‘i he lea ko iá.

16. ‘E lava fēfē ke ke ma‘u ‘a e fiefia ‘i ho vāhenga-ngāue fo‘oú?

16 “Ko e fiefia meia Sihová ‘a homou mālohingá.” (Nehe. 8:10, fkm. ‘i lalo) Kuo pau ke tau fiefia tautefito ‘ia Sihova kae ‘ikai ‘i hotau vāhenga-ngāué, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ‘etau koloa‘aki iá. Ko ia ai, hanganaki ‘a‘eva mo Sihova, hanga kiate ia ki he poto, tataki mo e poupou. Manatu‘i na‘á ke hoko ‘o ‘ofa ‘i ho vāhenga-ngāue ki mu‘á koe‘uhi na‘e tuku taha ho lotó ki hono tokoni‘i ‘a e kakai ‘i aí. Tuku taha ho lotó ki ho vāhenga-ngāue he taimi ní pea sio ki he anga hono tokoni‘i koe ‘e Sihova ke ‘ofa foki aí.​—Tml. 7:10.

17. Ko e hā kuo pau ke tau manatu‘i fekau‘aki mo hotau vāhenga-ngāue he taimi ní?

17 Kuo pau ke tau manatu‘i ko ‘etau ngāue kia Sihová ‘oku ta‘engata, ka ko hotau vāhenga-ngāue he taimi ní ‘oku fakataimi pē. ‘I he māmani fo‘oú, ko kitautolu kotoa ‘e liliu nai hotau vāhenga-ngāué. Ko Aleksey, na‘e lave ki ai mu‘á, ‘okú ne tui ko ‘ene hokosia he taimi ní ‘oku teu‘i ai ia ki he taimi ko iá. “Na‘á ku ‘ilo‘i ma‘u pē ko Sihova mo e māmani fo‘oú ‘oku mo‘oni, ka na‘e hā ngali ‘o hangē ‘oku ki‘i mama‘ó,” ko e lau ia ‘a Aleksey. “‘I he taimí ni ‘oku ou vakai kia Sihova ‘okú ne ‘i mu‘a pē ‘iate au pea ko e māmani fo‘oú ‘e vavé ni ‘aupito ke hoko mai.” (Ngā. 2:25) Tatau ai pē pe ko e hā hotau vāhenga-ngāué, tuku ke tau hanganaki ‘a‘eva mo Sihova. He‘ikai ‘aupito te ne li‘aki kitautolu, ka te ne tokoni‘i kitautolu ke ma‘u ‘a e fiefia ‘i hono fai ha me‘a pē te tau lava ‘i he‘ene ngāué​—‘i ha fa‘ahinga feitu‘u pē.​—‘Ai. 41:13.

HIVA 53 Ngāue Fā‘ūtaha

^ pal. 5 ‘I he taimi ‘e ni‘ihi, ‘e fiema‘u nai ke mavahe ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘i he ngāue taimi-kakató mei honau vāhenga-ngāué, pe te nau ma‘u nai ha vāhenga-ngāue fo‘ou. ‘Oku lāulea ‘a e kupu ko ení ki he ngaahi pole ‘oku nau fehangahangai mo iá pea mo e me‘a ‘e lava ke tokoni kiate kinautolu ke fai ha liliu lavame‘a. ‘Oku toe lāulea ai ki he me‘a ‘e lava ke fai ‘e he ni‘ihi kehé ke fakalototo‘a‘i mo poupou‘i kinautolu, pehē foki ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘e lava ke tokoni kiate kitautolu kotoa ke fekuki mo e ngaahi liliú.

^ pal. 4 ‘I he tu‘unga meimei tatau, ‘i he a‘u ki ha ta‘u pau, ko e fanga tokoua fua fatongia tokolahi kuo nau ‘oange ‘a e ngaahi fatongiá ki he fanga tokoua kei si‘i angé. Sio ki he kupu “Kau Kalisitiane Ta‘umotu‘a​—‘Oku Fakamahu‘inga‘i ‘e Sihova Ho‘omou Mateakí,” ‘i he Taua Le‘o ‘o Sepitema 2018 mo e “Tauhi Ma‘u ha Nonga ‘i Loto Neongo ‘a e Ngaahi Tu‘unga Feliuliuakí,” ‘i he Taua Le‘o ‘o ‘Okatopa 2018.

^ pal. 12 Ko e kau mātu‘a ‘i he fakataha‘anga kuo nau ngāue aí ‘oku totonu ke nau fai ha tohi fakafe‘iloaki ‘i he vave taha ‘e ala lavá, koe‘uhi ke ‘oua ‘e toloi ‘enau hoko atu ke ngāue ko ha tāimu‘a, mātu‘a pe sevāniti fakafaifekaú.

^ pal. 13 Sio ki he kupu hokohoko “Tokoni ki he Fa‘ahinga ‘Oku Mamahí,” ‘i he Awake! Fika 3 2018.

^ pal. 57 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha ongo me‘a na‘e fekau‘i ke na mavahe mei he ngāue fakamisinale ‘i ha fonua muli ‘okú na lea māvae mo e lo‘imata‘ia ki he‘ena fakataha‘angá.

^ pal. 59 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I hona fonua tupu‘angá, ko e ongo me‘a tatau ‘okú na lotu tōtōivi kia Sihova ke tokoni‘i kinaua ke fekuki mo e ngaahi polé.

^ pal. 61 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I he tokoni ‘a Sihová, ‘oku toe foki ‘a e ongo me‘á ki he ngāue taimi-kakató. ‘Okú na ngāue‘aki ‘ena pōto‘i ‘i he lea na‘á na ako ko e ongo misinalé ke vahevahe atu ‘a e ongoongo leleí ki he kau hiki atu ki he feitu‘u ngāue ‘ena fakataha‘anga fo‘oú.