Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 40

Hanganaki Femo‘uekina ‘i he “Faka‘osi‘osi ‘o e Ngaahi ‘Ahó”

Hanganaki Femo‘uekina ‘i he “Faka‘osi‘osi ‘o e Ngaahi ‘Ahó”

“Mou tu‘u ma‘u, ta‘engaue, ‘o mou femo‘uekina ai pē ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí.”—1 KOL. 15:58.

HIVA 47 Tala ‘a e Ongoongo Leleí

‘I HE KUPÚ NI *

1. Ko e hā ‘oku tau tuipau ai ‘oku tau mo‘ui ‘i he “ngaahi ‘aho faka‘osí”?

NA‘E fanau‘i koe ‘i he hili ‘a e ta‘u 1914? Kapau ko ia, kuó ke mo‘ui mai ‘i he lolotonga ‘a e ‘ngaahi ‘aho faka‘osi’ ‘o e fokotu‘utu‘u lolotongá. (2 Tīm. 3:1) Ko kitautolu kotoa kuo tau fanongo fekau‘aki mo e ngaahi me‘a na‘e tomu‘a tala ‘e Sīsū ‘e hoko ‘i he taimi ní. ‘Oku kau ki heni ‘a e tau, ngaahi nounou fakame‘atokoni, ngaahi mofuike, ngaahi mahaki faka‘auha, fakautuutu ‘a e maumau-laó, pea mo hono fakatanga‘i ‘o e kakai ‘a Sihová. (Māt. 24:3, 7-9, 12; Luke 21:10-12) Kuo tau toe sio foki ki he kakai ‘oku nau tō‘onga hangē ko ia na‘e tomu‘a tala ‘e he ‘apositolo ko Paulá. (Sio ki he puha “ Tō‘onga ‘a e Kakai he ‘Aho Ní.”) ‘I he tu‘unga ko e kau lotu ‘a Sihová, ‘oku tau tuipau ‘oku tau mo‘ui ‘i he lolotonga ‘o e “faka‘osi‘osi ‘o e ngaahi ‘ahó.”—Mai. 4:1.

2. Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i ‘oku fiema‘u ke talí?

2 Koe‘uhi ko e hili atu eni ‘a e taimi lahi talu mei he 1914, kuo pau pē ‘oku tau mo‘ui he taimí ni ‘i he “faka‘osi‘osi ‘o e ngaahi ‘ahó.” Koe‘uhi ‘oku ofi ‘aupito ‘a e ngata‘angá, ‘oku fiema‘u ke tau ‘ilo ‘a e tali ki ha ongo fehu‘i mahu‘inga: Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ‘e hoko ‘i he ngata‘anga ‘o e “ngaahi ‘aho faka‘osí”? Pea ko e hā ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau fai lolotonga ‘etau tatali ke hoko ‘a e ngaahi me‘a ko iá?

KO E HĀ ‘E HOKO ‘I HE NGATA‘ANGA ‘O E “NGAAHI ‘AHO FAKA‘OSÍ”?

3. Fakatatau ki he kikite ‘i he 1 Tesalonaika 5:1-3, ko e hā ‘a e fanongonongo ‘e fai ‘e he ngaahi pule‘angá?

3 Lau ‘a e 1 Tesalonaika 5:1-3. ‘Oku lave ‘a Paula ki he “‘aho ‘o Sihová.” Hangē ko ia ‘oku ngāue‘aki ‘i he potutohi ko ení, ‘oku ‘uhinga eni ki he vaha‘a taimi ‘a ia ‘e kamata‘aki ‘a e ‘ohofi ‘o “Pāpilone ko e Lahi,” ‘a e ‘emipaea ‘o e lotu loi ‘i he māmaní, pea ‘e ngata ‘i ‘Āmaketone. (Fkh. 16:14, 16; 17:5) Ki mu‘a pē ke kamata ‘a e “‘aho” ko iá, ko e ngaahi pule‘angá te nau fanongonongo ‘a e “Melino mo malu!” ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ko e kau taki fakaemāmaní ‘oku nau ngāue‘aki ‘a e ngaahi kupu‘i lea meimei tatau ‘i he‘enau talanoa ki hono fakalelei‘i ‘a e vā ‘o e ngaahi pule‘angá. * Kae kehe, ko e fanongonongo ‘o e “melino mo malu” ‘oku ako‘i ‘i he Tohi Tapú ‘e kehe ia. Ko e hā hono ‘uhingá? ‘I he hoko ení, ‘e fakakaukau nai ‘a e kakaí kuo lavame‘a ‘a e kau taki fakaemāmaní ‘i hono ‘ai ‘a e māmaní ke hoko ko ha feitu‘u malu ange. Ka ko hono mo‘oní, ‘e “hoko fakafokifā mai leva ‘a e faka‘auhá” ‘i he hili pē ‘a e kamata ‘a e ‘fu‘u mamahi lahí.’—Māt. 24:21.

‘Oua ‘e kākaa‘i koe ‘e he fanongonongo loi ‘a e ngaahi pule‘angá ‘o e “melino mo malu” (Sio ki he palakalafi 3-6) *

4. (a) Ko e hā ‘oku te‘eki ke tau ‘ilo ‘o fekau‘aki mo e fanongonongo ‘o e “melino mo malu”? (e) Ko e hā ‘oku tau ‘osi ‘ilo fekau‘aki mo iá?

4 ‘Oku tau ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi fekau‘aki mo e fanongonongo ‘o e “melino mo malu.” Kae kehe, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a kehe ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo. ‘Oku ‘ikai ke tau ‘ilo ‘a e me‘a ‘e hoko ‘o taki atu ai ki aí pe ‘e anga-fēfē hono fakahoko ‘a e fanongonongo ko ení. Pea ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo pe ko e fanongonongo pē ‘e taha pe ko ha fanongonongo hokohoko eni. Tatau ai pē pe ko e hā ‘e hokó, ‘oku tau ‘ilo eni: ‘Oku totonu ke ‘oua te tau tui ‘e lava mo‘oni ‘e he kau taki fakaemāmaní ‘o ‘omai ‘a e melino ki he māmaní. ‘I hono kehé, ko e fanongonongo ia kuo tala mai ke tau tokanga ki aí. Ko e faka‘ilonga ia ‘o e teu ke kamata ‘a e “‘aho ‘o Sihová”!

5. ‘Oku anga-fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he 1 Tesalonaika 5:4-6 ke mateuteu ki he “‘aho ‘o Sihová”?

5 Lau ‘a e 1 Tesalonaika 5:4-6. Ko e enginaki ‘a Paulá ‘oku tala mai ai kiate kitautolu ‘a e founga ‘e lava ke tau fakapapau‘i ai ‘oku tau mateuteu ki he “‘aho ‘o Sihová.” ‘Oku totonu ke “‘oua te tau kei mohe ai pē ‘o hangē ko e ni‘ihi ko ē.” Kuo pau ke tau “nofo‘aki ‘ā‘ā” mo hanganaki tokanga. Ko e fakatātaá, ‘oku fiema‘u ke tau tokanga ki he fakatu‘utāmaki ‘o hono fakangaloku ‘etau tu‘u-‘ataá ‘aki ‘etau kau ki he ngaahi me‘a fakapolitikale ‘a e māmaní. Kapau te tau kau ki ai, ‘e lava ke tau hoko ai ‘ko ha konga ‘o e māmaní.’ (Sione 15:19) ‘Oku tau ‘ilo ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a e ‘amanaki pē taha ki he melino ‘a e māmaní.

6. Ko e hā ‘oku tau loto ke fai ‘e he ni‘ihi kehé, pea ko e hā hono ‘uhingá?

6 ‘I he ‘ikai ke tau nofo‘aki ‘ā‘ā pē, ‘oku tau loto foki ke tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ‘ā hake ‘o vakai ki he me‘a na‘e tomu‘a tala ‘e he Tohi Tapú ‘e hoko ‘i he māmaní. Tau manatu‘i ko e kamata pē ‘a e fu‘u mamahi lahí, ‘e tōmui ‘aupito ki he kakaí ke nau hanga kia Sihova. Ko e ‘uhinga ia ‘oku fu‘u fakavavevave ai ‘etau ngāue fakamalangá! *

HANGANAKI FEMO‘UEKINA HE MALANGÁ

‘I he‘etau malanga he ‘aho ní, ‘oku tau fakahāhā ai ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá pē ‘e lava ke ne ‘ai ‘a e māmaní ko ha feitu‘u malu mo‘oni (Sio ki he palakalafi 7-9)

7. Ko e hā ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau fai he taimi ní?

7 ‘I he taimi nounou ko eni ‘oku toe ki mu‘a ke kamata hono “‘aho,” ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau hanganaki femo‘uekina ‘i he ngāue fakamalangá. ‘Oku fiema‘u ke tau fakapapau‘i ‘oku tau “femo‘uekina ai pē ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí.” (1 Kol. 15:58) Na‘e tomu‘a tala ‘e Sīsū ‘a e me‘a te tau faí. ‘I he‘ene lea fekau‘aki mo e ngaahi me‘a mahu‘inga kotoa ‘e hoko ‘i he lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí, na‘á ne pehē: “Pehē foki, ‘i he kotoa ‘o e ngaahi pule‘angá, kuo pau ke tomu‘a malanga‘i ai ‘a e ongoongo leleí.” (Mk. 13:4, 8, 10; Māt. 24:14) Fakakaukau angé: Ko e taimi kotoa ‘okú ke ‘alu ai ‘i he ngāue fakafaifekaú, ‘okú ke kau ai ‘i hono fakahoko ‘a e kikite Fakatohitapu ko iá!

8. ‘Oku anga-fēfē ‘a e hokohoko atu ke fakalakalaka ‘a e ngāue malanga‘i ‘o e Pule‘angá?

8 Ko e hā ‘e lava ke tau lea‘aki fekau‘aki mo e fakalakalaka ‘a e ngāue malanga‘i ‘o e Pule‘angá? ‘I he ta‘u ki he ta‘u, ‘oku nga‘unu ki mu‘a ‘a e ngāué ni. Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he tupulaki ‘i he tokolahi ‘o e kau malanga ‘o e Pule‘angá ‘i māmani lahi lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí. ‘I he 1914, na‘e toko 5,155 ‘a e kau malangá ‘i he fonua ‘e 43. ‘I he ‘ahó ni, ‘oku ‘i ai ‘a e kau malanga ‘e toko 8.5 miliona nai ‘i he fonua ‘e 240! Neongo ia, ko ‘etau ngāué ‘oku te‘eki ke ‘osi. Kuo pau ke tau hanganaki fanongonongo ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a ia ko e fakalelei‘anga pē ia ‘e taha ki he ngaahi palopalema kotoa ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá.—Saame 145:11-13.

9. Ko e hā kuo pau ai ke tau hanganaki malanga‘i ‘a e pōpoaki ‘o e Pule‘angá?

9 Ko ‘etau ngāue malanga‘i ‘o e Pule‘angá he‘ikai ‘osi kae ‘oua kuo pehē ‘e Sihova kuo fe‘unga. Ko e hā ‘a e lahi ‘o e taimi ‘oku toe ke hoko ai ‘a e kakaí ‘o ‘ilo‘i ‘a Sihova ko e ‘Otuá mo Sīsū Kalaisí? (Sione 17:3) ‘Oku ‘ikai ke tau ‘ilo. ‘Oku tau ‘ilo ko ha fa‘ahinga pē ‘oku “hehema totonu ki he mo‘ui ta‘engatá” ‘e lava ke nau tali ‘a e ongoongo lelei he taimí ni ki mu‘a ke kamata ‘a e fu‘u mamahi lahí. (Ngā. 13:48) ‘E lava fēfē ke tau tokoni ki he kakai ko ení ki mu‘a ke fu‘u tōmuí?

10. Ko e hā ‘a e tokoni ‘oku ‘omai ‘e Sihova ke tau ako‘i‘aki ‘a e mo‘oní ki he kakaí?

10 Fakafou ‘i he kautaha ‘a Sihová, ‘okú ne ‘omai ai ‘a e me‘a kotoa ‘oku fiema‘u ke ako‘i‘aki ‘a e mo‘oní ki he kakaí. Ko e fakatātaá, ‘oku tau ma‘u ‘a e ako ‘i he uike taki taha ‘i he fakataha lolotonga e uiké. ‘Oku tokoni‘i kitautolu he fakataha ko ení ke ‘ilo ‘a e me‘a ke lea‘aki ‘i he ‘uluaki ‘a‘ahí mo e ngaahi toe ‘a‘ahí. Pea ‘oku ako‘i mai ai ‘a e founga ke tau fakahoko ‘a e ngaahi ako Tohi Tapú. Kuo toe tokonaki mai ‘e he kautaha ‘a Sihová ‘a e ngaahi naunau ‘i he‘etau Puha Me‘angāue Fakafaiakó. ‘Oku tokoni ‘a e ngaahi naunau ko ení ke tau . . .

  • kamata‘i ‘a e ngaahi fetalanoa‘aki,

  • langa‘i ‘a e mahu‘inga‘iá,

  • ue‘i ‘a e kakaí ke nau loto ke ako lahi ange,

  • ako‘i ‘a e mo‘oní ‘i he ako Tohi Tapú,

  • pea fakaafe‘i ‘a e fa‘ahinga mahu‘inga‘iá ke ‘a‘ahi ki he‘etau uepisaití mo hotau Fale Fakataha‘angá.

Ko e mo‘oni, ‘oku ‘ikai fe‘unga pē ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘angāue ko ení. Kuo pau ke tau ngāue‘aki ia. * Ko e fakatātaá, ‘i he hili ha fetalanoa‘aki fakalotomāfana mo ha tokotaha mahu‘inga‘ia, ‘okú ke tuku ange ha tuleki pe ko ha makasini, te ne malava ke lau lahi ange ai kae ‘oua ke ke toe foki kiate ia. Ko hotau fatongia fakafo‘ituitui ia ke hanganaki femo‘uekina ‘i he māhina taki taha ‘i he ngāue malanga‘i ‘o e Pule‘angá.

11. Ko e hā na‘e fa‘u ai ‘a e Ngaahi Lēsoni Fakatohitapu he ‘Initanetí?

11 Ko e fakatātā ‘e taha ‘o e founga hono tokoni‘i ‘e Sihova ‘a e kakaí ke ako ‘a e mo‘oní, fakakaukau ki he Ngaahi Lēsoni Fakatohitapu he ‘Initanetí ‘i he jw.org®. Ko e hā na‘e fa‘u ai ení? ‘I he māhina taki taha, ko e kakai ‘e laui mano ‘i he māmaní ‘oku nau fekumi he ‘Initanetí ki ha ngaahi lēsoni Fakatohitapu. Ko e ngaahi lēsoni ‘i he‘etau uepisaití ‘e lava ke fakafe‘iloaki ai ‘a e kakaí ki he mo‘oni mei he Folofola ‘a e ‘Otuá. Ko e ni‘ihi ‘o e kakai ‘okú ke talanoa ki aí ‘oku nau toumoua nai ke tali ha ako Tohi Tapu. Kapau ko ia, fakahaa‘i ange ‘a e tafa‘aki ko eni ‘i he‘etau uepisaití pe ‘ave kiate kinautolu ‘a e link ki he ngaahi lēsoní. *

12. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e ha taha mei he Ngaahi Lēsoni Fakatohitapu he ‘Initanetí?

12 Ko ‘etau Ngaahi Lēsoni Fakatohitapu he ‘Initanetí ‘oku lāulea ai ki he ngaahi kaveinga ko ení: “Ko e Tohi Tapú mo Hono Fa‘utohí,” “Kakai Tefito ‘i he Tohi Tapú” mo e “Pōpoaki ‘o e ‘Amanaki ‘i he Tohi Tapú.” ‘I he ngaahi kaveinga ko iá, ‘oku ako‘i mai ai:

  • Founga ‘e lava ke tokoni‘i ai ‘e he Tohi Tapú ha tokotaha

  • Ko hai ‘a Sihova, Sīsū mo e kau ‘āngeló

  • ‘Uhinga na‘e fakatupu ai ‘e he ‘Otuá ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá

  • ‘Uhinga ‘o e hoko ‘a e faingata‘á mo e fulikivanú

‘Oku toe lāulea ‘a e ngaahi lēsoní ki he founga ‘e . . .

  • fakangata ai ‘a e faingata‘á mo e maté,

  • toe fokotu‘u mai ai ‘a e kau maté,

  • pea fetongi ‘a e ngaahi pule‘anga fakaetangata ta‘elavame‘á ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

13. ‘Oku fetongi ‘e he ngaahi lēsoni he ‘initanetí ‘a e fokotu‘utu‘u ki he ako Tohi Tapú? Fakamatala‘i.

13 Ko e ngaahi lēsoni he ‘initanetí ‘oku ‘ikai ke nau fetongi ‘a e fokotu‘utu‘u ki he ako Tohi Tapú. Kuo ‘omai ‘e Sīsū kiate kitautolu ‘a e monū ke ngaohi ākonga. ‘Oku tau ‘amanaki ‘e lau ‘e he fa‘ahinga mahu‘inga‘iá ‘a e ngaahi lēsoni he ‘initanetí, hounga‘ia ‘i he me‘a ‘oku nau akó, pea loto ke toe ako lahi ange. Kapau ko ia, mahalo te nau tali ha ako Tohi Tapu. ‘I he ngata‘anga ‘o e lēsoni taki taha, ‘oku fakaafe‘i ‘a e tokotaha-lautohí ke ne kole ki ha tokotaha faiako ke ako ‘a e Tohi Tapú mo ia. Fakafou ‘i he‘etau uepisaití, ko e faka‘avalisi ‘i māmani lahí, ‘oku tau ma‘u ha kole ki ha ako Tohi Tapu ‘e 230 tupu he ‘aho taki taha! Ko e ako ko ia mo ha tokotaha-faiakó ‘oku mātu‘aki mahu‘inga!

HANGANAKI FEINGA KE NGAOHI ĀKONGA

14. Fakatatau ki he fakahinohino ‘a Sīsū ‘i he Mātiu 28:19, 20, ko e hā ‘oku tau feinga‘aki hotau lelei tahá ke faí, pea ko e hā hono ‘uhingá?

14 Lau ‘a e Mātiu 28:19, 20. ‘I he‘etau fai ‘a e ngaahi ako Tohi Tapú, kuo pau ke tau fai hotau lelei tahá ke ‘ngaohi ākonga pea ako‘i kinautolu ke nau tauhi ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē kuo fekau‘i mai ‘e Sīsuú.’ ‘Oku fiema‘u ke tau tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau mahino‘i ‘a e mahu‘inga ‘enau tu‘u ma‘a Sihova mo hono Pule‘angá. ‘Oku ‘uhinga ení ko e feinga ke ue‘i ‘a e kakaí ke nau ‘ai ‘a e mo‘oní ko ‘enau me‘a ‘aki hono ngāue‘aki ‘a e me‘a ‘oku nau akó, fakatapui ‘enau mo‘uí kia Sihova, pea hoko ‘o papitaiso. Ko ‘enau toki lava ia ke hao atu ‘i he ‘aho ‘o Sihová.—1 Pita 3:21.

15. Ko e hā ‘oku ‘ikai lava ke tau faí, pea ko e hā hono ‘uhingá?

15 Hangē ko ia na‘e lave ki ai ki mu‘á, ‘oku toe si‘i ‘aupito ‘a e taimí pea hoko mai ‘a e ngata‘anga ‘o e fokotu‘utu‘u ko ení. ‘I he ‘uhinga ko ení, ‘oku ‘ikai lava ke tau hokohoko atu ke ako Tohi Tapu mo e kakai ‘oku hā mahino ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau taumu‘a ke hoko ko ha ākonga ‘a Kalaisi. (1 Kol. 9:26) Ko ‘etau ngāué ‘oku fakavavevave! ‘Oku tokolahi ‘a e kakai ‘oku kei fiema‘u ke nau fanongo ki he pōpoaki ‘o e Pule‘angá ki mu‘a ke fu‘u tōmuí.

FAKA‘EHI‘EHI MEI HE LOTU LOI KOTOA PĒ

16. Fakatatau ki he Fakahā 18:2, 4, 5, 8, ko e hā kuo pau ke tau faí? (Sio foki ki he fakamatala ‘i lalo.)

16 Lau ‘a e Fakahā 18:2, 4, 5, 8‘Oku fakahaa‘i ‘i he ngaahi veesi ko ení ‘oku ‘i ai ‘a e toe me‘a ‘oku ‘amanekina ‘e Sihova mei he‘ene kau lotú. Ko e kau Kalisitiane mo‘oní kotoa kuo pau ke nau fakapapau‘i ‘oku nau mavahe faka‘aufuli mei Pāpilone ko e Lahi. Ki mu‘a ke ako ‘a e mo‘oní, ko ha tokotaha ako Tohi Tapu na‘á ne hoko nai ko ha mēmipa ‘o ha lotu loi. Na‘á ne ma‘u nai ‘enau ngaahi houa lotú mo kau ‘i he‘enau ngaahi ngāué. Pe na‘á ne foaki nai ha pa‘anga ki ha kautaha pehē. Ki mu‘a ke tali ke hoko ha ako Tohi Tapu ko ha tokotaha malanga te‘eki papitaisó, kuo pau ke ne tu‘usi ‘osi ‘a e pīkinga kotoa ki he lotu loí. ‘Oku totonu ke ne ‘ave ha tohi fakafisi pe fakafoki kakato ‘ene mēmipa ‘i hono siasi ki mu‘á pea mo ha toe kautaha pē ‘oku pīkinga ki Pāpilone ko e Lahi. *

17. Ko e hā ‘a e ngāue fakamāmani kuo pau ke faka‘ehi‘ehi mei ai ha Kalisitiane, pea ko e hā hono ‘uhingá?

17 Ko ha Kalisitiane mo‘oni kuo pau ke ne fakapapau‘i ko ‘ene ngāue fakamāmaní ‘oku ‘ikai ha‘ane kaunga ki Pāpilone ko e Lahi. (2 Kol. 6:14-17) Ko e fakatātaá, he‘ikai ke ne ngāue ki ha siasi. Pehē foki, ko ha Kalisitiane ‘oku ngāue ki ha pisinisi kehe he‘ikai nai te ne loto ke fai ha ngāue lahi ‘i ha fale ‘oku ngāue‘aki ki he lotu loí. Pea kapau ‘oku ‘i ai ha‘ane pisinisi, he‘ikai te ne tala mahu‘inga ki ha ngāue pe fai ha konituleki ngāue ki ha konga pē ‘o Pāpilone ko e Lahi. Ko e hā ‘oku tau tu‘u mālohi pehē aí? Koe‘uhi ‘oku ‘ikai ke tau loto ke kau ‘i he ngaahi ngāue mo e angahala ‘a e ngaahi kautaha fakalotu ‘oku ta‘ema‘a ‘i he vakai mai ‘a e ‘Otuá.—‘Ai. 52:11. *

18. Na‘e anga-fēfē pipiki ha tokoua ‘e taha ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú ‘i he fekau‘aki mo ‘ene ngāue fakamāmaní?

18 ‘I he ngaahi ta‘u kuo maliu atú, na‘e kole ange ‘e ha tangata ki ha mātu‘a, ‘a ia na‘e ‘i ai ‘ene pisinisi ke ne fai ha ki‘i ngāue fakatufunga ‘i ha fale lotu ‘i he kolo na‘e nofo ai ‘a e tokouá. Na‘e ‘ilo ‘e he tangatá na‘e tala ange ma‘u pē ‘e he tokouá he‘ikai ke ne fai ha ngāue ‘i ha fale lotu. Ka ‘i he taimi ko ení na‘e fiu kumi ‘e he tangatá ha taha ke ne fai ‘a e ngāué. Neongo ia, na‘e pipiki ‘a e tokouá ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú pea ‘ikai tali ‘a e ngāué. ‘I he uike hono hokó, na‘e ‘asi ‘i he nusipepa fakalotofonuá ha tā ‘o ha tangata tufunga ‘e taha ‘okú ne fakapipiki ha kolosi ki he fale lotú. Kapau na‘e fakangaloku ‘a hotau tokouá, ko hono la‘itaá na‘e mei ‘asi mai ‘i he nusipepá. Fakakaukau atu ki he maumau na‘e mei hoko ki hono ongoongó ‘i he lotolotonga hono kaungā-Kalisitiané! Fakakaukau atu foki pe na‘e mei fēfē ‘a e ongo‘i ‘a Sihová.

KO E HĀ KUO TAU AKÓ?

19-20. (a) Ko e hā kuo tau ako mai fekau‘aki mo iá? (e) Ko e hā mo ha toe me‘a ‘oku fiema‘u ke tau ako?

19 Fakatatau ki he kikite ‘i he Tohi Tapú, ko e me‘a mahu‘inga kuo vavé ni ke hoko ‘i he māmaní ko hono fanongonongo ‘e he ngaahi pule‘angá ‘a e “melino mo malu.” ‘Oku tau fakamālō ‘i he ngaahi me‘a kuo ako‘i mai ‘e Sihová, ‘oku tau ‘ilo ko e ngaahi pule‘angá he‘ikai ke nau ‘omai ‘a e melino mo‘oni mo tu‘uloá. Ko e hā kuo pau ke tau fai ki mu‘a ke hoko mai ia mo e faka‘auha ‘e hoko atu aí? ‘Oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau hanganaki femo‘uekina ‘i hono malanga‘i ‘a e pōpoaki ‘o e Pule‘angá pea feinga ke ngaohi ‘a e kau ākonga tokolahi ange. ‘I he taimi tatau, ‘oku fiema‘u ke tau hanganaki mavahe mei he lotu loí kotoa. ‘Oku kau heni ‘a e ‘ikai toe hoko ko ha mēmipa ‘o Pāpilone ko e Lahi pea faka‘ehi‘ehi mei he ngāue ‘oku fekau‘aki mo iá.

20 ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a kehe ‘e hoko mai lolotonga ‘a e “faka‘osi‘osi ‘o e ngaahi ‘ahó.” ‘Oku ‘i ai mo e ngaahi me‘a kehe ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau fai. Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ko ení, pea ‘e lava fēfē ke tau teu‘i kitautolu ki he me‘a kotoa ‘oku tu‘unuku mai ‘i he kaha‘u ofi maí? Te tau vakai ki ai ‘i he kupu hono hokó.

HIVA 17 Laka ki Mu‘a, Kimoutolu Kau Fakamo‘oní!

^ pal. 5 ‘Oku vavé ni ke tau fanongo ki he taukave‘i ‘e he ngaahi pule‘angá kuo nau hokosia ‘a e “melino mo malu!” ‘E hoko ia ko e faka‘ilonga ‘o e teu ke kamata ‘a e fu‘u mamahi lahí. Ko e hā ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau fai he taimí ni ‘o a‘u ki he taimi ko iá? ‘E tokoni‘i kitautolu ‘e he kupu ko ení ke ma‘u ‘a e talí.

^ pal. 3 Ko e fakatātaá, ‘i he uepisaiti ‘a e Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá ‘oku nau taukave‘i ai ‘a hono “tauhi ma‘u ‘a e melino mo e malu fakavaha‘apule‘angá.”

^ pal. 10 Ki ha fakaikiiki ki he founga hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi naunau ‘i he Puha Me‘angāue Fakafaiakó, sio ki he kupu “Ako‘i ‘a e Mo‘oní” ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o ‘Okatopa 2018.

^ pal. 11 Ko e ngaahi lēsoní ‘oku ala ma‘u he taimí ni ‘i he lea faka-Pilitāniá mo e faka-Potukalí, mo e ngaahi lea kehe ‘amui ange.

^ pal. 16 ‘Oku fiema‘u foki ke tau faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi kautaha hangē ko e kemi ‘a e to‘utupú pe feitu‘u fakafiefia ‘oku kaunga ki he lotu loí, hangē ko e YMCA (Feohi‘anga ‘a e Kau Talavou Kalisitiané) mo e YWCA (Feohi‘anga ‘a e Kau Finemui Kalisitiané). Neongo ‘oku taukave‘i nai ‘e he ngaahi feohi‘anga ko ení ‘oku ‘ikai kaunga ‘enau ngaahi ngāué ki ha me‘a fakalotu, ko hono mo‘oní, ko e ngaahi kautaha eni ‘oku nau poupou‘i ‘a e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi taumu‘a fakalotu.

^ pal. 17 Ki ha fakamatala fakaikiiki lahi ange fekau‘aki mo e vakai Fakatohitapu ki he ngāue ‘oku kaunga ki he ngaahi kautaha fakalotú, sio ki he “Ngaahi Fehu‘i mei he Kau Lautohí” ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o ‘Epeleli 15, 1999.

^ pal. 83 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha fa‘ahinga ‘i ha fale kofi ‘oku nau vakai ki he “‘Ulu‘i Ongoongo” ‘i he televīsoné ki hono fanongonongo ‘o e “melino mo malu.” Ko ha ongo me‘a Fakamo‘oni, ‘okú na mālōlō mei he ngāue fakafaifekaú, ‘oku ‘ikai kākaa‘i kinaua ‘e he ongoongó.