1-2. Ngɛ 1 Petro 4:7, 8 ɔ nya a, mɛni maa ye bua wɔ nɛ wa nyɛ nɛ waa da haomihi a nya?

WA SƐ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a mi vii, enɛ ɔ he ɔ, waa kɛ haomihi nɛ a mi wa ma nyɛ maa kpe. (2 Tim. 3:1) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ a fɔ sɔ ngɛ Afrika ma ko mi ta a, basabasa peemi ya nɔ wawɛɛ. Enɛ ɔ he ɔ, nyɔhiɔ ekpa sɔuu be nɛ wa nyɛmimɛ nɛ a ngɛ lejɛ ɔ nyɛ we nɛ a yaa nɛ a baa faa. Mɛni ye bua mɛ kɛ da haomi nɛ ɔmɛ a nya? A kpɛti ni komɛ ya sa we ngɛ a nyɛmimɛ nɛ a ngɛ he nɛ basabasa peemi ɔ yɛ nɔ ngɛ ɔ a ngɔ. Nyɛminyumu ko de ke: “Benɛ wa ya je si fɔfɔɛ nɛ ɔ mi loko i na bɔ nɛ huɛmɛ a he hia ha. Wa nyɛ nɛ wa wo wa sibi he wami.”

² Ke “amanehlu ngua a” je sisi ɔ, wa bua maa jɔ wawɛɛ ke ji kaa wa ngɛ huɛmɛ kpakpahi nɛ a suɔ wɔ. (Kpoj. 7:14) Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ wa ha nɛ huɛ bɔmi nɛ mi wa nɛ hi waa kɛ wa huɛmɛ wa kpɛti amlɔ nɛ ɔ. (Kane 1 Petro 4:7, 8.) Wa ma nyɛ maa kase níhi fuu kɛ je Yeremia nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi. Yeremia huɛmɛ ɔmɛ ye bua lɛ nɛ e nyɛ hi si slɔkee be nɛ e piɛ bɔɔ nɛ a ma kpata Yerusalem ma a hɛ mi ɔ. * Kɛ wa ma plɛ kɛ kase Yeremia ha kɛɛ?

3. (a) Mɛni nɛ ma ha nɛ eko ɔ, Yeremia nɛ je e he ngɛ ni kpahi a he? (b) Mɛni nɛ Yeremia de e womi ngmalɔ Baruk, nɛ mɛni je mi kɛ ba?

³ Yeremia hi nihi nɛ a yi anɔkuale ɔ a kpɛti maa pee jeha 40. Nimli nɛ ɔmɛ ji e kpɔ mi bi, kɛ eko ɔ, e weku li nɛ a je Anatot ɔ  a kpɛti ni komɛ. (Yer. 11:21; 12:6) Se e je we e he ngɛ a he. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e de Baruk nɛ ji e womi ngmalɔ nɛ e yeɔ anɔkuale ɔ bɔ nɛ e nu he ha. Nɛ wɔ hu wa le bɔ nɛ e nu he ha, ejakaa e ha nɛ a ngma kɛ fɔ si. (Yer. 8:21; 9:1; 20:14-18; 45:1) Wa ma nyɛ ma de kaa benɛ Baruk ngɛ Yeremia he sane ɔ ngmae ɔ, mɛ ni enyɔ ɔmɛ ná suɔmi nɛ mi wa kɛ bu kɛ ha a he.​—Yer. 20:1, 2; 26:7-11.

4. Mɛni ní tsumi nɛ Yehowa kɛ wo Yeremia dɛ, nɛ kɛ ní tsumi nɛ ɔ wo huɛ bɔmi nɛ ngɛ Yeremia kɛ Baruk a kpɛti ɔ mi he wami ha kɛɛ?

⁴ Yeremia pee kã nɛ e kɛ jehahi babauu bɔ Israel bi ɔmɛ kɔkɔ ngɛ nɔ́ nɛ ma Yerusalem ma a nɔ ɔ he. (Yer. 25:3) Benɛ Yehowa maa bɔ Israel bi ɔmɛ kɔkɔ ekohu kaa a tsake ɔ, e ha nɛ Yeremia ngma e kɔkɔ bɔmi ɔmɛ ngɛ womi kpo mi. (Yer. 36:1-4) Benɛ Yeremia kɛ Baruk pee kake kɛ ngɛ ní tsumi nɛ Mawu kɛ wo a dɛ ɔ tsue nyɔhiɔhi abɔ ɔ, e ngɛ heii kaa níhi nɛ a sɛɛ ɔ fia a hemi kɛ yemi kɛ ma si.

5. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Baruk tsɔɔ kaa e ji huɛ kpakpa kɛ ha Yeremia?

⁵ Benɛ be su nɛ a kɛ sɛ gbi nɛ ngɛ womi kpo ɔ mi ma ha a, e he ba hia nɛ Yeremia nɛ ngɔ e hɛ kɛ fɔ e huɛ Baruk nɔ konɛ e kɛ sɛ gbi ɔ nɛ ha ni ɔmɛ. (Yer. 36:5, 6) Oslaa ngɛ ní tsumi nɛ ɔ he, se kɛ̃ ɔ, Baruk kɛ kã tsu ní tsumi ɔ. Moo hyɛ bɔ nɛ Yeremia bua maa jɔ ha benɛ Baruk ya sɔlemi we ɔ agbo ɔ nya nɛ e ya tsu ní tsumi nɛ a kɛ wo e dɛ ɔ! (Yer. 36:8-10) Yuda ganɔ ɔmɛ nu nɔ́ nɛ Baruk pee ɔ he nɛ a fã lɛ kaa e ba kane womi kpo ɔ kɛ tsɔɔ mɛ hulɔ! (Yer. 36:14, 15) Ganɔ ɔmɛ ma a juɛmi nya si kaa a maa bɔ Matsɛ Yehoyakim nɔ́ nɛ Yeremia de ɔ. Se a de Baruk ke: “Yaa nɛ o ya laa o he, o kɛ Yeremia tsuo. Nyɛ ko ha nɛ nɔ ko nɛ le he nɛ nyɛ ngɛ.” (Yer. 36:16-19) Ga womi nɛ ɔ ji ga womi kpakpa!

6. Kɛ Yeremia kɛ Baruk pee a ní ha kɛɛ ngɛ si temi kɛ womi nɛ a kɛ kpe ɔ he?

⁶ Matsɛ Yehoyakim mi mi fu wawɛɛ benɛ  e nu munyuhi nɛ Yeremia ngma a, nɛ e sã womi kpo ɔ, nɛ e fã ke a nu Yeremia kɛ Baruk. Se kɛ̃ ɔ, Yeremia yi gbeye. E ha Baruk womi kpo kpa, nɛ e de lɛ Yehowa sɛ gbi ɔ nɛ ji “munyuhi tsuo nɛ a ngma kɛ wo kekle womi kpo ɔ nɛ Yuda matsɛ, Yehoyakim sã a mi” ɔ, nɛ Baruk ngma kɛ wo womi kpo ehe ɔ mi.​—Yer. 36:26-28, 32.

7. Benɛ Yeremia kɛ Baruk pee kake kɛ ngɛ ní tsue ɔ, eko ɔ, mɛni lɛ ba?

⁷ Behi fuu ɔ, huɛ bɔmi gbagbanii hiɔ nihi nɛ a peeɔ kake kɛ fĩɔ si ngɛ ka mi ɔ a kpɛti. Lɔ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ ma de kaa benɛ Yeremia kɛ Baruk pee kake kɛ ngɛ womi kpo nɛ Matsɛ Yehoyakim sã a ngmae ekohu ɔ, a yɔse su kpakpahi nɛ a ti nɔ fɛɛ nɔ ngɛ ɔ, nɛ lɔ ɔ ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ a kpɛti ɔ mi ba wa wawɛɛ. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ nyumuhi anɔkualetsɛmɛ enyɔ nɛ ɔmɛ a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

8. Mɛni nɛ ma ha nɛ e ye ha wɔ kaa waa kɛ nihi maa bɔ huɛ gbagbanii, nɛ mɛni he je nɛ e sɛ nɛ wa kɔni mi nɛ jɔ̃?

⁸ Eko ɔ, e maa ye ha wɔ kaa wa maa je wa tsui mi nɛ waa kɛ ni kpahi nɛ sɛɛ ní akɛnɛ nɔ ko pee wɔ nɔdɔ nɔ́ ko hyɛ ɔ he je. (Abɛ 18:19, 24) Aloo eko ɔ, wa maa nu he kaa wa be be kɛ he wami nɛ waa kɛ nihi maa bɔ huɛ gbagbanii. Se kɛ̃ ɔ, e sɛ nɛ wa kɔni mi nɛ jɔ̃. Ke wa suɔ nɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a fĩ wa se ngɛ kahi a mi ɔ, lɛɛ e sa nɛ wa ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ a mi nɛ wa de mɛ wa susumihi kɛ bɔ nɛ wa nuɔ he ha. Lɔ ɔ ji blɔ kake nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ kɛ ha nɛ huɛ bɔmi kpakpa nɛ hi waa kɛ mɛ wa kpɛti.​—1 Pet. 1:22.

9. (a) Mɛni Yesu pee kɛ tsɔɔ kaa e he e huɛmɛ ɔmɛ ye? (b) Ke waa kɛ nihi sɛɛ ní faa a, kɛ lɔ ɔ haa nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ mɛ wa kpɛti ɔ mi waa ha kɛɛ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

⁹ Yesu kɛ e huɛmɛ ɔmɛ sɛɛ ní faa kɛ tsɔɔ kaa e he mɛ ye. (Yoh. 15:15) Ke waa kɛ wa huɛmɛ sɛɛ níhi nɛ ha nɛ wa bua jɔɔ, níhi nɛ haa nɛ wa haoɔ, kɛ níhi nɛ haa nɛ wa kɔni mi jɔ̃ɔ ɔ he ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngɛ Yesu kasee. Ke nɔ ko kɛ mo ngɛ ní sɛɛe ɔ, moo bu tue saminya. Ke o pee jã a, eko ɔ, o maa na kaa o kɛ mɛ hɛɛ susumi kake, nɛ bɔ nɛ nyɛ nuɔ níhi a he ha kɛ otihi nɛ nyɛɛ kɛ ma nyɛ hɛ mi ɔ hu sɔ. Nyɛ ha nɛ wa susu Nyɛmiyo Cindy nɛ e ye jeha 20 kɛ se ɔ nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he nɛ waa hyɛ. E kɛ daa blɔ gbalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Marie-Louise nɛ e ye jeha 60 kɛ se ɔ pee huɛ. Cindy kɛ Marie-Louise peeɔ kake kɛ fiɛɛɔ daa So mɔtu, nɛ a kɛ a sibi sɛɛɔ níhi fuu a he ní faa. Cindy de ke, “Ye bua jɔɔ ke i kɛ ye huɛmɛ sɛɛ ní komɛ nɛ a he hia a he ní, ejakaa enɛ ɔ yeɔ bua mi nɛ i leɔ mɛ saminya nɛ i nuɔ mɛ sisi wawɛɛ.” Ke o kɛ o huɛmɛ sɛɛ o susumihi kɛ bɔ nɛ o nuɔ níhi a he ha a he ní, nɛ o buɔ mɛ tue ke a ngɛ  munyu tue ɔ, lɔ ɔ haa nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ nyɛ kpɛti ɔ mi waa wawɛɛ. Kaa bɔ nɛ Cindy pee ɔ, ke o sɛ hlami nɛ o kɛ nihi sɛɛ ní faa a, huɛ bɔmi nɛ ngɛ o kɛ mɛ nyɛ kpɛti ɔ mi ma nyɛ maa wa.​—Abɛ 27:9.

10. Ngɛ Abɛ 27:17 ɔ nya a, ke waa kɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi pee kake kɛ tsu ní ɔ, mɛni maa je mi kɛ ba?

¹⁰ Kaa bɔ nɛ e ba ngɛ Yeremia kɛ Baruk a blɔ fa mi ɔ, ke waa kɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi pee kake kɛ tsu ní, nɛ wa yɔse su kpakpahi nɛ a ngɛ ɔ, wa kaseɔ a su ɔmɛ, nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ mɛ wa kpɛti ɔ mi waa. (Kane Abɛ 27:17.) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke o kɛ o huɛ ko ya fiɛɛmi nɛ o na bɔ nɛ e kɛ kã ngɛ anɔkuale ɔ he fãe aloo e je e tsui mi nɛ e ngɛ nɔ ko níhi nɛ e le ngɛ Yehowa kɛ e yi mi tomi he ɔ mi tsɔɔe ɔ, kɛ o nuɔ he ha kɛɛ? E ngɛ heii kaa lɔ ɔ haa nɛ o hɛɛ kɛ suɔ e he wawɛɛ.

11-12. Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́ ko nɛ tsɔɔ bɔ nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ haa nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ wa huɛmɛ wa kpɛti ɔ mi waa ha.

¹¹ Nyɛ ha nɛ waa hyɛ níhi a si kpami enyɔ komɛ nɛ tsɔɔ kaa ke waa kɛ nihi pee kake kɛ tsu ní ngɛ fiɛɛmi mi ɔ, e haa nɛ wa hɛɛ kɛ suɔ wa sibi a he. Nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Adeline nɛ e ye jeha 23 ɔ de e huɛ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Candice kaa e ha nɛ a ya fiɛɛ ngɛ zugba kpɔ ko nɛ a pɔɛ mi ní tsumi mi. E de ke, “Wa suɔ nɛ waa kɛ kã kɛ bua jɔmi nɛ fiɛɛ wawɛɛ. Wɔ tsuo wa hia he wami womi konɛ waa ya nɔ nɛ waa kɛ wa nyɛmi tsuo nɛ sɔmɔ Yehowa.” Kɛ a ná kake nɛ a pee kɛ fiɛɛ ɔ he se ha kɛɛ? Adeline de ke, “Ke wa je fiɛɛmi kɛ ba daa ligbi ɔ, wa deɔ bɔ nɛ wa nu he ha, bɔ nɛ níhi nɛ waa kɛ nihi sɛɛ ɔ ye bua wɔ ha, kɛ bɔ nɛ Yehowa ye bua wɔ ha ngɛ wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi ha. Wɔ tsuo wa bua jɔ ní sɛɛmi nɛ ɔmɛ a he, nɛ wa ba le wa sibi wawɛɛ.”

¹² Nyɛmimɛ yihi enyɔ nɛ a sɛ we gba si himi mi nɛ a tsɛɛ mɛ ke Laïla kɛ Marianne nɛ a je France ɔ kɛ otsi enuɔ ya fiɛɛ ngɛ Central African Republic ma ngua nɛ ji Bangui ɔ mi. Nihi hiɛ ngɛ ma nɛ ɔ mi wawɛɛ. Laïla de ke: “Waa kɛ si fɔfɔɛhi nɛ a nya wa kpe, se ní sɛɛmi kpakpa nɛ ya nɔ ngɛ wa kpɛti, kɛ suɔmi  nitsɛ nɛ wa je kpo kɛ tsɔɔ wa sibi ɔ ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ wa kpɛti ɔ mi ba wa wawɛɛ. I yɔse kaa Marianne nyɛɔ ngɔɔ e he kɛ woɔ si fɔfɔɛ slɔɔtohi a mi, e suɔ nihi nɛ wa fiɛɛɔ kɛ haa mɛ ɔ, nɛ e kɛ kã fiɛɛɔ. Enɛ ɔ ha nɛ bu nɛ i ngɛ kɛ ha lɛ ɔ mi kuɔ wawɛɛ.” E he hia we nɛ o kɛ nɔ ko nɛ ya fiɛɛ ngɛ ma se loko o kase su kpakpahi nɛ e ngɛ ɔ. Ke o kɛ nyɛmi ko ngɛ fiɛɛe ngɛ nyɛ zugba kpɔ ɔ mi ɔ, o ma nyɛ maa ngɔ he blɔ ɔ kɛ le lɛ saminya, nɛ́ nyɛ ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ nyɛ kpɛti ɔ mi nɛ wa.

13. Ke waa kɛ wa huɛmɛ pee kake kɛ ngɛ ní tsue ɔ, mɛni nyagba nɛ waa kɛ ma nyɛ maa kpe?

¹³ Be komɛ ɔ, ke waa kɛ wa huɛmɛ pee kake kɛ tsu ní ɔ, pi a su kpakpa amɛ pɛ nɛ wa yɔseɔ, wa yɔseɔ a gbɔjɔmihi hulɔ. Ke e ba jã a, mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ? Mo susu Yeremia nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he ekohu nɛ o hyɛ. Mɛni ye bua lɛ nɛ e yɔse su kpakpahi ngɛ ni kpahi a he, nɛ e ngɔɛ e juɛmi kɛ mɛ a gbɔjɔmihi a nɔ ɔ?

14. Mɛni Yeremia kase ngɛ Yehowa he, nɛ kɛ lɔ ɔ ye bua lɛ ha kɛɛ?

¹⁴ Yeremia lɛ ngma Baiblo mi womi nɛ lɛ nitsɛ e biɛ ngɛ nɔ ɔ, nɛ e ma nyɛ maa ba kaa lɛ nɛ e ngma Matsɛmɛ A Kekleekle Womi ɔ kɛ Enyɔne ɔ hulɔ. Baiblo ɔ mi womi nɛ ɔmɛ nɛ Yeremia ngma a ji nɔ́ titli nɛ ye bua lɛ nɛ e yɔse kaa Yehowa naa adesahi nɛ a yi mluku ɔ mɔbɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ba na kaa benɛ Matsɛ Ahab pia e he ngɛ ní yayahi nɛ e pee ɔ he ɔ, Yehowa ha we nɛ a kpata e weku ɔ tsuo hɛ mi benɛ e ngɛ je mi ɔ. (1 Ma. 21:27-29) Jehanɛ hu ɔ, Yeremia le kaa Manase tɔ̃ Yehowa nɔ po pe Ahab. Se Yehowa ngɔ Manase yayami ɔ kɛ pa lɛ, ejakaa e pia e he. (2 Ma. 21:16, 17; 2 Kron. 33:10-13) Eko ɔ, sane nɛ ɔmɛ ye bua Yeremia nɛ e kase bɔ nɛ e maa to e tsui si ha e huɛmɛ, nɛ́ e na mɛ mɔbɔ kaa bɔ nɛ Yehowa peeɔ ɔ.​—La 103:8, 9.

15. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Yeremia kase Yehowa tsui si tomi ɔ benɛ ní komɛ je Baruk juɛmi ngɛ e ní tsumi ɔ nɔ ɔ?

¹⁵ Mo susu bɔ nɛ Yeremia ye bua Baruk ha benɛ níhi je e juɛmi ngɛ e ní tsumi ɔ nɔ be kpiti ko ɔ he nɛ o hyɛ. Yeremia kua we Baruk amlɔ nɔuu, mohu ɔ, e de lɛ sɛ gbi nɛ ngɛ tɛɛ nɛ je Mawu ngɔ ɔ kɛ ye bua lɛ. (Yer. 45:1-5) Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Yeremia kɛ Baruk a sane ɔ mi?

16. Kaa bɔ nɛ Abɛ 17:9 ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee konɛ huɛ bɔmi kpakpa nɛ ya nɔ nɛ hi waa kɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ wa kpɛti?

¹⁶ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa be nyɛe maa hyɛ blɔ kaa wa nyɛmimɛ maa pee a ní kaa nihi nɛ a ye mluku. Enɛ ɔ he ɔ, ke waa kɛ mɛ pee huɛmɛ ɔ, e sa nɛ waa pee níhi nɛ ma ha nɛ huɛ bɔmi ɔ mi nɛ ya nɔ nɛ e wa. Ke wa huɛmɛ ɔmɛ tɔ̃ ɔ, e sa nɛ waa je mi mi jɔmi mi nɛ waa da Mawu Munyu ɔ nɔ kɛ wo mɛ ga. (La 141:5) Nɛ ke a pee nɔ́ ko nɛ e dɔ wɔ wawɛɛ ɔ, e sa nɛ waa ngɔ a tɔmi ɔ kɛ pa mɛ. Ke waa kɛ a tɔmi ɔmɛ pa mɛ ɔ, e sɛ nɛ waa wo jamɛ a tɔmi ɔmɛ a nɔ ta hu. (Kane Abɛ 17:9.) Akɛnɛ wa ngɛ behi nɛ a mi wa mi he je ɔ, e sa nɛ waa ngɔ wa juɛmi kɛ ma wa nyɛmimɛ ɔmɛ a su kpakpa amɛ a nɔ mohu pe a gbɔjɔmi ɔmɛ! Ke wa pee jã a, lɔ ɔ ma ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ mɛ wa kpɛti ɔ mi maa wa wawɛɛ. Nɛ ngɛ amanehlu ngua a mi hu ɔ, wa maa hia nihi nɛ huɛ bɔmi gbagbanii ngɛ waa kɛ mɛ wa kpɛti.

17. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Yeremia kɛ e ní peepee tsɔɔ kaa e ji huɛ kpakpa ngɛ haomi behi a mi?

¹⁷ Gbalɔ Yeremia kɛ e ní peepee tsɔɔ kaa e ji huɛ kpakpa ngɛ haomi be mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ Ebedmelek nɛ e ji sɔmɔlɔ nɔkɔtɔma a ya je Yeremia ngɛ vu kɛ e mi mɔsɔ nɛ ma nyɛ maa gbe lɛ ɔ mi ɔ, Ebedmelek ye gbeye kaa  ganɔ ɔmɛ maa ye lɛ awi. Benɛ Yeremia nu nɔ́ nɛ ɔ he ɔ, e ma we e nya kɛ to nɔ kɛ susumi kaa e huɛ ɔ nitsɛ ma tsu sane ɔ he ní. E ngɛ mi kaa a wo Yeremia tsu mohu lɛɛ, se e da bua womi munyu nɛ Yehowa kɛ ha lɛ ɔ nɔ kɛ wo e huɛ Ebedmelek bua.​—Yer. 38:7-13; 39:15-18.

18. Ngɛ Abɛ 17:17 ɔ nya a, ke wa huɛ ko kɛ nyagba ko ngɛ kpee ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee?

¹⁸ Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi kɛ nyagba slɔɔtohi kpeɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa kpɛti nihi fuu kɛ adebɔ mi oslaahi kɛ oslaa kpahi nɛ adesa kɛ baa a kpeɔ. Ke e ba jã a, wa kpɛti ni komɛ ma nyɛ maa fɔ wa huɛmɛ nɛ ɔmɛ nine kɛ ba wa wehi a mi. Wa kpɛti ni komɛ hu ma nyɛ maa ngɔ sika kɛ ye bua mɛ. Se wɔ tsuo wa ma nyɛ maa sɔle kɛ bi Yehowa nɛ e ye bua mɛ. Ke wa ná le kaa wa nyɛmi ko kɔni mi jɔ̃ ɔ, eko ɔ, wa be lee nɔ́ nɛ wa ma de aloo nɔ́ nɛ wa maa pee. Se wɔ tsuo wa ma nyɛ maa pee nɔ́ ko kɛ ye bua. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa ma nyɛ ma ná be kɛ ha mɛ. Wa ma nyɛ maa bu mɛ tue saminya ke a ngɛ munyu tue. Nɛ waa kɛ mɛ ma nyɛ ma susu ngmami ko nɛ woɔ wɔ he wami ɔ he. (Yes. 50:4) Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa ji kaa wa maa hi wa huɛmɛ ɔmɛ a kasa nya ke a hia wɔ.​—Kane Abɛ 17:17.

19. Kɛ huɛ bɔmi nɛ mi wa nɛ maa hi waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti amlɔ nɛ ɔ maa ye bua wɔ ha kɛɛ hwɔɔ se?

¹⁹ E sa nɛ waa fia wa pɛɛ si kaa wa ma ha nɛ huɛ bɔmi nɛ mi wa maa hi waa kɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ wa kpɛti amlɔ nɛ ɔ, nɛ́ waa baa yi. Mɛni he je? Ejakaa wa he nyɛli ɔmɛ maa bɔ mɔde kaa a maa gu lakpa munyuhi a nɔ kɛ puɛ wa kpɛti. A maa bɔ mɔde kaa a ma ha nɛ waa te si kɛ wo wa sibi. Se a mɔde bɔmi ɔ maa pee yaka. A be nyɛe ma puɛ suɔmi nɛ wa ngɛ ha wa sibi ɔ. Nɔ́ ko be nɛ a ma nyɛ maa pee kɛ puɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ wa kpɛti ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, pi níhi a blɔ nya tomi nɛ ɔ mi pɛ nɛ wa huɛ bɔmi ɔ maa hi si ngɛ, se e maa hi si kɛ ya neneene!