1, 2. Achiʼel nuʼij 1 Pedro 4:7 chqä 8, ¿achkë xtqtoʼö rchë kuw xtqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal?

RMA xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë nbʼekʼis «ri rukʼisbʼäl taq qʼij», rkʼë jbʼaʼ xkeqïl mamaʼ taq kʼayewal (2 Tim. 3:1). Jun tzʼetbʼäl. Pa jun tinamït rchë África, taq xechaʼöx ri qʼatöy taq tzij, ri winäq xekatäj rchë xkiʼän chʼaʼoj chqä rchë xechʼojin. Más bʼaʼ waqiʼ ikʼ, ri qachʼalal ri ye kʼo wä chpan ri tinamït riʼ kan xuxiʼin rij ri kikʼaslemal. ¿Achkë xetoʼö ri qachʼalal riʼ chwäch ri kʼayewal riʼ? Ye kʼo jojun xebʼekitoʼ kiʼ pa kachoch ri nkʼaj chik qachʼalal ri akuchï ma kan ta aponäq ri kʼayewal. Jun qachʼalal achï xuʼij: «Chkipan ri qʼij riʼ, kan jaʼäl xinnaʼ rma ye kʼo wachiʼil. Qonojel kan xqakʼuqbʼalaʼ wä qakʼuʼx chqawäch».

² Taq xtchapatäj «ri nimaläj tijöj poqonal», kan kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän rma ye kʼo qachiʼil ri yojkajoʼ (Rev. 7:14). Rma riʼ janina ruqʼij chë kan komä nqakowirsaj ri qachbʼilanïk kikʼë ri qachʼalal (taskʼij ruwäch 1 Pedro 4:7, 8). Kan kʼïy nqatamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë Jeremías, rma xrïl rutoʼik kikʼë ri rachiʼil taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nchup ruwäch Jerusalén. * ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij?

3. a) ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xbʼanö ta chë Jeremías chë ma ta xrajoʼ xejeʼ rachiʼil? b) ¿Achkë xuʼij Jeremías che rä Baruc, chqä achkë utzil xkʼän pä pa kiwiʼ?

³ Jun 40 junaʼ o más, Jeremías xjeʼ chkikojöl winäq ri ma nkiyaʼ ta wä ruqʼij Jehová, achiʼel ri ru-vecinos y rkʼë jbʼaʼ jojun ri ruchʼalal ri ye kʼo wä Anatot, ri rutinamit (Jer. 11:21; 12:6).  Tapeʼ ke riʼ, xerukanuj rachiʼil ri nkiyaʼ wä ruqʼij Jehová. Jun tzʼetbʼäl. Ryä xuʼij ronojel ri nunaʼ che rä Baruc, ri rutzʼibʼanel. Baruc xtzʼibʼaj ronojel riʼ, y rma riʼ komä ütz nqaskʼij ruwäch röj (Jer. 8:21; 9:1; 20:14-18; 45:1). Kantzij na wä chë ri tiempo ri xkʼwaj chwäch Baruc rchë xtzʼibʼaj ronojel ri xbʼanatäj rkʼë Jeremías, xuʼän chë ri kachbʼilanïk más xkowïr (Jer. 20:1, 2; 26:7-11).

4. ¿Achkë xuʼij Jehová che rä Jeremías chë tbʼanaʼ, y achkë rma ri samaj riʼ xkowirsaj ri rachbʼilanïk Jeremías rkʼë Baruc?

⁴ Jeremías kan kʼïy junaʼ ma xuxiʼij ta riʼ xuʼij chkë ri israelitas ri xtbʼanatäj rkʼë Jerusalén (Jer. 25:3). Rchë chë ri winäq nkitzolij kiʼ, Jehová xuʼij che rä Jeremías chë ttzʼibʼaj chwäch jun rollo ronojel ri rubʼixik ruyaʼon wä pä chkë ri israelitas chkipan ri junaʼ riʼ (Jer. 36:1-4). Jeremías chqä Baruc kan junan xkiʼän ri samaj ri xyaʼöx wä chkë rma Dios. Rma riʼ ronojel ri ikʼ ri xkʼwaj ri samaj riʼ chkiwäch, kantzij na wä chë xkitoʼ kiʼ rchë xkowïr ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx.

5. ¿Achkë rma qataman chë Baruc xok jun utziläj rachiʼil Jeremías?

⁵ Taq ryeʼ xkikʼïs rutzʼibʼaxik ri rollo, Jeremías xuʼij che rä Baruc chë tskʼij ruwäch ri rollo riʼ chkiwäch ri winäq (Jer. 36:5, 6). Baruc ma xuxiʼij ta riʼ chqä xuʼän ri kʼayewaläj samaj riʼ. Jeremías kantzij na wä chë kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx taq xtzʼët chë Baruc xbʼä chuchiʼ ri templo chqä xskʼij ruwäch ri rollo riʼ chkiwäch ri winäq (Jer. 36:8-10). Taq ri qʼatöy taq tzij rchë Judá xkikʼoxaj ri xuʼän Baruc, xkiskʼij rchë ryeʼ chqä nkikʼoxaj ri nuʼij ri rollo riʼ (Jer. 36:14, 15). Taq xskʼïx yän ruwäch ri rollo riʼ chkiwäch, ri achiʼaʼ riʼ xkiʼij che rä Baruc: «Jäx y tiwewaj iwiʼ, rït chqä Jeremías; majun achoq che rä tiʼij wä akuchï xkixbʼä wä». Chrij riʼ, xebʼä rkʼë Jehoiaquim, ri qʼatöy tzij, rchë xbʼekiʼij che rä ronojel ri xuʼij Jeremías (Jer. 36:16-19).

6. ¿Achkë xkiʼän Jeremías chqä Baruc taq itzel xetzʼet rma xkiʼän rusamaj Jehová?

 ⁶ Taq Jehoiaquim, ri qʼatöy tzij, xkʼoxaj ri xtzʼibʼaj Jeremías, janina xmeqʼeʼ rkʼë y rma riʼ xkʼät ri rollo riʼ chqä xuʼij chë tyaʼöx pacheʼ ri profeta chqä ri rutzʼibʼanel. Ye kʼa Jeremías ma xuxiʼij ta riʼ. Xkʼän chik jun rollo, xyaʼ che rä Baruc chqä xuʼij che rä chë ttzʼibʼaj ronojel ri nuʼij wä Jehová. Ke riʼ, Baruc xtzʼibʼaj chik jmul «jontir ri tzij ri ye kʼo wä chpan ri rollo ri xyaʼöx pa qʼaqʼ rma Jehoiaquim, ri qʼatöy tzij rchë Judá» (Jer. 36:26-28, 32).

7. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xbʼanatäj rkʼë Jeremías chqä Baruc rma junan xesamäj?

⁷ Kʼïy mul, ri winäq ri junan nkiqʼaxaj jun kʼayewal más nkowïr ri kachbʼilanïk. Rma riʼ, taq Jeremías chqä Baruc xkitzʼibʼaj chik jmul ri rollo ri xkʼaq pa qʼaqʼ rma Jehoiaquim, ri itzel qʼatöy tzij, nqʼax chqawäch chë ri kachbʼilanïk más xkowïr. ¿Achkë nqatamaj qa chkij re kaʼiʼ utziläj taq achiʼaʼ reʼ?

8. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanö chë kʼayewal nuʼän chqawäch yeqïl utziläj qachiʼil, y achkë rma kʼo chë ma nqayaʼ ta qa kikanuxik?

⁸ Rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼij che rä jun chik ri kʼo pa qan rma kʼo jun xbʼanö jun itzelal chqë (Prov. 18:19, 24). O rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë ma jamäl ta qawäch rchë nqakowirsaj ri qachbʼilanïk kikʼë ri qachʼalal. Ye kʼa ma tqayaʼ ta qa kikanuxik ri utziläj taq qachiʼil. We nqajoʼ chë ri qachʼalal xkojkitoʼ taq xkeqïl kʼayewal, kʼo chë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqaʼij chkë ronojel ri kʼo pa qan. Reʼ janina nkʼatzin rchë yeqïl utziläj qachiʼil (1 Ped. 1:22).

9. a) ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jesús chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chkij rachiʼil? b) ¿Achkë rma taq nqaʼij chkë ri qachʼalal ri kʼo pa qan, nukowirsaj ri qachbʼilanïk kikʼë? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁹ Jesús xkʼüt chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chkij ri rutzeqelbʼëy rma xuʼij ri kʼo pa ran chkë chqä majun ta xrewaj chkiwäch (Juan 15:15). Röj xtqakʼän qanaʼoj chrij we xtqaʼij chkë ri nkʼaj chik ri nyaʼö kiʼkʼuxlal o bʼis pa qan, chqä ri nbʼanö chë nqachʼujirsaj qiʼ. Ye kʼa röj nkʼatzin chqä nqayaʼ qaxkïn che rä jun qachʼalal taq ntzjon qkʼë. We xtqaʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtqanaʼej chë junan nqanaʼ o nqachʼöbʼ rkʼë, o chë junan qachʼobʼon xtqaʼän chqawäch apü. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë ya Cindy, jun qachʼalal ri kʼo 29 rujunaʼ. Ryä xrachbʼilaj jun qachʼalal ixöq ri kʼo más 60 rujunaʼ ri rubʼiniʼan Marie-Louise. Ronojel jueves nmaqʼaʼ, yeʼel chutzjoxik le Biblia chqä jalajöj naʼoj yekitzjoj kikʼë ri winäq. Ya Cindy nuʼij: «Nqä chi nwäch yitzjon kikʼë ri wachiʼil chkij naʼoj ri kan kʼo kejqalen, rma yirutoʼ rchë ntamaj más kiwäch chqä rchë nnaʼ ri nkinaʼ ryeʼ». Taq nqaʼij chkë ri qachʼalal ri nqanaʼ chqä taq nqayaʼ qaxkïn  chkë, ri qachbʼilanïk kikʼë más xtkowïr (Prov. 27:9).

10. Achiʼel nuʼij chpan Proverbios 27:17, ¿achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj we junan nq-el chutzjoxik le Biblia kikʼë ri qachʼalal?

¹⁰ Achiʼel xbʼanatäj rkʼë Jeremías chqä Baruc, taq junan nq-el chutzjoxik le Biblia kikʼë qachʼalal chqä nqatzʼët ri utziläj taq naʼoj kʼo kikʼë, kʼïy nqatamaj chkij chqä más junan nuʼän qawäch kikʼë (taskʼij ruwäch Proverbios 27:17 *). Jun tzʼetbʼäl. We nq-el chutzjoxik le Biblia rkʼë jun qachʼalal y nqatzʼët chë ma nuxiʼij ta riʼ nuʼij ri nunmaj o ri nunaʼ chrij Jehová chqä chrij ri rutzujun, ri qajowabʼäl chrij ri qachʼalal riʼ kantzij na wä chë más xtkʼiyär.

11, 12. Taʼij jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë más junan nuʼän kiwäch ri cristianos taq junan yeʼel chutzjoxik le Biblia.

¹¹ Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ tzʼetbʼäl ri nkikʼüt chë más junan nuʼän kiwäch ri cristianos taq junan yeʼel chutzjoxik le Biblia. Jun qachʼalal ri 23 rujunaʼ ri rubʼiniʼan Adeline, xuʼij che rä ya Candice, ri rachiʼil, chë kebʼä pa jun tinamït ri akuchï ma kan ta ntzjöx le Biblia. Ya Adeline nuʼij: «Nqajoʼ wä nqanaʼ más kiʼkʼuxlal taq nqatzjoj le Biblia, ke riʼ ronojel mul xtqayaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel qan». ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ ri junan xkitzjoj le Biblia? Ya Adeline nuʼij: «Taq xqä qa ri qʼij, xqatzjoj chqawäch achkë wä nqanaʼ, achkë wä rubʼanik xojkitoʼ ri tzij xeqaʼän kikʼë ri winäq chqä achkë wä rubʼanik xqrtoʼ pä Jehová ri qʼij riʼ. Chöj kaʼiʼ kan janina nqä chqawäch nqatzjoj naʼoj ri kan kʼo kejqalen. Riʼ yojrutoʼon pä rchë más junan rubʼanon qawäch».

¹² Ya Laïla chqä ya Marianne, ye kaʼiʼ qachʼalal aj Francia ri ma ye kʼlan ta, xebʼä woʼoʼ semanas pa tinamït Bangui, ri ru-capital ri República Centroafricana. Ya Laïla nuʼij: «Tapeʼ ma kan ta junan qanaʼoj chqä ma kan ta junan ri yeqä chqawäch, ri xqatzjoj chqawäch ri nqanaʼ chqä ri ajowabʼäl xuʼän chë ri qachbʼilanïk más xkowïr. Taq xintzʼët ri rajowabʼäl chkij  ri winäq, chë rkʼë ronojel ran nutzjoj le Biblia chkë chqä chë chanin xkʼän riʼ ruwäch chpan ri territorio riʼ, más xkʼiyär ri wajowabʼäl chrij». Röj ma nkʼatzin ta nqbʼä jukʼan chik tinamït rchë yeqïl ronojel ri utzil riʼ. Taq nq-el chutzjoxik le Biblia rkʼë jun qachʼalal pa ru-territorio qa-congregación, ütz tqatjaʼ qaqʼij rchë nqatamaj más ruwäch, rchë ke riʼ más junan xtuʼän qawäch rkʼë.

13. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanatäj taq nq-el chutzjoxik le Biblia kikʼë qachʼalal?

¹³ Kʼo mul, taq nq-el chutzjoxik le Biblia kikʼë ri qachʼalal, ma xa xuʼ ta ri utziläj taq naʼoj nqatzʼët chkij, chqä nqatzʼët ri ma ütz ta yekiʼän. ¿Achkë xtqtoʼö taq xtbʼanatäj riʼ qkʼë? Tqatzʼetaʼ achkë xtoʼö Jeremías rchë yë ri ütz taq naʼoj xtzʼët chkij ri nkʼaj chik y ma yë ta ri ma ütz ta xekiʼän.

14. ¿Achkë xtamaj Jeremías chrij Jehová, y achkë rubʼanik ri naʼoj riʼ xkitoʼ Jeremías?

¹⁴ Jeremías xtzʼibʼaj ri wuj ri rukʼwan ri rubʼiʼ chqä rkʼë jbʼaʼ yë ryä xtzʼibʼan ri naʼäy chqä ri rukaʼn wuj chkë ri Reyes. Kantzij na wä chë ri samaj riʼ xtoʼ Jeremías rchë xtzʼët chë Jehová janina nujyowaj kiwäch ri winäq. Jun tzʼetbʼäl. Jeremías xtamaj chë taq Acab, ri qʼatöy tzij, xtzolij riʼ rma ronojel ri itzelal xeruʼän, Jehová xuʼij che rä chë ma xttzʼët ta achkë rubʼanik xkekamsäx ronojel ri ruchʼalal (1 Rey. 21:27-29). Chqä xtamaj chë Jehová xküy rumak Manasés tapeʼ kan más wä itzel runaʼoj chwäch Acab (2 Rey. 21:16, 17; 2 Crón. 33:10-13). Ronojel riʼ, kantzij na wä chë xtoʼ Jeremías rchë ma chanin ta xpë ruyowal chkë ri rachiʼil chqä rchë xjyowaj kiwäch (Sal. 103:8, 9).

15. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jeremías chë rukʼamon runaʼoj chrij Jehová taq Baruc ma rkʼë ta chik ronojel ran xuʼän rusamaj?

¹⁵ Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän Jeremías taq Baruc, ri rachiʼil, ma rkʼë ta chik ronojel ran xuʼän rusamaj. Jeremías ma xuʼij ta chë Baruc ma xtjäl ta chik runaʼoj, pa rukʼexel riʼ, xa xtoʼ rma rkʼë ajowabʼäl xuʼij che rä chë Jehová xtchüp kiwäch ri itzel taq winäq (Jer. 45:1-5). ¿Achkë naʼoj nqatamaj qa chrij?

16. Achiʼel nukʼüt Proverbios 17:9, ¿achkë kʼo chë nqaʼän rchë más junan nuʼän qawäch kikʼë qachiʼil?

¹⁶ Kantzij na wä chë majun ta jun chqë röj ri ma ta xtmakun. Rma riʼ, taq xkeqïl utziläj qachiʼil, tqatjaʼ qaqʼij rchë más junan nuʼän qawäch kikʼë. We jun qachiʼil nqä pa jun mak, rkʼë jbʼaʼ kʼo chë nqapixabʼaj kikʼë ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, ye kʼa ronojel riʼ tqabʼanaʼ rkʼë ajowabʼäl (Sal. 141:5). Chqä tqakyuʼ taq nuʼän jun itzelal chqë. Taq xtqaʼän riʼ, ma tqanataj ta chik rumak (taskʼij ruwäch Proverbios 17:9 *). Kan janina ruqʼij chë chpan re rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ nqayaʼ qan chkij ri utziläj taq naʼoj kʼo kikʼë ri qachʼalal y ma chrij ta ri ma ütz ta yekiʼän. Ke riʼ, ri qachbʼilanïk kikʼë ryeʼ más xtkowïr. Y kan nkʼatzin nqaʼän riʼ, rma taq xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal xkekʼatzin utziläj qachiʼil.

17. ¿Achkë rma nqaʼij chë Jeremías xok jun utziläj achiʼil taq ri rachiʼil xekïl kʼayewal?

¹⁷ Ri profeta Jeremías xok jun utziläj achiʼil taq ri rachiʼil xekïl kʼayewal. Jun tzʼetbʼäl. Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xtoʼ Ébed-Mélec. Re achï reʼ kan kʼo ruqʼij chpan rachoch ri qʼatöy tzij chqä xtoʼ Jeremías rchë ma xkäm ta chpan jun jül ri nujnäq rkʼë chʼabʼäq. Ye kʼa taq ya xresaj äl Jeremías chpan ri jül, Ébed-Mélec xuxiʼij riʼ rma ri qʼatöy taq tzij rkʼë jbʼaʼ xtkiyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ. Taq Jeremías xtamaj riʼ, ma xyaʼ ta qa ruyon ri rachiʼil rchë ttzʼetaʼ riʼ achkë nuʼän.  Tapeʼ kʼo wä pacheʼ, ryä xuʼän ronojel ri kʼo wä pa ruqʼaʼ rchë xtoʼ. Ryä kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx Ébed-Mélec rkʼë ri rubʼin wä pä Jehová chë xtuʼän (Jer. 38:7-13; 39:15-18).

18. Achiʼel nuʼij Proverbios 17:17, ¿achkë ütz nqaʼän taq jun qachʼalal najin nutäj poqän?

¹⁸ Komä chqä, ri qachʼalal yekïl jalajöj kiwäch kʼayewal. Ye kʼïy nkitäj poqän rma ri kʼayewal ri nuyaʼ qa jun qʼeqäl jöbʼ, jun mamaʼ slonel, ri nmaʼq taq chʼaʼoj o xa bʼa achkë na chik jun. Taq yebʼanatäj riʼ, rkʼë jbʼaʼ ütz yeqakʼül apü jojun chkë ri qachʼalal riʼ chqachoch. O rkʼë jbʼaʼ ütz nuʼän chqawäch yeqatoʼ rkʼë päq. Ye kʼa ri nqkowin nqaʼän qonojel ya riʼ nqakʼutuj che rä Jehová chë kerutoʼ. Rkʼë jbʼaʼ, taq nqatamaj chë jun qachʼalal xa nbʼison, ma nkanüy ta achkë nqaʼij che rä o achkë kʼo chë nqaʼän. Ye kʼa jontir kʼo pa qaqʼaʼ nqatoʼ. Jun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ ütz nqajäm qawäch rchë nqjeʼ rkʼë, nqayaʼ qaxkïn taq ntzjon qkʼë chqä nqaʼij jun texto che rä ri rukʼuqbʼan qakʼuʼx röj chqä (Is. 50:4). Kantzij na wä chë ri más nkʼatzin, ya riʼ nqjeʼ kikʼë qachiʼil taq ryeʼ nkʼatzin kitoʼik (taskʼij ruwäch Proverbios 17:17 *).

19. ¿Achkë rma komä más kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë yeqïl utziläj qachiʼil chqä nqakowirsaj qachbʼilanïk kikʼë?

¹⁹ Komä más kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë yeqïl utziläj qachiʼil chqä nqakowirsaj qachbʼilanïk kikʼë. ¿Achkë rma? Rma ri winäq ri itzel nkinaʼ chqë xtkajoʼ xkojkijäch kikʼë tzʼukün taq tzij. Ryeʼ xtkitäj kiqʼij rchë xtkiʼän chë ma xtqatolaʼ ta chik qiʼ chqä chë ma xtqakʼuqbʼaʼ ta chik qakʼuʼx chkij ri qachʼalal. Ye kʼa ma xkekowin ta xtkiʼän riʼ. Ryeʼ ma xkekowin ta xtkesaj pa qan ri ajowabʼäl nqanaʼ chkij ri qachʼalal. Majun xtbʼanö chë xtkʼis ri achbʼilanïk kʼo chqakojöl. Kantzij na wä chë ri utziläj taq qachiʼil, ma xa xuʼ ta xkeqachbʼilaj chkipan re rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ, chqä xtqaʼän riʼ xtbʼä qʼij xtbʼä säq.