Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 44

Langa Hake ha Ngaahi Kaume‘a Mālohi ki Mu‘a he Ngata‘angá

Langa Hake ha Ngaahi Kaume‘a Mālohi ki Mu‘a he Ngata‘angá

“Ko ha kaume‘a mo‘oni ‘okú ne ‘ofa ‘i he taimi kotoa pē.”​—PAL. 17:17.

HIVA 53 Ngāue Fā‘ūtaha

‘I HE KUPÚ NI *

Te tau fiema‘u ‘a e ngaahi kaume‘a lelei lolotonga ‘a e “fu‘u mamahi lahí” (Sio ki he palakalafi 2) *

1-2. Fakatatau ki he 1 Pita 4:7, 8, ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke fekuki mo e faingata‘á?

‘I HE‘ETAU ‘unu ke toe ofi ange ki he “ngaahi ‘aho faka‘osí,” te tau fehangahangai nai mo e ngaahi ‘ahi‘ahi kakaha. (2 Tīm. 3:1) Ko e fakatātaá, hili ha kemipeini fili, na‘e māveuveu ha fonua ‘i he fakahihifo ‘o ‘Afiliká koe‘uhi ko e ta‘emanonga fakasōsialé mo e anga-fakamālohi ‘a e kakaí. Laka hake ‘i he māhina ‘e ono, na‘e ‘ikai tau‘atāina ‘a e fefononga‘aki hotau fanga tokouá koe‘uhi ko e taú. Ko e hā na‘á ne tokoni‘i kinautolu ke fekuki mo e faingata‘a peheé? Na‘e kumi hūfanga ‘a e ni‘ihi ki he ngaahi ‘api ‘o e fanga tokoua na‘a nau nofo ‘i ha feitu‘u malu ange. Na‘e pehē ‘e ha tokoua: “‘I ha tu‘unga pehē, na‘á ku hounga‘ia ‘i he ‘i ai ma‘u pē ‘a hoku ngaahi kaume‘á. Na‘e malava ke mau fefakalototo‘a‘aki.”

2 ‘I he hoko mai ‘a e “fu‘u mamahi lahí,” te tau hounga‘ia ‘i hono ma‘u ‘a e ngaahi kaume‘a lelei ‘oku nau ‘ofa ‘iate kitautolú. (Fkh. 7:14) Ko ia ‘oku fiema‘u fakavavevave ke tau langa hake ha ngaahi ha‘i mālohi ‘o e kaume‘á he taimí ni. (Lau ‘a e 1 Pita 4:7, 8.) ‘E lava ke tau ako ‘a e me‘a lahi mei he hokosia ‘a Selemaiá, ‘a ia na‘e tokoni‘i ia ‘e hono ngaahi kaume‘á ke ne hao lolotonga ‘a e taimi ki mu‘a ‘i hono faka‘auha ‘o Selusalemá. * ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki kia Selemaia?

AKO MEI HE FA‘IFA‘ITAKI‘ANGA ‘A SELEMAIÁ

3. (a) Ko e hā na‘á ne mei fakatupunga ‘a Selemaia ke ne fakamavahe‘i iá? (e) Ko e hā na‘e tala ‘e Selemaia ki he‘ene sekelitali ko Palukí, pea ko e hā hono olá?

3 ‘I he ta‘u nai ‘e 40, na‘e nofo ‘a Selemaia ‘i he ha‘oha‘onga ‘o e kakai ta‘emateaki, kau ai ‘a e ngaahi kaungā‘api pea ngalingali mo e kāinga ‘e ni‘ihi mei hono kolo ko ‘Anatotí. (Sel. 11:21; 12:6) Kae kehe, na‘e ‘ikai ke ne fakamavahe‘i ia. Ko hono mo‘oní, na‘á ne fakahaa‘i ‘ene ngaahi ongo‘í ki he‘ene sekelitali mateaki ko Palukí pea faai atu pē ‘o a‘u mai kiate kitautolu. (Sel. 8:21; 9:1; 20:14-18; 45:1) ‘Oku lava ke tau sioloto atu ‘i hono hiki ‘e Paluki ‘a e ngaahi talanoa fakato‘oaloto ‘a Selemaiá, na‘á na fakatupulekina ai ha fe‘ofa‘aki mo ha fefaka‘apa‘apa‘aki loloto.​—Sel. 20:1, 2; 26:7-11.

4. Ko e hā na‘e kole ‘e Sihova kia Selemaia ke ne faí, pea na‘e anga-fēfē hono fakaivimālohi‘i ‘e he vāhenga-ngāue ko ení ‘a e kaume‘a ‘a Selemaia mo Palukí?

4 ‘I he ngaahi ta‘u lahi, na‘e fai ‘e Selemaia ha fakatokanga loto-to‘a ki he kau ‘Isilelí fekau‘aki mo e me‘a na‘e teu ke hoko ki Selusalemá. (Sel. 25:3) ‘I ha toe feinga ke ue‘i ‘a e kakaí ke nau fakatomalá, na‘e kole ‘e Sihova kia Selemaia ke hiki ‘Ene ngaahi fakatokangá ‘i ha takainga tohi. (Sel. 36:1-4) ‘I he ngāue vāofi ‘a Selemaia mo Paluki ‘i he ngāue ko eni mei he ‘Otuá, ‘a ia ngalingali na‘e fe‘unga mo e laui māhina, ‘oku ‘ikai ha veiveiua na‘á na fai ha ngaahi fetalanoa‘aki fakatupu tui mālohi.

5. Na‘e anga-fēfē hono fakamo‘oni‘i ‘e Paluki ‘ene hoko ko ha kaume‘a lelei ‘o Selemaiá?

5 ‘I he a‘u ki he taimi ke fakahaa‘i ai ‘a e me‘a na‘e hiki ‘i he takainga tohí, na‘e pau ke falala ‘a Selemaia ki hono kaume‘a ko Palukí ke ne tala ‘a e pōpoakí. (Sel. 36:5, 6) Na‘e fakahoko loto-to‘a ‘e Paluki ‘a hono vāhenga-ngāue fakatu‘utāmakí. ‘E lava ke ke sioloto atu ki he laukau‘aki ‘e Selemaia ‘a Paluki ‘i he‘ene ‘alu ki he loto‘ā ‘o e temipalé pea fai ‘a e me‘a na‘e kole ke ne faí? (Sel. 36:8-10) Na‘e fanongo ‘a e kau hou‘eiki ‘o Siutá ki he me‘a na‘e fai ‘e Palukí, pea nau fekau‘i ke ne lau le‘o-lahi ange ‘a e takainga tohí! (Sel. 36:14, 15) Na‘e fakapapau‘i ‘e he kau hou‘eikí ke tala kia Tu‘i Sihoiakimi ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Selemaiá. Na‘a nau anga-‘ofa ‘o tala ange kia Paluki: “Mo ō ‘o toi, ‘a koe mo Selemaia, pea ‘oua na‘a tuku ke ‘ilo ‘e ha taha ‘a e feitu‘u ‘okú mo ‘i aí.” (Sel. 36:16-19) Ko ha fale‘i lelei ia!

6. Na‘e anga-fēfē ‘a e fakafeangai ‘a Selemaia mo Paluki ki he fakafepakí?

6 Na‘e ‘ita lahi ‘a Tu‘i Sihoiakimi ‘i he‘ene fanongo ki he ngaahi lea na‘e hiki ‘e Selemaiá ‘o ne tutu ‘a e takainga tohí pea fekau‘i ke puke ‘a Selemaia mo Paluki. Neongo ia, na‘e ‘ikai ilifia ‘a Selemaia. Na‘á ne to‘o ha takainga tohi ‘e taha, ‘oange kia Paluki, pea ‘i hono lau ange ‘e Selemaia ‘a e pōpoaki ‘a Sihová, na‘e hiki ‘e Paluki “‘a e ngaahi lea kotoa ‘o e takainga tohi ‘a ia na‘e tutu ‘e Tu‘i Sihoiakimi ‘o Siutá ‘i he afí.”​—Sel. 36:26-28, 32.

7. Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku ngalingali na‘e hoko ‘i he ngāue fakataha ‘a Selemaia mo Palukí?

7 Ko e kakai ‘oku nau foua fakataha ha ‘ahi‘ahí ‘oku nau fa‘a fa‘u ha ha‘i vāofi. Ko ia ‘oku lava ke tau sioloto atu ‘i he ngāue fakataha ‘a Selemaia mo Paluki ke fetongi ‘a e takainga tohi na‘e faka‘auha ‘e he tu‘i fulikivanu ko Sihoiakimí, na‘á na fakatupulekina ai ‘a e hounga‘ia lahi ange ‘i hona ngaahi ‘ulungāngá. ‘E lava fēfē ke tau ma‘u ‘aonga mei he fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u ‘e he ongo tangata faitōnunga ko ení?

FETALANOA‘AKI FEKOEKOE‘I

8. Ko e hā te ne ta‘ofi nai kitautolu mei hono fakatupulekina ‘a e ngaahi kaume‘a vāofí, pea ko e hā ‘oku totonu ai ke ‘oua te tau fo‘í?

8 ‘Oku faingata‘a nai ke tau talanoa tau‘atāina ki he ni‘ihi kehé koe‘uhi ko ha taha na‘á ne fakamamahi‘i kitautolu he kuohilí. (Pal. 18:19, 24) Pe ‘oku tau ongo‘i nai ‘oku ‘ikai ha taimi mo ha ivi ke fakatupulekina ha ngaahi vaha‘angatae vāofi. Kae kehe, ‘oku totonu ke ‘oua te tau fo‘i. Kapau ‘oku tau loto ke tu‘u hotau fanga tokouá ‘i hotau tafa‘akí ‘i he hoko mai ‘a e ‘ahi‘ahí, kuo pau ke tau ako ke falala kiate kinautolu he taimí ni ‘aki hono tala ange ‘etau fakakaukaú mo e ongo‘í. Ko ha sitepu mahu‘inga ia ke hoko ai ko ha kaume‘a mo‘oni.​—1 Pita 1:22.

9. (a) Na‘e anga-fēfē hono fakahāhā ‘e Sīsū na‘á ne falala ki hono ngaahi kaume‘á? (e) ‘E lava fēfē ke tokoni‘i koe ‘e he fetalanoa‘aki tau‘atāiná ke fakaivimālohi‘i ho vaha‘angatae mo e ni‘ihi kehé? ‘Omai ha fakatātā.

9 Na‘e fakahaa‘i ‘e Sīsū na‘á ne falala ki hono ngaahi kaume‘á ‘aki ‘a e fetu‘utaki tau‘atāina mo kinautolu. (Sione 15:15) ‘E lava ke tau fa‘ifa‘itaki kiate ia ‘aki hono vahevahe ki he ni‘ihi kehé ‘etau fiefiá, hoha‘á mo e loto-mamahí. Fanongo tokanga ‘i he talanoa atu ha taha kiate koe, pea te ke ‘ilo nai ai ‘oku lahi ‘a e ngaahi fakakaukau, ongo‘i mo e taumu‘a ‘okú mo tatau ai. Fakakaukau kia Cindy, ko ha tuofefine ‘i hono ta‘u 20 tupu. Na‘á ne fakakaume‘a ki ha tāimu‘a na‘e ta‘u 60 tupu ko Marie-Louise. ‘Oku ngāue fakataha ‘a Cindy mo Marie-Louise ‘i he ngāue fakamalangá ‘i he pongipongi Tu‘apulelulu kotoa, peá na talanoa tau‘atāina ki he ngaahi kaveinga kehekehe. ‘Oku pehē ‘e Cindy, “‘Oku ou fiefia ‘i he fetalanoa‘aki mo e ngaahi kaume‘á ki he ngaahi me‘a mahu‘ingá he ‘oku tokoni‘i heni au ke u ‘ilo‘i mo mahino‘i lelei ange kinautolu.” ‘Oku tupulaki ‘a e kaume‘á ‘i ha ‘ātakai māfana ‘o e fetu‘utaki tau‘atāiná. Hangē ko Cindy, kapau te ke tamu‘omu‘a ke fai ha fetalanoa‘aki māfana mo tau‘atāina mo e ni‘ihi kehé, ko ho kaume‘a mo kinautolú ‘oku ngalingali ‘e tupulaki.​—Pal. 27:9.

NGĀUE FAKATAHA

Ko e ngaahi kaume‘a leleí ‘oku nau ngāue fakataha ‘i he ngāue fakafaifekaú (Sio ki he palakalafi 10)

10. Fakatatau ki he Palōveepi 27:17, ko e hā ‘a e ola ‘o ‘etau ngāue fakataha mo e kaungātuí?

10 Hangē ko ia ko e tu‘unga ‘o Selemaia mo Palukí, ‘i he‘etau ngāue fakataha mo e kaungātuí pea vakai ki honau ngaahi ‘ulungaanga leleí, ‘oku tau ako ai meiate kinautolu pea ‘unu‘unu ofi ange ai kiate kinautolu. (Lau ‘a e Palōveepi 27:17.) Ko e fakatātaá, ‘okú ke ongo‘i fēfē ‘i he taimi ‘okú ke ‘i he ngāue fakafaifekaú ai peá ke fanongo ki hono taukapo‘i loto-to‘a ‘e ho kaume‘á ‘ene tuí pe lea fakataha mo e tuipau loto-mo‘oni fekau‘aki mo Sihova mo ‘ene ngaahi taumu‘á? ‘Oku ngalingali te ke toe ongo‘i ofi ange ai kiate ia.

11-12. ‘Omai ha fakatātā ‘o e lava ke tokoni ‘a e kau ki he ngāue fakafaifekaú ki hono fakaivimālohi‘i ‘etau kaume‘á.

11 Fakakaukau ki ha hokosia ‘e ua ‘oku fakahaa‘i ai ‘a hono tohoaki‘i ‘e he ngāue fakafaifekaú ‘a e kakaí ke nau vāofí. Ko Adeline, ko ha tuofefine ta‘u 23, na‘á ne kole ki he taha hono ngaahi kaume‘á, ko Candice, ke na ‘alu ‘o malanga ‘i ha feitu‘u ngāue ‘oku tātaitaha ke malanga‘i. “Na‘á ma loto ke hoko ‘o faivelenga ange mo fiefia ange ‘i he ngāue fakafaifekaú,” ko ‘ene leá ia. “Na‘á ma fakatou fiema‘u ha fakalototo‘a fakalaumālie.” Na‘e anga-fēfē ‘ena ma‘u ‘aonga mei he ngāue fakatahá? “‘I he ngata‘anga ‘o e ‘aho taki taha,” ko e lau ia ‘a Adeline, “na‘á ma talanoa ki he anga ‘ema ongo‘í, me‘a na‘e maongo kiate kimaua ‘i he fetalanoa‘aki na‘á ma faí, pea mo e anga ‘o ‘ema ongo‘i hono tataki ‘e Sihova ‘ema ngāue fakafaifekaú. Na‘á ma fakatou fiefia ‘i he ngaahi fetalanoa‘aki loloto ko ení peá ma fe‘ilongaki lelei ange ai.”

12 Ko Laïla mo Marianne, ko ha ongo tuofāfine te‘eki mali mei Falanisē, na‘á na ‘alu ‘o malanga ‘i ha uike ‘e nima ‘i Bangui, ‘a e kolomu‘a femo‘uekina ‘o e Lepupilika ‘o ‘Afilika Lotolotó. ‘Oku pehē ‘e Laïla: “Na‘á ku hokosia mo Marianne ‘a e ngaahi faingata‘a, kae mālō mo ‘ema fetu‘utaki leleí mo e ‘ofa mo‘oní, na‘e tupu ‘o toe mālohi ange ai ‘ema kaume‘á. ‘I he‘eku vakai ki he ngaofengofua ‘a Marianne, ko ‘ene ‘ofa ‘i he kakai fakalotofonuá, pea mo ‘ene faivelenga ‘i he ngāue fakafaifekaú, na‘e toe lahi ange ai ‘eku faka‘apa‘apa‘i iá.” ‘Oku ‘ikai fiema‘u ia ke ke hiki ki ha fonua muli ke hokosia ‘a e ngaahi ‘aonga ko ení. ‘I he taimi taki taha ‘okú ke ngāue ai ‘i ho feitu‘u ngāue fakalotofonuá mo ha tokoua pe tuofefine, ‘okú ke ma‘u ai ‘a e faingamālie ke ‘ilo‘i lelei ange ‘a e toko taha ko iá pea fakaivimālohi‘i ho‘omo ha‘i ‘o e kaume‘á.

TOKANGATAHA KI HE LELEÍ PEA FA‘A FAKAMOLEMOLE

13. Ko e hā ‘a e pole te tau fehangahangai nai mo ia ‘i he‘etau ngāue vāofi mo hotau ngaahi kaume‘á?

13 ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘i he‘etau ngāue fakataha mo hotau ngaahi kaume‘á, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘etau lāu‘ilo ki honau ngaahi mālohingá kae pehē foki ki honau ngaahi vaivai‘angá. Ko e hā ‘e lava ke ne tokoni‘i kitautolu ke fekuki mo e pole ko ení? Tau toe fakakaukau angé ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Selemaiá. Ko e hā na‘e tokoni kiate ia ke ne sio ki he lelei ‘i he ni‘ihi kehé pea fakangalo‘i ‘enau ngaahi tōnounoú?

14. Ko e hā na‘e ako ‘e Selemaia fekau‘aki mo Sihová, pea na‘e anga-fēfē ‘a e tokoni ‘a e me‘á ni kiate iá?

14 Na‘e hiki ‘e Selemaia ‘a e tohi ‘oku ui‘aki hono hingoá, pea ‘oku ngalingali na‘á ne toe hiki mo e tohi ‘a 1 Tu‘i mo e 2 Tu‘i. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua ko e vāhenga-ngāue ko iá na‘e ‘ai ai ia ke ne lāu‘ilo ki he faimeesi ‘a Sihova ki he fa‘ahinga ta‘ehaohaoa ‘o e tangatá. Ko e fakatātaá, na‘á ne ‘ilo ‘i he fakatomala ‘a Tu‘i ‘Ēhapi ‘i he‘ene ngaahi tō‘onga koví, na‘e ‘ikai tuku ia ‘e Sihova ke ne sio ki hono faka‘auha ‘a hono fāmilí kotoa lolotonga ‘ene mo‘uí. (1 Tu‘i 21:27-29) Pehē foki, na‘e ‘ilo ‘e Selemaia na‘e fai ‘e Manase ‘a e me‘a na‘e toe kovi ange ‘ia ‘Ēhapi ‘o fakalotomamahi‘i ai ‘a Sihova. Na‘a mo ia, na‘e fakamolemole‘i ‘e Sihova ‘a Manase koe‘uhi ko ‘ene fakatomalá. (2 Tu‘i 21:16, 17; 2 Kal. 33:10-13) Kuo pau pē na‘e tokoni ‘a e ngaahi fakamatala ko iá kia Selemaia ke fa‘ifa‘itaki ki he kātaki mo e meesi ‘a e ‘Otuá ‘i he‘ene fakafeangai ki hono ngaahi kaume‘a ofí.​—Saame 103:8, 9.

15. Na‘e anga-fēfē ‘a e fa‘ifa‘itaki ‘a Selemaia ki he kātaki ‘a Sihová ‘i he taimi na‘e fakahoha‘asi ai ‘a Palukí?

15 Fakakaukau ki he fakafeangai ‘a Selemaia kia Paluki ‘i hono fakahoha‘asi ia ‘i ha taimi ‘i hono vāhenga-ngāué. ‘I he ‘ikai ke fo‘i vave ‘a Selemaia ‘i hono kaume‘á, na‘á ne tokoni‘i ‘a Paluki ‘aki hono vahevahe ange ‘a e pōpoaki anga-‘ofa kae hangatonu ‘a e ‘Otuá. (Sel. 45:1-5) Ko e hā ‘a e lēsoni ‘e lava ke tau ako mei he talanoa ko iá?

Ko e ngaahi kaume‘a leleí ‘oku nau fefakamolemole‘aki loto-lelei (Sio ki he palakalafi 16)

16. Hangē ko ia ‘oku hā ‘i he Palōveepi 17:9, ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau fai ke tauhi ma‘u ai pē ‘a e ngaahi kaume‘á?

16 Ko hono mo‘oní, he‘ikai lava ke tau ‘amanekina ‘a e haohaoá mei hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Ko ia ai, ‘i he‘etau fa‘u pē ‘a e ngaahi kaume‘a vāofí, ‘oku fiema‘u ke tau ngāue mālohi ke tauhi ma‘u ai pē ‘a e ngaahi ha‘i fo‘ou ko iá. Kapau ‘e fai ‘e hotau ngaahi kaume‘á ha fehālaaki, ‘e fiema‘u nai ke tau fai ha akonaki ‘i he anga-lelei kae hangatonu ‘o makatu‘unga ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá. (Saame 141:5) Pea kapau ‘oku nau fakalotomamahi‘i kitautolu, ‘oku fiema‘u ke tau fakamolemole‘i kinautolu. ‘I he‘etau fakamolemole‘i kinautolú, kuo pau ke tau faka‘ehi‘ehi mei he fakatauele ki hono toe ‘ohake ‘a e fakalotomamahí ‘i he kaha‘ú. (Lau ‘a e Palōveepi 17:9.) He mahu‘inga ē ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi taimi fakalilifu ko ení ke tau tokangataha ki he ngaahi mālohinga hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné kae ‘ikai ki honau ngaahi vaivai‘angá! ‘I he fai peheé ‘oku fakaivimālohi‘i ai ‘a e ha‘i ‘oku tau ma‘u mo kinautolú, pea te tau fiema‘u ‘a e ngaahi kaume‘a vāofi ‘i he lolotonga ‘a e fu‘u mamahi lahí.

FAKAHĀHĀ ‘A E ‘OFA MATEAKI

17. Na‘e anga-fēfē hono fakamo‘oni‘i ‘e Selemaia ‘ene hoko ko ha kaume‘a mo‘oni ‘i he taimi faingata‘á?

17 Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e he palōfita ko Selemaiá ‘ene hoko ko ha kaume‘a mo‘oni ‘i he taimi faingata‘á. Ko e fakatātaá, hili hono fakahaofi ‘e ‘Ēpeti-meleki, ko e ‘ōfisa ‘o e loto‘aá, ‘a Selemaia mei he‘ene mei mate ‘i he lepá, na‘e ilifia ‘a ‘Ēpeti-meleki na‘a tāmate‘i ia ‘e he kau hou‘eikí. ‘I he fanongo ki ai ‘a Selemaiá, na‘e ‘ikai ke ne hanganaki fakalongo pē, ‘o ‘amanaki ‘e kātekina pē ia ‘e hono kaume‘á. Neongo na‘e tuku pōpula ‘a Selemaia, na‘á ne fai ‘a e me‘a na‘á ne malavá ‘aki hono vahevahe ‘a e tala‘ofa fakafiemālie ‘a Sihová ki hono kaume‘a ko ‘Ēpeti-melekí.​—Sel. 38:7-13; 39:15-18.

Ko e ngaahi kaume‘a leleí ‘oku nau tokoni ki honau fanga tokouá ‘i he taimi ‘o e fiema‘ú (Sio ki he palakalafi 18)

18. Fakatatau ki he Palōveepi 17:17, ‘oku totonu ke fēfē ‘etau fakafeangaí ‘i he foua ‘e ha kaume‘a ha faingata‘a?

18 ‘I he ‘ahó ni, ‘oku fehangahangai hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné mo e faingata‘a kehekehe. Ko e fakatātaá, ‘oku tofanga ‘a e tokolahi ‘i he ngaahi fakatamaki fakanatula pe fakatupu ‘e he tangatá. ‘I he hoko iá, ko e ni‘ihi nai ‘o kitautolu ‘oku lava ke tau talitali lelei ‘a e ngaahi kaume‘a ko iá ki hotau ‘apí. Ko e ni‘ihi ‘oku lava nai ke nau fai ha tokoni fakapa‘anga. Ka ko kitautolu kotoa ‘e lava ke tau kole kia Sihova ke ne tokoni‘i hotau fanga tokouá. Kapau ‘oku tau ‘ilo‘i ha tokoua pe tuofefine ‘okú ne loto-si‘i, he‘ikai nai ke tau ‘ilo ‘a e me‘a ke lea‘akí pe founga ke fakafeangai aí. Ka ko kitautolu kotoa ‘oku lahi ‘a e me‘a ‘e lava ke tau faí. Ko e fakatātaá, ‘oku lava ke tau vahe‘i ha taimi ke ‘i ai mo hotau kaume‘á. ‘E lava ke tau fanongo fakataha mo e kaungāongo‘i ‘i he taimi ‘okú ne lea aí. Pea ‘e lava ke tau vahevahe kiate ia ha veesi Tohi Tapu fakafiemālie ‘oku tau manako ai. (‘Ai. 50:4) Ko e me‘a ‘oku mahu‘inga tahá ko ho‘o ‘i ai fakataha mo ho ngaahi kaume‘á ‘i he taimi ‘oku nau fiema‘u ai koé.​—Lau ‘a e Palōveepi 17:17.

19. ‘E anga-fēfē tokoni ‘i he kaha‘ú ‘a hono langa hake he taimí ni ‘a e ngaahi kaume‘a mālohí?

19 Kuo pau ke tau fakapapau‘i ke langa hake pea tauhi ma‘u ‘a e ngaahi vaha‘angatae mālohi mo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné he taimí ni. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘e feinga hotau ngaahi filí ke fakamavahevahe‘i kitautolu fakafou ‘i he ngaahi loi mo e fakamatala hala. Te nau feinga ke ‘ai kitautolu ke tau vākovi. Ka ko ‘enau ngaahi feingá ‘e hoko ko e koto kulanoa. He‘ikai ke nau lava ‘o maumau‘i ‘etau ha‘i ‘o e ‘ofá. He‘ikai ha me‘a te nau fai ‘e lava ke ne veuki ‘etau kaume‘á. Ko hono mo‘oní, ko e ngaahi kaume‘a ko iá ‘e tu‘uloa ‘o ‘ikai ki he ngata‘anga pē ‘o e fokotu‘utu‘u ko ení ka ‘i he kotoa ‘o ‘itānití!

HIVA 16 Hola ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá!

^ pal. 5 ‘I he ofi ke hoko mai ‘a e ngata‘angá, ‘oku fiema‘u kiate kitautolu kotoa ke fakaivimālohi‘i hotau vaha‘angatae mo hotau kaungātuí. ‘I he kupu ko ení, te tau sivisivi‘i ai ‘a e me‘a ‘e lava ke tau ako mei he hokosia ‘a Selemaiá. Te tau lāulea foki ki he tokoni ‘a hono fakatupulekina ‘a e ngaahi kaume‘a vāofi he ‘aho ní ‘i he taimi ‘o e ‘ahi‘ahí.

^ pal. 2 Ko e ngaahi me‘a ‘oku hiki ‘i he tohi ‘a Selemaiá ‘oku ‘ikai hiki ia ‘i hono fakahokohoko totonú.

^ pal. 57 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘Oku fakatātaa‘i heni ‘a e me‘a ‘e hoko nai ‘i he kaha‘ú lolotonga ‘a e “fu‘u mamahi lahí.” ‘Oku toitoi ‘a e ni‘ihi ‘o e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ‘i ha ki‘i loki ‘i ‘olunga. ‘Oku nau fefakafiemālie‘aki ‘i he ‘i ai fakataha lolotonga ‘a e taimi ‘o e ‘ahi‘ahí. Ko e tā ‘e tolu hokó ‘oku hā ai ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tatau na‘a nau fa‘u ‘a e ngaahi kaume‘a mālohi ki mu‘a ke kamata ‘a e fu‘u mamahi lahí.