Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 49

Gyima Lɛ Ye Mekɛ Yɛɛ Bɛ Menle Ɛlielɛ Lɛ Ye Mekɛ

Gyima Lɛ Ye Mekɛ Yɛɛ Bɛ Menle Ɛlielɛ Lɛ Ye Mekɛ

“Bɛrɛla, bɛmaa yɛhɔ ɛleka mɔɔ le koonwu la na bɛlie bɛ menle ekyii.”​—MAAKE 6:31.

EDWƐNE 143 Bɛyɛ Gyima, Bɛzinza Na Bɛhendɛ

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1. Adwenle ngakyile boni a menli dɔɔnwo lɛ ye wɔ gyima nwo a?

KƐZI menli dɔɔnwo mɔɔ de bikye wɔ la bu gyima ɛ? Wɔ maanle dɔɔnwo azo, menli fa mekɛ dɔɔnwo yɛ gyima ɛsesebɛ. Menli ɛhye mɔ ɛnnyia mekɛ ɛnlie bɛ menle bɔbɔ na bɛanyia bie bɛanlea bɛ mbusua na bɛayɛ sunsum nu ninyɛne mɔɔ hyia la. (Nol. 2:23) Wɔ bie mɔ afoa nu, bɛle mgbovonle, bɛngulo gyima na bɛfa ninyɛne bɛyeye bɛ nloa wɔ gyima mɔɔ bɛnyɛ la anwo.​—Mrɛ. 26:13, 14.

2-3. Neazo boni a Gyihova nee Gyisɛse ɛyɛ ye wɔ gyima nwo a?

2 Noko fa adwenle mɔɔ Gyihova nee Gyisɛse lɛ ye wɔ gyima nwo la toto ewiade ne ɛdeɛ ne mɔɔ ɛnle kpalɛ la anwo. Nɔhalɛ nu, Gyihova kulo gyima. Gyisɛse maanle ɛhye anu lale ɛkɛ ne wienyi. Ɔhanle kɛ: “Me Ze ɛhɔ zo ɛyɛ gyima badwu ɛnɛ, na medame noko mekɔ zo meyɛ gyima.” (Dwɔn 5:17) Dwenle gyima ɛsesebɛ mɔɔ Nyamenle yɛle wɔ mekɛ mɔɔ ɔbɔ sunsum nu abɔdeɛ pemgbenleamgbe nee ewiade ne la anwo. Eza yɛnwu Nyamenle asa anloa gyima wɔ ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la anu. Edwɛndolɛnli ne hanle kɛ: “O Gyihova, nea kɛzi wɔ gyima ne mɔ zonle a! Ɛvale nrɛlɛbɛ a ɛyɛle bɛ kɔsɔɔti a. Mɔɔ wɔyɛ la ɛyi azɛlɛ ye azo tɛkɛɛ.”​—Edw. 104:24.

3 Gyisɛse zukoale ɔ Ze. Ralɛ ne boale Nyamenle wɔ mekɛ mɔɔ “ɔzieziele anwuma ne la.” Ɛnee ɔwɔ Gyihova anwo ɛkɛ ne kɛ “gyimayɛvo mɔɔ ɛbe.” (Mrɛ. 8:27-31) Nzinlii mɔɔ Gyisɛse rale azɛlɛ ye azo la, ɔyɛle gyima mɔɔ anwo hyia la. Ɛnee gyima zɔhane le kɛ aleɛ maa ye, na ɔyɛle ɔvale ɔhilele kɛ Nyamenle a zoanle ye a.​—Dwɔn 4:34; 5:36; 14:10.

4. Ɛnwomenlelielɛ nwo debie boni a yɛsukoa yɛfi Gyihova nee Gyisɛse ɛkɛ a?

4 Asoo neazo mɔɔ Gyihova nee Gyisɛse ɛyɛ ye wɔ gyima nwo la kile kɛ ɔnle kɛ yɛdie yɛ menle ɔ? Ɔnle zɔ fee. Gyihova yɛ gyima a ɔnvɛ, yemɔti anrɛɛ nwolɛ ɛngyia kɛ ɔbalie ɔ menle. Noko Baebolo ne ka kɛ, mɔɔ Gyihova bɔle anwuma nee azɛlɛ ye wiele la, “ɔliele ɔ menle . . . na ɔ nye liele ye gyima nwo.” (Ɛzɛ. 31:17) Ɛhye kile kɛ, Gyihova gyakyile gyima wɔ mekɛ ekyi anu, na ɔ nye liele mɔɔ ɔyɛle la anwo. Gyisɛse noko yɛle gyima ɛsesebɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔwɔ azɛlɛ ye azo la, noko ɔnyianle mekɛ ɔliele ɔ menle na ɔ nee ɔ gɔnwo mɔ lile debie.​—Mat. 14:13; Luku 7:34.

5. Ngyegyelɛ boni a menli dɔɔnwo lɛ a?

5 Baebolo ne maa Nyamenle menli anwosesebɛ kɛ bɛhulo gyimayɛlɛ. Gyihova kulo kɛ ye azonvolɛ yɛ gyima ɛsesebɛ, ɔngulo kɛ bɛyɛ mgbovonle. (Mrɛ. 15:19) Bie a ɛyɛ gyima ɛfa ɛnea wɔ abusua ne. Yɛɛ ɔle Kelaese ɛdoavolɛma kɔsɔɔti gyima kɛ bɛbabɔ edwɛkpa ne nolo. Noko ɔwɔ kɛ ɛnyia mekɛ ɛdie ɛ menle. Ɔyɛ a, ɛngola ɛngyehyɛ wɔ mekɛ kpalɛ amaa wɔanyia bie wɔayɛ gyima, wɔaha edwɛkɛ ne na wɔalie ɛ menle ɔ? Kɛ ɔkɛyɛ na wɔanwu mekɛ dodo mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛfa ɛyɛ gyima nee mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛfa ɛdie ɛ menle la ɛ?

NYIA GYIMA NEE ƐNWOMENLELIELƐ NWO ADWENLE KPALƐ

6. Kɛzi Maake 6:30-34 maa yɛnwu kɛ ɛnee Gyisɛse lɛ gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ ɛ?

6 Ɔwɔ kɛ yɛnyia adwenle kpalɛ wɔ gyima nwo. Sunsum ne hanle Belemgbunli Sɔlɔmɔn maanle ɔhɛlɛle kɛ: “Gyima biala . . . lɛ ye mekɛ.” Ɔhanle mekɛ mɔɔ bɛfa bɛdua debie, bɛsi sua, bɛdi nyane, bɛsele, bɛsi agole nee mɔɔ bokɛboka nwo la anwo edwɛkɛ. (Nol. 3:1-8) Ɔda ali kɛ, ninyɛne mɔɔ anwo hyia wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la anu nwiɔ a le gyima nee ɛnwomenlelielɛ. Gyisɛse nyianle gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ. Wɔ mekɛ bie anu, ɔlua edwɛkpa ne ɛhanlɛ ti, ɛnee ɛzoanvolɛ ne mɔ ɛnlɛ alagye yɛɛ “bɛannyia mekɛ bɛanlie bɛ menle na bɛali aleɛ bɔbɔ.” Gyisɛse hanle kɛ: “Bɛrɛla, bɛmaa yɛhɔ ɛleka mɔɔ le koonwu la na bɛlie bɛ menle ekyii.” (Kenga Maake 6:30-34.) Ɔwɔ nu kɛ ɛnee tɛ mekɛ ne amuala a ɔ nee ye ɛdoavolɛ ne mɔ kola die bɛ menle kɛ mɔɔ bɛkpondɛ la, noko ɛnee Gyisɛse ze kɛ ɔwɔ kɛ bɛ muala bɛdie bɛ menle.

7. Saa yɛsuzu Ɛnwomenlelielɛ kenle mɛla ne anwo a, kɛzi ɔbaboa yɛ ɛ?

7 Ɔyɛ a, ɔhyia kɛ ɛdie ɛ menle anzɛɛ ɛkakyi ninyɛne nu ekyi. Yɛnwu ɛhye wɔ ngyehyɛleɛ bie mɔɔ Nyamenle yɛle maanle ye menli wɔ tete ne la anu​—dapɛne dapɛne Ɛnwomenlelielɛ kenle ne. Yɛnle Mosisi Mɛla ne abo, noko saa yɛsuzu mɔɔ bɛha ye wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne anwo la anwo a, ɔbaboa yɛ. Mɔɔ yɛbazuzu nwo la bamaa yɛanyia gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ.

ƐNEE BƐFA ƐNWOMENLELIELƐ KENLE NE BƐDIE BƐ MENLE NA BƐSONLE

8. Kɛ mɔɔ Ɛzɛdɔso 31:12-15 ka la, ɛnee duzu a bɛyɛ ye wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne a?

8 Nyamenle Edwɛkɛ ne ka kɛ, mɔɔ Nyamenle vale “kenle” nsia bɔle ninyɛne wiele la, ɔgyakyile gyima mɔɔ ɛnee ɔlɛyɛ wɔ azɛlɛ ye azo la ekyii. (Gyn. 2:2) Noko Gyihova kulo gyima, na wɔ adenle bie azo ‘ɔlɛkɔ zo yeayɛ gyima.’ (Dwɔn 5:17) Kenle mɔɔ Gyihova liele ɔ menle wɔ ye gyima nwo mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Gyɛnɛsese buluku ne anu la azo a ɔnleanle ɔvale dapɛne dapɛne Ɛnwomenlelielɛ kenle mɛla ne ɔmaanle a. Nyamenle hanle kɛ, Ɛnwomenlelielɛ kenle ne bayɛ sɛkɛlɛneɛ mɔɔ la ɔdaye nee Yizilayɛma avinli. Ɛnee ɔle kenle mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛfa bɛdie “bɛ menlebɔkɔɔ” a. “Ɔle nwuanzanwuanza ɔmaa Gyihova.” (Kenga Ɛzɛdɔso 31:12-15.) Ɛnee mɛla ɛhye fale awie biala anwo, na ɛnee ɔnle kɛ ngakula, ngɛkɛlɛ yɛɛ bɛ nane ne mɔ bɔbɔ yɛ gyima. (Ɛzɛ. 20:10) Ɛhye maanle menli ne nyianle adenle vale bɛ adwenle ziele sunsum nu ninyɛne zo kpalɛ.

9. Ɛnwomenlelielɛ kenle ne anwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la boni a ɛnee Gyisɛse mekɛ zo amra bie mɔ lɛ a?

9 Ɛnee Ɛnwomenlelielɛ kenle ne boa Nyamenle menli; noko ɛzonlenlɛ nu mgbanyima mɔɔ ɛnee wɔ Gyisɛse mekɛ zo la vale mɛla ne bie bokale nwo bɛmaanle zolɛ ɛlilɛ yɛle se. Bɛhanle kɛ, ɔnle kɛ bɛtete ma wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne anzɛɛ ɔnle kɛ bɛyɛ awie mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la ayile. (Maake 2:23-27; 3:2-5) Ɛnee tɛ Nyamenle adwenle ɛne, na Gyisɛse hilehilele nu wienyi hilele menli mɔɔ diele ye la.

Gyisɛse abusua ne vale bɛ adwenle ziele sunsum nu ninyɛne zo wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne (Nea ɛdendɛkpunli 10) *

10. Kɛzi Mateyu 12:9-12 maa yɛnwu Gyisɛse adwenle wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne anwo ɛ?

10 Gyisɛse nee ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛle Dwuuma la lile Ɛnwomenlelielɛ kenle ne ɔluakɛ ɛnee bɛwɔ Mosisi Mɛla ne abo. * Noko Gyisɛse vale ye edwɛkɛ nee ye nyɛleɛ hilele kɛ bɛlɛ adenle bɛyɛ ninyɛne bɛboa awie mɔ wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne. Ɔhanle ye wienyi kɛ: “Mɛla maa adenle kɛ bɛkɛyɛ debie kpalɛ wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle.” (Kenga Mateyu 12:9-12.) Ɔnwunle kɛ ɔnle ɛtane kɛ awie bayɛ nyele na yeaboa menli wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne. Subane mɔɔ Gyisɛse lale ye ali la maa yɛnwu deɛmɔti Nyamenle vale Ɛnwomenlelielɛ kenle ne anwo mɛla ne maanle la. Kɛ mɔɔ ɛnee Nyamenle menli ne ɛnyɛ gyima wɔ kenle zɔhane la ati, ɛnee bɛkola bɛfa bɛ adwenle bɛsie sunsum nu ninyɛne zo. Ɛnee Gyisɛse abusua ne fa kenle zɔhane yɛ sunsum nu ninyɛne dɔɔnwo. Yɛnwu ɛhye wɔ edwɛkɛ mɔɔ bɛha ye wɔ Gyisɛse anwo wɔ mekɛ mɔɔ ɔwɔ ye sua zo Nazalɛte la: “Kɛ mɔɔ ɛnee ɔta ɔyɛ ye Ɛnwomenlelielɛ kenle la, ɔhɔle nyianusua ne anu na ɔdwazole ɔgyinlanle kɛ ɔkenga Ngɛlɛlera ne.”​—Luku 4:15-19.

SUBANE BONI A ƐDA YE ALI WƆ GYIMA NWO A?

11. Nwane a yɛle gyima ɛsesebɛ ɛyɛlɛ nwo neazo kpalɛ maanle Gyisɛse a?

11 Ɔda ali kɛ ɛnee Dwosefi lɛ Nyamenle adwenle wɔ gyima nwo wɔ mekɛ mɔɔ ɔkile ɔ ra Gyisɛse kapenta gyima ne la. (Mat. 13:55, 56) Gyisɛse nwunle kɛ ɛnee ye papa yɛ gyima ɛsesebɛ alehyenlɛ biala ɔfa ɔnea bɛ abusua ne mɔɔ ɛlɛyɛ kpole la. Nzinlii Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma kɛ: “Gyimayɛvolɛ ahatualɛ fɛta ye.” (Luku 10:7) Ɛhɛe, ɛnee gyima ɛsesebɛ ɛyɛlɛ ɛnle debie fofolɛ ɛmmaa Gyisɛse.

12. Ngɛlɛlera boni mɔ a kile kɛ Baebolo ne kanvo gyima ɛsesebɛ ɛyɛlɛ a?

12 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo noko yɛle gyima ɛsesebɛ. Ɛnee ye gyima titili a le kɛ ɔbali Gyisɛse anwo daselɛ. Noko, ɔyɛle gyima ɔvale ɔnleanle ɔ nwo. Ɛnee Tɛsalonaekama ze kɛ ‘ɔyɛle gyima ɛsesebɛ na ɔhwinle ɔ ti anwo ɛhɛlɛnra alehyenlɛ nee aledwolɛ amaa yeanva adesoa kpole yeando awie biala anwo zo.’ (2 Tɛs. 3:8; Gyi. 20:34, 35) Bie a ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka ndanlɛsua mɔɔ ɔyɛle la anwo edwɛkɛ. Mɔɔ ɔwɔ Kɔlente la, ɔ nee Akoyela nee Pelesela dɛnlanle na “ɔ nee bɛ yɛle gyima, ɔluakɛ ɛnee bɛyɛ ɛdanlɛsua.” “Aledwolɛ nee alehyenlɛ” mɔɔ Pɔɔlo yɛle gyima la ɛngile kɛ yeanlie ɔ menle. Ɛnee ɔyɛ ɛdanlɛ sua ne dedee a, ɔgyakyi ɔdie ɔ menle wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne. Ɔnyianle adenle ɔlile Dwuuma mɔɔ ɛnee bɛdabɛ noko bɛnyɛ gyima wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne la daselɛ.​—Gyi. 13:14-16, 42-44; 16:13; 18:1-4.

13. Duzu a yɛsukoa yɛfi Pɔɔlo neazo ne anu a?

13 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yɛle neazo kpalɛ. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔyɛ ɔ ti anwo gyima; noko ɔbɔle mɔdenle ɔvale ɔ nwo ɔwulale “Nyamenle edwɛkpa ne anwo gyima nwuanzanwuanza ne” anu dahuu. (Wlo. 15:16; 2 Kɔl. 11:23) Ɔmaanle awie mɔ noko anwosesebɛ kɛ bɛyɛ zɔ. Ɛnee Akoyela nee Pelesela le ɔ “gɔnwo mɔ gyimayɛvoma wɔ Kelaese Gyisɛse anu.” (Wlo. 12:11; 16:3) Pɔɔlo dule Kɔlentema folɛ kɛ “bɛyɛ dɔɔnwo wɔ Awulae gyima ne anu.” (1 Kɔl. 15:58; 2 Kɔl. 9:8) Gyihova vale ye sunsum ne boale ɛzoanvolɛ Pɔɔlo maanle ɔhɛlɛle kɛ: “Mɔɔ ɛngulo kɛ ɔyɛ gyima la, ɔnle kɛ ɔdi aleɛ.”​—2 Tɛs. 3:10.

14. Mɔɔ Gyisɛse hanle edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 14:12 la, ɛnee duzu a ɔlɛkile a?

14 Gyima mɔɔ anwo hyia kpalɛ wɔ awieleɛ mekɛ ye anu la a le nolobɔlɛ nee ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne. Nɔhalɛ nu, Gyisɛse hanle dole ɛkɛ ne kɛ, ye ɛdoavolɛma bayɛ gyima kpole adɛla ye! (Kenga Dwɔn 14:12.) Tɛ nwanwane gyima mɔɔ yɛyɛ la a ɛnee ɔlɛka nwolɛ edwɛkɛ a. Emomu, ɛnee ɔlɛkile kɛ, ye ɛdoavolɛma bayɛ nolobɔlɛ nee ngilehilelɛ gyima ne wɔ azɛlɛsinli kpole zo, bɛbaha edwɛkɛ ne bɛahile menli dɔɔnwo na bɛayɛ ye mekɛ tendenle bɛadɛla ye.

15. Kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo a, na duzu ati ɔ?

15 Saa ɛyɛ nwonane afoa nu gyima a, biza ɛ nwo kpuya ɛhye mɔ: ‘Asoo bɛze me wɔ gyima nu kɛ meyɛ gyima ɛsesebɛ? Asoo mewie me gyima wɔ ye mekɛ nloa na meyɛ ye kpalɛ kɛ mɔɔ mebahola la ɔ?’ Saa ɛbua kɛ ɛhɛe a, ɛnee wɔ gyimamenle anye balie ɛ nwo kpalɛ. Eza ɛbamaa menli mɔɔ bikye wɔ la anye alie Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne anwo. Saa ɔbaye wɔ daselɛlilɛ nee ngilehilelɛ gyima ne anwo a, biza ɛ nwo kpuya ɛhye mɔ: ‘Asoo bɛze me kɛ mebɔ mɔdenle wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne anu? Asoo mesiezie me nwo kpalɛ memaa ɛkpɔlalɛ mɔɔ limoa la? Asoo mesia mekɔ menli mɔɔ anye liele edwɛkɛ ne anwo la ɛkɛ ne ndɛndɛ? Asoo mefa me nwo mewula ɛzonlenlɛ gyima ne afoa ngakyile nu dahuu ɔ?’ Saa ɛkola ɛbua kɛ ɛhɛe a, ɛnee ɛ nye balie wɔ gyima nwo.

SUBANE BONI A ƐDA YE ALI WƆ ƐNWOMENLELIELƐ NWO A?

16. Ɔbaye wɔ ɛnwomenlelielɛ nwo a, ngakyile boni a wɔ Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛma ne yɛɛ menli dɔɔnwo mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la avinli a?

16 Ɛnee Gyisɛse ze kɛ ɔdwu mekɛ ne bie a ɔwɔ kɛ ɔ nee ye ɛzoanvolɛma ne die bɛ menle. Noko, ɛnee ye mekɛ zo amra yɛɛ yɛ mekɛ ye azo amra dɔɔnwo le kɛ sukoavolɛ bie mɔɔ wɔ Gyisɛse ndonwo ne anu la. Nrenyia ne hanle hilele ɔ nwo kɛ: “Die ɛ menle, di, no, na die ɛ nye.” (Luku 12:19; 2 Tim. 3:4) Ɔvale ye adwenle ɔziele ɛnwomenlelielɛ nee anyelielɛ ninyɛne zo somaa. Noko Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛma ne anva bɛ adwenle anzie bɛdabɛ mumua ne bɛ nwo zo.

Saa yɛnyia gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ a, ɔboa yɛ ɔmaa yɛyɛ ninyɛne mɔɔ maa yɛ nye die la (Nea ɛdendɛkpunli 17) *

17. Saa yɛtu adenle kɛ yɛkalie yɛ menle a, kɛzi ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ mekɛ ne yɛdi gyima ɛ?

17 Ɛnɛ, yɛbɔ mɔdenle yɛsukoa Gyisɛse wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛdie yɛ menle la ɔlua menli mɔɔ yɛbali bɛ daselɛ na yɛahɔ Kilisiene ayia la azo. Nɔhalɛ nu, yɛbu ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne yɛɛ debiezukoalɛ ɛhɔlɛ kɛ nwolɛ hyia kpalɛ, yemɔti yɛbɔ mɔdenle biala kɛ yɛbayɛ ninyɛne ɛhye mɔ mɔɔ le nwuanzanwuanza la dahuu. (Hib. 10:24, 25) Ɔti saa yɛtu adenle kɛ yɛkalie yɛ menle bɔbɔ a, yɛngyakyi debiezukoalɛ ɛhɔlɛ; yɛkpondɛ ndenle yɛdua zo yɛka edwɛkɛ ne yɛkile menli mɔɔ yɛyia bɛ la.​—2 Tim. 4:2.

18. Duzu a yɛ Belemgbunli Kelaese Gyisɛse kulo kɛ yɛyɛ a?

18 Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ yɛ Belemgbunli Kelaese Gyisɛse lɛ ndelebɛbo na ɔboa yɛ ɔmaa yɛnyia gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ la! (Hib. 4:15) Ɔkulo kɛ yɛnyia mekɛ yɛdie yɛ menle. Eza ɔkulo kɛ yɛyɛ gyima ɛsesebɛ yɛfa yɛdi yɛ ngyianlɛ nwo gyima na yɛyɛ ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne mɔɔ maa yɛ nye die la. Wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu, yɛbanwu kɛzi Gyisɛse ɛmaa yɛnyia fanwodi yɛvi akɛlɛzonlenlɛ kpole bie abo la.

EDWƐNE 38 Ɔbamaa Wɔayɛ Se

^ ɛden. 5 Ngɛlɛlera ne boa yɛ maa yɛnyia gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo adwenle kpalɛ. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, bɛbava dapɛne dapɛne Ɛnwomenlelielɛ kenle nwo mɛla mɔɔ bɛvale bɛmaanle Yizilayɛma la bɛayɛ neazo bɛaboa yɛ bɛamaa yɛazuzu adwenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ gyima nee ɛnwomenlelielɛ nwo la anwo.

^ ɛden. 10 Ɛnee Gyisɛse ɛdoavolɛma lɛ ɛbulɛ kpole maa Ɛnwomenlelielɛ kenle mɛla ne yemɔti bɛgyakyile Gyisɛse ɛzielɛ ne anwo gyimayɛlɛ kɔkpula kɛ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne pɛle nu la.​—Luku 23:55, 56.

^ ɛden. 55 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Dwosefi nee ye abusua ne ɛlɛkɔ nyianusua ne anu wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne.

^ ɛden. 57 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Selɛ bie mɔɔ yɛ gyima nea ye abusua ne la ɛlɛfa ye mekɛ mɔɔ ɔfa yealie ɔ menle la bie yeayɛ teokelase gyimalilɛ bɔbɔ wɔ mekɛ mɔɔ ɔ nee ye abusua ne ɛdu adenle la.