1. Ọnọghọ nela Esali Jehova ne bunbun miẹn bhi egbe ẹlẹnan?

BHI otọ agbọn rebhe, Esali Jehova ne bunbun wo miẹn ọkakale bi ọnọghọ bhi iẹnlẹn. Asabọmiẹn eso ribhi agbotu nọnsẹ ne miẹn ọnọghọ bhi iẹnlẹn. Ọnọghọ ọsi eso sabọ ha yi emianmhẹn nọn kakale la uyumhin ọsi ọria nin ele hoẹmhọnlẹn. Eso miẹn ọbalọ ranmhude ọria bhi azagba-uwa nọnsele la ọmọẹ ele sibhi oga nọnsi Jehova re. Emhin idumhunre yẹ wo si ọbalọ ji eso. Ọkhẹke nin mhan ko ene ibhio mhan nan udu re. Be imhan ha rẹ sabọ lu ọnan yẹ?

2. Bezẹle nin Paul nin odibo da ha guanọ ikoudure?

² Paul nin odibo wo miẹn ọnọghọ ne manman kaka bhi iẹnlẹn. (2 Cor. 11:23-28) Ọkpa bhọ sabọ ha yi emianmhẹn nọn diabe igbẹn nan ji ọle bhi egbe. (2 Cor. 12:7) Sẹyẹ, ọ da wo ba ọle bhi egbe a ẹghe nin Demas, nin ele ko ha wẹnna rẹ zẹ ọle obọ dọ ha khu ọbhi emhin ne ribhi ọne agbọn nan. (2 Tim. 4:10) Ọkpa bhi enanzẹle nọn re izebhudu ha rẹkpa ẹbho Paul ha khin. Ọkpakinọn ọle tobọle da ha guanọ ikoudure.—Rom. 9:1, 2.

3. Họla re ikoudure nin Paul?

³ Paul da miẹn ikoudure bi urẹkpa nin ọle guanọ. Be ọle rẹ miẹn ọlẹn yẹ? Jehova da re ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ rẹkpa ọle. (2 Cor. 4:7; Phil. 4:13) Jehova da yẹ noo ibhio ọle bhi agbotu rẹ rẹkpa ọle. Paul da tale ghe, eso bhi ene ibhio ọle nan da wo gene re ikoudure nanlẹn. (Col. 4:11) Eso nin ọle sounun ọlẹn hi, Aristarchus, Tychicus, bi Mark. Ene ibhio ọle nan wo rẹkpa ọle rẹ ziẹngbe. Ikpẹ nela ele ha mhọnlẹn nọn rẹkpa ele rẹ sabọ re ikoudure nin Paul? Be imhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ ele yẹ sade mhan re ikoudure nin ibhio mhan?

4. Be Aristarchus rẹ ha yi ọmọẹ ọsaje rẹji Paul yẹ?

⁴ Agbaẹbho natiọle Thessalonica, nọn ribhi otọ iMacedonia, ọle Aristarchus na vae. Kristiẹn ọle ha khin. Ọle da yẹ ha yi ọmọẹ ọsaje ọsi Paul. Ẹghe nin Paul rẹ re ẹnẹ sẹbhi Ephesus bhi okhian imisionari nọnzi ea nin ọle yo, ọle ẹghe ọhẹnhẹn nin Baibo rẹ sounun bhi elin ọsi Aristarchus. Ẹghe nin ọle rẹ ha rẹkhan iPaul, ẹbho da mun ọlẹn bhi uwedẹ. (Acts 19:29) Ẹghe nan ki rẹ fan ọlẹn fia bhi imun, ọle bha nẹgbe nin ọle hẹi yẹ miẹn ikuan-egbe, sokpan, ọle da sẹyẹ sun rẹkhan iPaul. Uki eso ki gbera, Aristarchus da sẹyẹ wo ha sun rẹkhan iPaul arẹmiẹn eghian iPaul da ha guanọ nin ele gbe iPaul a. (Acts 20:2-4) Egbẹghe 58 C.E. nan rẹ je iPaul ha khian ighan bhi Rome, Aristarchus da sẹyẹ rẹkhan ọlẹn ha khian ọne okhian nan nọn manman ree. Ẹghe nin ele rẹ ha khian bhi uwedẹ, okọ nin ele ye da gberuẹ bhi ẹkẹ ẹdẹ. (Acts 27:1, 2, 41) Asabọmiẹn ghe ẹghe nin ele ki rẹ sẹbhi Rome, Aristarchus da deba iPaul gbe ẹghe eso bhi ẹkẹ ighan. (Col. 4:10) Edandan iribhọ ghe, Paul wo miẹn ikoudure bhi uwedẹ nin Aristarchus rẹ sun rẹkhan ọlẹn.

5. Beji Proverbs 17:17 rẹman, be imhan ha rẹ sabọ ha yi imọẹ ọsaje yẹ?

⁵ Mhan dẹ sabọ re egbe khọkhọ Aristarchus sade mhan sun rẹkhan ibhio mhan ẹghe rebhe, aharẹmiẹn emhin dia nọnsẹn la ọ bha dia nọnsẹn. (Tie Proverbs 17:17.) Aharẹmiẹn ọnọghọ nin ibhio mhan ye fo, ele dẹ sẹyẹ ha guanọ ikoudure. Obhio mhan natiọle Frances, * nin aba ọle bi inẹn ọlẹn yu bhi ẹkẹ uki ea da yọle: “Mẹn riale ghe ọbalọ nan miẹn bhi ọnọghọ ikẹ fo. Ẹmhọn imọẹ mẹn wo ti mẹn bhọ ranmhude, ele lẹnmhin ghe uyumhin ọsi ene biẹ mẹn sẹyẹ wo ba mẹn bhi egbe, arẹmiẹn ọ ki bue nin ele yu.”

6. Be imọẹ ọsaje rẹ rẹkpa ọria yẹ?

⁶ Imọẹ ọsaje noo ẹghe bi ahu nọnsele rẹ rẹkpa egbe. Bhi ọsi ijiẹmhin, dọkitọ da taman obhio mhan ọkpa natiọle iPeter ghe ọle ida sabọ nin bhi emianmhẹn nin ọle khọnmhọn. Okhuo ọle nin Kathryn da yọle: “Okhuo bi  ọdọ bhi agbotu nọnsẹmhan, ele mun mẹn bi ọdọ mẹn ha khian ọne họspita ukpẹdẹ nin dọkitọ ta ọnan man mhan. Ele da wo mhanmhanlẹn bhi enin ghe, ele ida zẹ imhan ọkpa obọ bhi ẹkẹ ọne oya nan nọn lo mhan. Iriọ ele wo gene lu, ele bha zẹ mhan obọ bhi ẹghe nọn hi rẹ khin nin mhan rẹ guanọ ele.” Ikoudure nọn rẹji mhan ghe, mhan mhọn imọẹ ọsaje ne ha rẹkpa mhan bhi ẹkẹ ọnọghọ nin mhan ye!

7-8. Beji Colossians 4:7-9 tale, be iTychicus rẹ sabọ ha yi ọria nin Paul gbaẹkẹ ọle yẹ?

⁷ Agbaẹbho natiọle iRome bhi otọ Asia, ọle iTychicus na vae. Ọle wo yẹ ha yi ọmọẹ ọsaje ọsi Paul. (Acts 20:4) Egbẹghe 55 C.E., a da rẹ iPaul mundia nin ọle koko igho nan ha rẹ rẹkpa iKristiẹn ne ribhi Judea. Asabọmiẹn ọle tie iTychicus nọn rẹkpa ọle bhi ọne ẹsọn nan. (2 Cor. 8:18-20) Akizẹbue, a da mun iPaul khue bhi ighan bhi Rome bhi ọsi ọhẹnhẹn. Ọne ẹghe nan, Tychicus da zegbere ha yi ukọ rẹji ọle. Obọ ọle iPaul da ha je ilẹta bi uhọnmhunje ji agbotu kẹkẹ ne ribhi otọ Asia rẹ re izebhudu nin ele.—Col. 4:7-9.

⁸ Tychicus da wo ha yi ọmọẹ nin Paul gbaẹkẹ ọle. (Titus 3:12) Ọ iyi Kristiẹn rebhe ọria ha sabọ gbaẹkẹ ele ẹghenin. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nan rẹ mun iPaul khuẹ ugbazeva bhi egbe ukpe 65 C.E., Paul da gbẹn ghe iKristiẹn eso ne ha ribhi otọ Asia zẹ ọle obọ. Asabọmiẹn ghe ofẹn ekpokpo nọn ha mun ele zẹle nin ele da zẹ ọle obọ. (2 Tim. 1:15) Ọrẹyiriọ, Tychicus bha diabe ene ẹbho nan. Ọle da ha yi ọria nin Paul sabọ gbaẹkẹ ọle, bhiriọ Paul da sabọ mun ẹsọn ọbhebhe nanlẹn. (2 Tim. 4:12) Ọ wo ha ti Paul bhọ rẹ ha mhọn ọmọẹ ọsaje bii Tychicus.

9. Be imhan ha rẹ sabọ re egbe khọkọ iTychicus yẹ?

⁹ Mhan dẹ sabọ diabe iTychicus sade mhan yẹ yi ọria nan sabọ gbaẹkẹ ọle. Bhi ọsi ijiẹmhin, mhan ida wo re unun yi ibhio mhan ghe mhan dẹ rẹkpa ele, mhan dẹ ha lu emhin kẹkẹ rẹ rẹkpa ele. (Matt. 5:37; Luke 16:10) Ọ dẹ ha yi ikoudure rẹji ẹbho ne ribhi ọnọghọ sade ele lẹn ghe, ele dẹ sabọ gbaẹkẹ mhan. Bezẹle? Obhio mhan ọkpa nin okhuo da yọle:  “Uwẹ ida ha kpokpo egbe si obhio mhan nọn yọle ghe ọle dẹ rẹkpa ẹ, dẹ gene lu beji ọle tale.”

10. Beji Proverbs 18:24 rẹman, obọ ẹbho nela eria ne ribhi ọnọghọ ha da sabọ miẹn ikoudure?

¹⁰ Ẹbho ne ribhi ọnọghọ dẹ sabọ miẹn ikoudure bhi ọnọghọ la ọkakale nin ele ye, sade ele miẹn ọmọẹ ọsaje nin ele ha sabọ tan ọkhọle a man. (Tie Proverbs 18:24.) Ọ da wo ba obhio mhan natiọle iBijay bhi egbe a ẹghe nan rẹ khu ọmọn nọnsọle bhi agbotu. Ọle da yọle: “Mẹn da ha guanọ ọria nin mẹn gbaẹkẹ ọle nin mẹn ha sabọ tan ọkhọle a man.” Obhio mhan ọbhebhe ribhọ natiọle iCarlos, nan re kie bhi ihe nin ọle rẹ ha ye bhi agbotu, ranmhude ifiobọdọn nọnsọle. Ọle da yọle: “Mẹn da ha guanọ ọria nọn ida zuọzuọ mẹn, nin mẹn ha sabọ taman ebi emhin dia mẹn yẹ bhi egbe.” Obọ ene ewanlẹn bhi agbotu Carlos da miẹn ọne ikoudure nin ọle ha guanọ. Ọ da wo ko ọle udu re rẹ lẹn ghe, ene ewanlẹn ida taman ọria soso emhin nin ọle ne ele zilo ọle.

11. Be imhan ha rẹ sabọ ha yi ọmọẹ nan gbaẹkẹ ọle yẹ?

¹¹ Nin mhan rẹ sabọ ha yi ọmọẹ nan gbaẹkẹ ọle, ọkhẹke nin mhan ha mhọn iziẹngbe. Ẹghe nin ọdọ iZhanna rẹ zẹ ọle obọ, ọle da sabọ miẹn ikoudure ranmhude ọle tan ọkhọle a man imọẹ nin ọle gbaẹkẹ ele. Ọle da yọle: “Ele da wo re iziẹngbe ha ka mẹn ehọ arẹmiẹn emhin nin mẹn ka taman ele, mẹn sẹyẹ wo ha ta man ele.” Uwẹ dẹ yẹ sabọ rẹman ghe ọmọẹ ọsaje uwẹ khin sade uwẹ re iziẹngbe ka ẹbho ehọ.

12. Họla iMark khin? Bezẹle nin mhan ha da sabọ yọle ghe ọria nọn re eghọnghọn zegbere rẹ rẹkpa ẹbho Mark khin?

¹² Obhi Jew nọn ha nyẹnlẹn bhi Jerusalem, ọle iMark ha khin. Barnabas nin ọmọn nọnsi obhio Aba iMark, da ha yi misiọnari nan manman lẹn. (Col. 4:10) Asabọmiẹn azagba-uwa nọnsi Mark wo fe. Ọrẹyiriọ, ọ iyi ẹfe ọle mun kalo bhi iẹnlẹn. Mark wo ha re eghọnghọn zegbere rẹ rẹkpa ẹbho. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe ribhọ nin ọle rẹ ha rẹkhan iPaul bi Peter beji ele rẹ ha lu iwẹnna oga. Ọle da ha rẹkpa ele dẹ ebale, guanọ eji ele ha dia, yẹ rẹkpa ele lu emhin kẹkẹ. (Acts 13:2-5; 1 Pet. 5:13) Paul da tie iMark ọnọn deba ọle lu ilọnmhọn oga, nọn yẹ re izebhudu nanlẹn.—Col. 4:10, 11.

13. Be 2 Timothy 4:11 rẹ rẹman yẹ ghe, ẹsọn nin Mark miẹn nin Paul wo ti ọle bhọ?

¹³ Mark da dọ kiẹn ọkpa bhi imọẹ ọsaje nin Paul ha mhọnlẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nan rẹ mun iPaul khue bhi ighan bhi Rome kike bhi egbe ukpe 65 C.E., ọle da gbẹn ilẹta nọnzi eva ji Timothy. Bhi ọne ilẹta, Paul da taman iTimothy nin ọle bi Mark ko bu ọle re bhi Rome. (2 Tim. 4:11) Paul wo ha guanọ nin Mark vae dọ rekpa ọle bhi ọne ẹghe ọkakale nan, ranmhude, ẹsọn nin mark ka miẹn nanlẹn wo ti ọle bhọ. Mark wo ha rẹkpa iPaul bhi uwedẹ ne bunbun. Asabọmiẹn iMark rẹkpa ọle ha dẹ ebale bi emhin nin ọle ha rẹ ha gbẹn ebe. Urẹkpa bi ikoudure nin Paul miẹn zẹle nin ọle da sabọ ziẹngbe ọkakale nin ọle miẹn bhi egbe rẹ sẹbhi ẹghe nan rẹ gbe ọle a. 

14-15. Be Matthew 7:12 rẹ rẹkpa mhan lẹn ebi mhan ha rẹ sabọ rẹkpa ẹbho ne ribhi ọnọghọ yẹ?

¹⁴ Tie Matthew 7:12. Ọ manman ti mhan bhọ sade ẹbho dọ rẹkpa mhan bhi ẹghe ọkakale. Obhio mhan natiọle Ryan, nin aba ọle yu bhi asidẹnt, da yọle: “Ahamiẹn mhan ribhi ọnọghọ, ikuẹkuẹ ẹsọn nin mhan ka sabọ lu khẹ ki dọ diabe udede ẹsọn nin mhan ida sabọ lu. Ọnan zẹle nin ọria nọn le oya da manman ghọnghọn sade a rẹkpa ọle aharẹmiẹn ọne urẹkpa dia khere.”

¹⁵ Ahamiẹn mhan manman gbẹlokotọ bhi  egbe ibhio mhan, mhan ki sabọ daghe uwedẹ kẹkẹ nin mhan ha rẹ rẹkpa ele. Bhi ọsi ijiẹmhin, obhio mhan ọkpa nin okhuo da zegbere rẹ ha rẹkpa iPeter bi Kathryn nin mhan ka tẹmhọn ọlẹn ha yo ihọspita. Bhi ọne ẹghe ọkakale nan, Peter bi Kathryn bha yẹ ha sabọ tobele gua imoto. Bhiriọ, ọne obhio mhan nin okhuo da mhanmhan ebi ibhio mhan kẹkẹ ha rẹ dọ ha rẹkpa mun ele yo ihọspita yẹ. Ọne emhanmhan nan be wẹnna? Kathryn da yọle: “Ọ da wo diabe ghe a mun udede ihẹ si mhan bhi uhọnmhọn re.” Hẹi ha riale ghe urẹkpa nin uwẹ ha re nin ibhio mhan ne ribhi ọnọghọ khere gbe, ranmhude, ọne urẹkpa dẹ sabọ ko ele udu re.

16. Emhin kpataki nela mhan miẹn luẹ bhi uwedẹ nin Mark rẹ ha re ikoudure nin ẹbho?

¹⁶ Mark wo ha mhọn iwẹnna oga kpataki nin ọle ha lu. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọle gbẹn ebe iMark bhi Baibo. Arẹmiẹn ọle mhọn iwẹnna ne bunbun nin ọle lu, ọle da yẹ re ẹghe ọbhi otọ rẹ dọ re ikoudure nin Paul. Ọnan zẹle nin Paul da lẹn ghe ọria nin ọle ha sabọ bhii nọn rẹkpa ọle, ọle Mark khin. Ẹghe nin ẹbho rẹ gbe odede Angela a, uwedẹ nin ẹbho rẹ zegbere ha re ikoudure nanlẹn, da wo ha ti ọle bhọ. Ọle da yọle: “Ọ inọghọ nin mhan rẹ ne imọẹ nesẹmhan talọ, sade ele muegbe nin ele rẹ rẹkpa mhan. Ele isi egbe re ikeke rẹ re ọne urẹkpa nin mhan guanọ nin mhan.” Bhiriọ, ọkhẹke nin mhan nọọn egbe mhan ọne inọnta nan, ‘Ẹbho be lẹn mẹn bii ọria nọn zegbere rẹkpa ibhio mhan ne ribhi ọnọghọ?’

17. Be ẹmhọn nọn ribhi 2 Corinthians 1:3, 4, ha rẹ sabọ rẹkpa mhan re ikoudure nin ẹbho yẹ?

¹⁷ Ọ ida nọghọ mhan rẹ miẹn ibhio mhan ne guanọ ikoudure, ele wo ribhi ije rebhe. Mhan dẹ sabọ taman ele ọta nin ẹbho ebhebhe yẹ rẹ ko mhan udu re. Nino nin odede ọle fiya da yọle: “Jehova dẹ sabọ noo mhan rẹ re ikoudure nin ẹbho sade mhan ji ọle da noo mhan.” (Tie 2 Corinthians 1:3, 4.) Frances nin mhan ka tẹmhọn ọlẹn ẹlẹnan da yọle: “Ẹmhọanta 2 Corinthians 1:4 tale. Mhan dẹ sabọ ko ẹbho udu re beji ẹbho yẹ rẹ ko mhan udu re.”

18. (a) Bezẹle nin ofẹn da mun ẹbho eso rẹ re ikoudure nin ọria? (b) Be imhan ha rẹ sabọ rẹ ikoudure nin ọria yẹ? Re ijiẹmhin man.

 ¹⁸ Aharẹmiẹn ofẹn mun mhan, ọkhẹke nin mhan guanọ uwedẹ nin mhan ha rẹ ha rẹkpa ẹbho. Bhi ọsi ijiẹmhin, ofẹn sabọ rẹ ha mun mhan ranmhude mhan bha lẹn ebi mhan lu la lẹn ebi mhan ha taman ọria nọn ribhi ọnọghọ. Ẹghe nin ọwanlẹn ọkpa bhi agbotu rẹ ha tẹmhọn uwedẹ nin ẹbho rẹ ha dọnmhegbe rẹ rẹkpa ọle ẹghe nin aba ọle rẹ yu, ọle da yọle: “Mẹn da wo daghe ọle ghe, ọ bha lẹkhẹ nin ele rẹ bu mẹn re ha re ikoudure nin mẹn. Eso bhọ bha lẹn ebi ele ha taman mẹn. Ọrẹyiriọ, ọ da wo ti mẹn bhọ rẹ daghe uwedẹ nin ele rẹ ha dọnmhegbe rẹ re urẹkpa bi ikoudure nin mẹn.” Sẹyẹ, obhio mhan natiọle Tajon, nin emhin idunmhunre sunu je da yọle: “Bhi ọsi ẹmhọanta, mẹn bha yere emhin rebhe nin ẹbho tale rẹ re ikoudure nin mẹn ẹghe nin ọne emhin rẹ sunu fo. Ọkpakinọn, mẹn ida yẹle a uwedẹ nin ele rẹ dọ ha fẹ mẹn ghe.” Ahamiẹn ẹmhọn ẹbho ti mhan bhọ, ọle mhan ha da sabọ ha re ikoudure nin ele.

19. Bezẹle nin uwẹ da muegbe rẹ ha yi ọria nọn ha sabọ ha re ikoudure nin ẹbho?

¹⁹ Beji ọkpẹnlẹn ọsi ọne agbọn nan wo rẹ ha sire, iẹnlẹn dẹ wo ha kaka ọbhọ. Uwedẹ nin ẹbho ne ribhi ọne agbọn nan rẹ lu emhin dẹ yẹ wo ha khọ ọbhọ. (2 Tim. 3:13) Ranmhude ọ bha gba nin mhan, mhan wo fiobọdọn ẹghe rebhe. Ranmhude ọnọghọ nin mhan miẹn bhi ene ifiobọdọn nan, mhan rebhe guanọ ikoudure. Ranmhude ikoudure nin ọle miẹn bhi obọ ibhio ọle, Paul da sabọ ziẹngbe sẹbhi ẹghe nin eghian ọlẹn rẹ gbe ọle a. Bha ji mhan ha mhọn asun-rẹkhan bii Aristarchus. Bha ji mhan ha yi ọria nan sabọ gbaẹkẹ ọle bii Tychicus. Bha yẹ ji mhan diabe iMark nọn zegbere rẹkpa ẹbho. Mhan ha lu iriọ, mhan ki sabọ rẹkpa ibhio mhan nin ele da sabọ deziẹn bhi urẹọbhọ nọnsele.—1 Thess. 3:2, 3.