1. ¿Tijaty jotmay wyinguwäˈkëdëp nimayë nmëguˈukˈäjtëm?

ABËTSEMY nyaxwinyëdë, mayë nmëguˈukˈäjtëm twinguwäˈägëdë amay jotmay diˈib yajkëjx yaˈˈanuˈkxëdëp o yajmoon yajtujkëdëp. Waˈan mä nduˈukmujkëm jyapˈatyë duˈumbë nmëguˈukˈäjtëm. Ta nääk diˈib myëdäjttëp tuˈugë mëk päˈäm o të yˈooky tuˈugë jyiiky myëguˈuk. Nan ta diˈib yajnäjxtëbë jäj jëmuˈumën mët ko niduˈuk ja fyamilyë o ja myëtnaymyaayëbë kyaj tˈokmëduunëdë Dios. Ets nan ta diˈib kyuˈayoˈowëdëp ko tijaty yˈayoˈonbëjtaˈaky. Niˈamukë tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm yajtëgoyˈäjttëp parë nmëjääwmoˈoyëm. ¿Wiˈix mbäät nbudëjkëm?

2. ¿Tiko näˈätyë Pablo dyajtëgoyˈajty parë yajmëjääwmoˈoyët?

² Apostëlë Pablo janääm jatsojkë jyukyˈäjtën yajpaty oˈkën jëjpˈam (2 Kor. 11:23-28). Ets nan waˈan yëˈë tmaytyaky tuˈugë päˈäm diˈibë nety myëdäjtypy ko jyënany: “Pyiky yˈatony maajës niniˈkxën ijxtëm äpnyën” (2 Cor. 12:7, TY). Nan yajnayjyäˈäwë axëëgë Demas diˈibë nety mëët tuˈugyë të tyuny, ko nyikakë mët ko tˈatsojky “diˈibë yajpatp naxwiiny” (2 Tim. 4:10). Pablo yëˈë nety tuˈugë Dios mëduumbë diˈib yˈawijxy jyëjpˈijxypyë jukyˈäjtën jam tsäjpotm ets diˈib pyudëjkëbë myëguˈuktëjk, per nan myëdäjtë amay jotmay diˈib yaˈëxtëkëwäˈkë (Rom. 9:1, 2).

3. ¿Wixatyë Pablo myëjääwmooyë Jyobaa?

³ Pablo nan yajtëgoyˈäjt parë yajmëjääwmoˈoyët. ¿Wixatyë Jyobaa myëjääwmooyë? Mët yëˈëgyëjxmë yˈespiritë santë (2 Kor. 4:7; Filip. 4:13, TNM). Per nan yajtuunë nmëguˈukˈäjtëm, pesë apostëlë Pablo jyënany ko näägëty yëˈë mooyëdë “ja jotkujkˈäjtën” (Kol. 4:11). Ojts niduˈuk nimajtsk tnigäjpxëdë xyëëw, extëmë Aristarco, Tíquico etsë Marcos diˈib mëjääwmooyëdë ets pudëjkëdë ko tpatyë amay jotmay. ¿Ti jäˈäyˈäjtën yajnigëxëˈktë tyäˈädë nidëgëëkpë  Dios mëduumbëty parë tmëjääwmooytyë Pablo? ¿Wiˈix mbäät nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë tyäˈädë Dios mëduumbëty ko nety njotkujkmoˈoyäˈänëm ja nmëguˈukˈäjtëm?

4. ¿Wiˈixë Aristarco dyajnigëxëˈky ko yëˈë tuˈugë mëtnaymyaayëbë diˈib kyaj myastuˈuty?

⁴ Aristarco, yëˈë myëtnaymyaayëbëˈäjtë Pablo ets ninäˈä tkamastuty. Jam kyugäjpnˈäjty Tesalónica, mä tuˈugë siudad diˈib Macedonia. Ko tim ogäˈän yajmaytyaˈaky mä Biiblyë, yëˈë nety jyamyëdäjtypyë Pablo mä ja myëdëgëkˈokpë byäjë jam Éfeso, ets jamë Aristarco myäjtsë ja mayjyaˈay (Apos. 19:29). Ok, ta yajnasmäjtsë, per kyaj jamë Pablo tnikeky. Ko nyajxy tuk poˈo majtsk poˈo, Aristarco nan kyaj tmastuˈutyë Pablo ko jäˈäy jyayaˈooganë jam Grecia (Apos. 20:2-4). Ets ko Pablo ojts yajmënëjkxy tsumytsyënaabyë Roma, naa ja mä jëmëjt 58, Aristarco nan ojts pyanëjkxyëty ets mä tyuˈuyoˈoytyë jawaanë kyamëgiinëdë barkë (Apos. 27:1, 2, 41). Ets ko yajmëjäjttë Roma, waˈan nanduˈun yajtsuumy mëdë Pablo (Kol. 4:10). Seguurë ko Pablo agujk jotkujk nyayjyäˈäwë ko tmëdäjty tuˈugë myëtnaymyaayëbë diˈib kyaj myastutë.

5. Extëm jyënaˈanyë Proverbios 17:17, ¿wiˈix mbäät nˈijtëm extëm tuˈugë jaantsypyë mëtnaymyaayëbë?

⁵ Mbäät nˈijtëm tuˈugë oybyë mëtnaymyaayëbë extëmë Aristarco. ¿Wiˈix? Ko nyajpatëm mëdë nmëguˈukˈäjtëm, duˈun mä yˈagujkˈat jyotkujkˈattë ets ko dyajnaxtë “ayoˈon jotmay” (käjpxë Proverbios 17:17). * Waˈan duˈunyëm ja nmëguˈukˈäjtëm yajjotkujkmoˈoyäˈändë, oy jeky të jyanäjxnë ja tiempë mä të tpattë ja amay jotmay. Extëm nˈokpëjtakëm, Frances * diˈib tyääk tyeety yaˈoˈkëdë kanser, yëˈë jawyiinë tyeety oˈk, ets ja kyumdëgëk poˈo, ta yˈoˈkyë tyääk. Tyäˈädë kiixy jyënaˈany: “Nwinmayëts ko kyaj mbäät pojën njäˈäytyëgoˈoyëm extëm nmënäjx nyajnäjxëm tuˈugë jotmay. Ets nmëjjäˈäw ngunuˈkxyjyäˈäwëbëts kots tmëdatyë nmëtnaymyaayëbëty diˈibëts kyaj xymyastuˈuttë, ets diˈib jaygyujkëdëp ko duˈunyëmëts mëk njawë kots ja ndääk ndeety yˈoˈktë, oy të jyanäjxnë jekyë tiempë”.

6. Pën njantsy myëtnaymyaayëbëˈäjtëm ja nmëguˈukˈäjtëm, ¿ti net ndunäˈänëm?

⁶ Ja diˈibën jyantsy xyëwˈäjtypy mëtnaymyaayëbë, nyasˈijxëbë xyëëw tiempë etsë jyot myëjääw  parë tpudëkë ja myëguˈuktëjk. Min nˈokˈijxëm tuˈugë ijxpajtën. Tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib xyëwˈäjtypy Peter ojtsë doktoor tyukˈawäˈänxëty ko yëˈë myëdäjtypy tuˈugë päˈäm diˈib pojën yajwindëgoyanëp ets yaˈooganëp. Kathryn ja kyudëjkë Peter jyënaˈany: “Tuˈugë kasäädë jäˈäy diˈibëtsë nety mëët nˈyoˈoytyë mä tuˈukmujkën, yëˈëts xyyajnëjkxtë mä doktoor ko Peter yajtukˈawäˈänë ti päˈämë nety myëdäjtypy. Desde jaa, tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm jyënandë ko kyajts xymyastuˈudäˈändë mäts nmënax nyajnaxtë tyäˈädë jäj jëmuˈumën, ets duˈunën ttuundë, xëmëts xypyudëjkëdë kots nyajtëgoyˈäjttë”. ¿Këdii xyjyotkujkmoˈoyëm ko nmëdäjtëm duˈumbë mëtnaymyaayëbë diˈib xypyudëjkëm ko nyajnäjxëmë amay jotmay?

7, 8. Extëm jyënaˈanyë Kolosʉ 4:7-9, ¿wiˈixë Tíquico dyajnigëxëˈky ko mbäät yajtukjotkujkˈaty?

⁷ Tíquico, yëˈë myëtnaymyaayëbëˈäjtë Pablo ets tukjotkujkˈäjtë, yëˈë jam kyugäjpnˈäjty mä Asia nyaxwinyëdë (Apos. 20:4). Naa ja mä jëmëjt 55, apostëlë Pablo ojts ttukniwitsë dyajmukäˈäny ja meeny sentääbë parë yajpudëkëdët ja Dios mëduumbëty diˈib Judea, ets waˈan yëˈë Tíquico tˈanmääy parë pyudëkëdët mä tyäˈädë tuungë jëjpˈambë (2 Kor. 8:18-20). Ko tiempë nyajxy, ta Pablo tim ogäˈän yajtsuumy jam Roma, etsë Tíquico, yëˈë xëmë yajkugajpxyˈäjt. Yëˈë ijty tyukmëgajxëp ja neky diˈib tyuknijäˈäyëp ja Dios mëduumbëty diˈib yajpattëp mäjaty ja tuˈukmujkën diˈib Asia ets tˈanëëmë parë tjotkujkmoˈoyët (Kol. 4:7-9).

⁸ Tíquico ninäˈä tkamastuty ja myëtnaymyaayëbë Pablo (Titʉ 3:12). Mä tadë tiempë, nipënë nety mbäät duˈun kyayajtukjotkujkˈaty extëmë Tíquico. Extëm nˈokpëjtakëm, naa ja mä jëmëjt 65 ko myëmajtskˈokë Pablo yajtsuumy jam Roma, ta tjääy tuˈugë neky mä jyënaˈany ko nimay ja Dios mëduumbëty diˈib tsënääytyëp Asia kyaj nety mëët tuˈugyë nyekyˈittë, ets waˈan mët ko ttsëˈkëdë ja myëtsipë Pablo (2 Tim. 1:15). Perë Pablo tyukjotkujkˈäjtë Tíquico ets yˈaktuunkmooy (2 Tim. 4:12). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko apostëlë Pablo yajtsobat ko tmëdäjty tuˈugë oybyë myëtnaymyaayëbë.

9. ¿Wiˈix mbäät nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë Tíquico?

⁹ ¿Wiˈix mbäät nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë Tíquico? Ko nˈijtëm extëmë tuˈugë mëtnaymyaayëbë diˈib mbäät yajtukjotkujkˈaty. Extëm nˈokpëjtakëm, pën nˈanmäˈäyëm tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm  ko nbudëkëyäˈänëm ko nety dyajtëgoyˈaty, tsojkëp nguytyuˈunëm ja nˈayukˈäjtëm (Mat. 5:37, TNM; Luk. 16:10). Pënaty yajtëgoyˈäjttëbë naybyudëkë, agujk jotkujk nyayjyawëdë ko tˈixtë ko tam pën diˈib mbäät ttukjotkujkˈattë. Duˈun tnimaytyaˈaky tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm, yëˈë jyënaˈany: “Kyaj ti xymyëmay xymyëdäjy mët ko mnijäˈäwëp ko kyuytyunaampy ja nmëguˈugë yˈayuk mä nety meerë xyyajtëgoyˈaty”.

10. Extëm jyënaˈanyë Proverbios 18:24, ¿pënaty mbäät jyotkujkmoˈoyëdë ja diˈib yajnäjxtëbë amay jotmay o diˈib axëëk nayjyäˈäwëdëp ko ti kyaˈoybyëtsëˈëmxëty?

¹⁰ Pënaty yajkëjx yajnäjxtëp tuˈugë jotmay o pënaty axëëk nayjyäˈäwëdëp ko ti kyaˈoybyëtsëˈëmxëty, mbäät pyudëkëdë ko ttukmëtmaytyäˈäktët tuˈugë myëtnaymyaayëbë diˈib tyukjotkujkˈäjttëp (käjpxë Proverbios 18:24). * Duˈun nyayjyäˈäwë tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib xyëwˈäjtypy Bijay. Ko ja yˈuˈunk ojts yaˈëxkexy mä Diosë kyäjpn, duˈun jyënany: “Extëmts nnayjyäˈäwë, tsojkëbëtsë nety ndukmëtmaytyäˈägët tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈibëts ndukjotkujkˈäjtypy”. Carlos, jatuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib pokytyuun ets yajtëgooy ja tyuunk diˈibë nety nyikëjxmˈäjtypy mä Diosë kyäjpn, jyënaˈany: “Nyajtëgoyˈajtypyëtsë nety pënëts ndukmëtmaytyäˈägëp ja njotmayëts diˈibëts kyaj xyˈëbäät xykyäjpxpäädët”. Tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm myëmadak ja yˈamay jyotmay mët ko pyudëjkëdë ja mëjjäˈäytyëjk. Nan jotkujkmooyë ko tnijäˈäwë ko ja mëjjäˈäytyëjkëty kyaj pën ttukmëtmaytyäˈägäˈändë ja jotmay diˈibë nety myëdäjtypy.

11. ¿Ti mbäät nduˈunëm parë nˈijtëm extëm tuˈugë mëtnaymyaayëbë diˈib mbäät yajtukjotkujkˈaty?

¹¹ Parë mbäät nˈijtëm extëm tuˈugë mëtnaymyaayëbë diˈib mbäät yajtukjotkujkˈaty, tsojkëp nyaˈijxëmë maˈkxtujkën. Zhanna, yëˈë tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë myëmëjjäˈäy nikakë. ¿Ti jotkujkmooyë? Ko ttukmëtmaytyaky ja myëtnaymyaayëbëty wiˈixë nety nyayjyawëty. Zhanna jyënaˈany: “Myëdoowˈijttë maˈkxtujkën myëët kots ndukmëtmaytyaktë wiˈixëtsë nety nnayjyawëty, oyëts naa tim yëˈëyëm nimaytyaky”. Ëtsäjtëm, nan nëjkxëp nˈijtëm extëm tuˈugë oybyë mëtnaymyaayëbë, pën maˈkxtujkën myëët nmëdoowˈijtëm ti xytyukmëtmaytyakëm ja nmëguˈukˈäjtëm.

12. ¿Pën xëwˈäjt Marcos, ets wiˈix dyajnigëxëˈky ko pyudëjkë ja myëguˈuktëjk?

¹² Marcos diˈib nanduˈun yajtij Juan, yëˈë tuˈugë Dios mëduumbë diˈib tsënääy Jerusalén. Yëˈë myëguˈukˈäjtë Bernabé, tuˈugë misioneerë diˈib mayë jäˈäy ixyˈäjtë (Kol. 4:10). Waˈan ja fyamilyë tmëdäjttë meeny sentääbë, perë Marcos kyaj yëˈë jëjpˈam tpëjtaky ja jukyˈäjt madakën. Nuˈun ja xyëëw jyukyˈäjtën dyajnäjxy, ojts dyaˈixyëty ko pyudëkëyaampy ja myëguˈuktëjk etsë tyäˈädë yëˈë diˈib agujk jotkujk yajnayjyäˈäwë. Extëm nˈokpëjtakëm, kanäkˈok tjamyëdäjtyë Pablo mëdë Pedro mä nety ttuunëdë ja Diosë tyuunk. ¿Wiˈixë Marcos pyudëjkëdë? Ko tjuuy tkëbejty ja käˈäy ukën, tˈëxtääy ja jäjtakn ets ko tiiyëm tyukpudëjkëdë (Apos. 13:2-5; 1 Peed. 5:13). Pablo tnimaytyaky ko Marcos yëˈë niduˈuk diˈib pudëjkë mä nety ttuunë “ja Diosë tyuunk”, ets yëˈë mooyë “ja jotkujkˈäjtën” (Kol. 4:10, 11).

13. Extëm jyënaˈanyë 2 Timotee 4:11, ¿tiko Pablo dyajtsobatyë Marcos?

¹³ Pablo mëjwiin kajaa nety dyajtsobääty tijatyë Marcos tukmëduunë, pääty mas niˈigyë nyaymyaaybyëjkëdë. Extëm nˈokpëjtakëm, naa jaa mä jëmëjt 65 ko Pablo yˈakˈijty tsumy jam Roma, ta tjääy ja myëmajtskpë neky diˈib tyuknigajx ja Timoteo. Mä tyäˈädë neky, jap tˈanmääy parë nyëjkxët Roma ets twoownëjkxëdë Marcos (2 Tim. 4:11). Mä tadë tiempë, waˈanë netyë Pablo tnijäˈäwënë ko tsojkë jäˈäy yaˈooganënë, pääty tnigajxë Marcos parë mëët yˈakˈyajpäädäˈäny. Marcos wiˈixëm tpudëjkë Pablo, waˈan ojts tmënëjkxë ja kyaˈay yˈukën o tijaty yajtuumpy mä tjäˈäy ja neky. Seguurë ko tukëˈëyë tijaty tukmëduunë Marcos, yëˈë pudëjkë ets mëjääwmooyë parë tˈakˈyajnäjxy ja jyukyˈäjtën.

14, 15. ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë Matewʉ 7:12 mä wiˈix mbäät nbudëjkëmë nmëguˈukˈäjtëm?

 ¹⁴ (Käjpxë Matewʉ 7:12). Ko nmënäjx nyajnäjxëmë amay jotmay, winë ääw winë jot nguˈëˈëw ngukäjpxëm ko nyajpudëjkëm. Ryan, diˈib ajotkumonë tyeety oˈk, jyënaˈany: “Mbäät axtë diˈib nduˈunëm bom bom xytsyiptakxëm nduˈunëm mët ko nmënäjx nyajnäjxëm ja ayoˈon jotmay. Mëjwiin kajaa xyyajtsobääty ko pën ti mdukpudëkëty, oy nëgoo kyadimmëjwiin kyadimkajaajëty”.

¹⁵ Pën nˈijx nduˈunëm wiˈix yaˈixy yajpääty ja nmëguˈukˈäjtëm, ta nnijawëyäˈänëm wixaty mbäät nbudëjkëm. Nˈoknimaytyakëm jatëgokë Peter mëdë Kathryn, diˈib të yˈokˈyajmaytyakpëdë mä parrafo 6. Tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm nyayˈawäˈänë ko mënëjkxanëdëp mä doktoor. Komë Peter mëdë Kathryn kyaj nety mbäät tˈokˈyajˈyoˈoynyëdë karrë, ta ja nmëguˈukˈäjtëm dyaˈoˈoyë tuˈugë programë ets tkujäˈäyë pënatyë nety të nyayˈawanëdë parë dyajnëjkxäˈändë mä doktoor. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? Kathryn jyënaˈany: “Duˈunëts njäˈäwëdë extëmxyëpts nyajtuknikëëytyuˈuttë ja tsëmy këˈëy”. Nˈokjamyajtsëm ko oy ti yiˈin waanë ndukpudëjkëm ja nmëguˈukˈäjtëm, mbäät mëjwiin kajaa pyudëkëdë.

16. ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Marcos?

¹⁶ Nˈoknimaytyakëm jatëgokë yˈijxpajtënë Marcos, seguurë ko yëˈë kyaj nëgoo tiempë tmëdäjty. ¿Tiko? Yëˈko të netyë Jyobaa tyuknipëkyëty kanäägë tuungë jëjpˈambë, extëm tjäˈäyët tuˈugë Evangelio diˈib mënëjkxëbë xyëëw. Per oyë nety nuˈunë tuunk tnikëjxmˈaty, jyuˈtë tiempë parë tjotkujkmooyë Pablo, etsë Pablo kyaj tsyëˈk jyäˈäwë tˈamdowëdë nyaybyudëkë. Ángela, diˈibë jäˈäy yaˈoˈkë nyanwelë, myëjjäˈäwë ko ja nmëguˈukˈäjtëm tjuˈttë ja xyëëw tiempë parë jyotkujkmooyëdë. Yëˈë jyënaˈany: “Ko nmëguˈukˈäjtëm xyjantsy pyudëkëyäˈänëm kyaj xytsyiptakxëm nˈamdoˈowëmë nyaybyudëkë. Xypyudëkëyäˈänëm ets xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot duˈun ttunäˈändë”. Pääty, oy ko nnayajtëˈëwëm: “¿Yaˈixyˈäjtpëts ko xëmëts nˈity listë parëts nbudëkëyaˈany ja njiiky nmëguˈuk?”.

17. Extëm jyënaˈanyë 2 Korintʉ 1:3, 4, ¿ti mbäät nduˈunëm?

¹⁷ Oytyim määjëty jyaˈˈatyë nmëguˈukˈäjtëm diˈib yajtëgoyˈäjttëp parë njotkujkmoˈoyëm. Mbäät yëˈëyëm nyajtuˈunëm ja ääw diˈib ojts tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm xytyukpudëjkëm. Nino, diˈib  ojtsë nyanwelë yˈooky, jyënaˈany: “Pën nasˈijxëm, mbäädë Jyobaa xyyajtuˈunëm parë njotkujkmoˈoyëm ja nmëguˈukˈäjtëm” (käjpxë 2 Korintʉ 1:3, 4). Frances, diˈib të yˈokˈyajmaytyakpë mä parrafo 5, jyënaˈany: “Tëyˈäjtën extëm jyënaˈanyë 2 Korintʉ 1:4. Mbäät njotkujkmoˈoyëm ja nmëguˈukˈäjtëm duˈun extëm të nyajjotkujkmoˈoyëm”.

18. 1) ¿Tiko nääk tjëjptsëˈëk tjëjpjawëdë tjotkujkmoˈoytyët ja myëguˈuktëjk? 2) ¿Wiˈix mbäät njotkujkmoˈoyëmë nmëguˈukˈäjtëm? Pëjtäˈäk tuˈugë ijxpajtën.

¹⁸ Oy njajëjptsëˈk njajëjpjäˈäwëm, tsojkëp nˈëxtäˈäyëmë winmäˈäny wixaty mbäät njotkujkmoˈoyëmë nmëguˈukˈäjtëm diˈib yajnäjxtëbë jäj jëmuˈumën. Extëm nˈokpëjtakëm, waˈan xytyuktëjkëmë tsëˈëgë mët ko kyaj nnijäˈäwëm ti nduˈunëm o wiˈix nˈanmäˈäyëm tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib jam yajkëjxy yajnäjxypyë ayoˈon jotmay. Paul diˈib tuump mëjjäˈäy, jyamyejtsypy ti tyuundë näägë nmëguˈukˈäjtëm ko ja tyeety yˈoˈky. Yëˈë jyënaˈany: “Nbëjkëtsë kuentë ko ja nmëguˈukˈäjtëm kyaj nëgoo tpatë ja ääw ayuk parëts xymyëtmaytyäˈäktët. Kyaj nety tnijawëdë wiˈixëts xyˈanëëmëdët. Per duˈunyëmëts nmëjjäˈäwë ko ttuundë mëjääw parëts xypyudëjkëdë”. Ets jatuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib xyëwˈäjtypy Tajon, duˈun jyënany mä nety näämnëm të nyaxy tuˈugë mëk ujx: “Kyajts njamyetsy wixaty tuˈuk tuˈuk ja ääw ayuk jyënany diˈibëts xytyuknigajxtë ja nmëguˈukˈäjtëm. Per diˈibëts njamyejtsypy, yëˈë ko pënatyëts xytyuknigajxtë ja mensaje nyijawëyandëbë nety wiˈixëts nyajpääty”. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko mbäät mëjwiin kajaa pyudëkëdë ja nmëguˈukˈäjtëm pën nmëmäˈäy nmëdäjëm.

19. ¿Tiko winmäˈäny të nbëjtakëm parë njotkujkmoˈoyäˈänëm ja nmëguˈukˈäjtëm?

¹⁹ Mientrës niˈigyë wyingoonˈadëˈëtsy mä jyëjptëgoyaˈanyë tyäˈädë jukyˈäjtën, duˈunyëm myëjwindëkëyaˈany ja amay jotmay ets niˈigyë tsyiptäˈäganë ja jukyˈäjtën (2 Tim. 3:13). Nan duˈunyëm nyajtëgoyˈatäˈänëm parë pën xyjyotkujkmoˈoyëm mët ko pokyjyaˈay nyajpatëm ets mët ko duˈunyëm ndëgoyäˈänëm. Apostëlë Pablo kyaj tmastutyë Dios ets myëmadak ja amay jotmay axtë mäbäät jyukyˈajty. Ets tuk pëky diˈib pudëjkë yëˈë ko jyotkujkmooyëdë ja myëguˈuktëjk. Pääty, nˈokjäˈäyˈäjtëm extëmë Aristarco diˈib kyaj tmastutyë Pablo, extëmë Tíquico diˈib yajtukjotkujkˈäjt ets extëmë Marcos diˈib pyudëjkë ja myëguˈuktëjk. Pën nduˈunëm duˈun, ta nëjkx nbudëjkëm ja nmëguˈukˈäjtëm parë tmëduunˈadëˈëtstëdë Jyobaa (1 Tes. 3:2, 3).