Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 2

Ɛbahola ‘Wɔakyekye Awie Mɔ Arɛle Kpalɛ’

Ɛbahola ‘Wɔakyekye Awie Mɔ Arɛle Kpalɛ’

“Ɛhye mɔ ala a le me gɔnwo mɔ gyimayɛvoma wɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo a, na bɛkyekye me rɛle kpole kpalɛ.”​—KƆL. 4:11.

EDWƐNE 90 Bɛmaa Yɛmaa Yɛ Nwo Anwosesebɛ

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1. Tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la boni mɔ a Gyihova azonvolɛ mɔɔ di nɔhalɛ la dɔɔnwo ɛlɛyia a?

WƆ EWIADE amuala, Gyihova azonvolɛ dɔɔnwo ɛlɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se na ɔmaa adwenleadwenle tɔ bɛ nwo la. Wɔnwu ɛhye bie wɔ wɔ asafo ne anu ɔ? Anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se la ɛha Kilisienema bie mɔ yɛɛ bie mɔ alɔvolɛ ɛwu. Bie mɔ busuanli anzɛɛ bɛ gɔnwo kpalɛ bie mɔɔ ɛgyakyi Gyihova ɛzonlenlɛ la ɛlɛmaa bɛali nyane kpole. Esiane ɛdo bie mɔ. Mediema ɛhye mɔ amuala hyia arɛlekyekyelɛ. Kɛzi yɛbahola yɛaboa bɛ ɛ?

2. Duzu ati a ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a Pɔɔlo hyia arɛlekyekyelɛ a?

2 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɔle tɛnlabelɛ ngakyile mɔɔ anrɛɛ ɔbahola yeamaa ye ngoane avi ɔ sa la anu. (2 Kɔl. 11:23-28) Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔgyinla ye kpɔkɛdelɛ nwo ngyegyelɛ mɔɔ le kɛ ‘bowule mɔɔ bɛva bɛwula ye nwonane nu’ la anloa. (2 Kɔl. 12:7) Yɛɛ eza ɔwɔ kɛ ɔgyinla bɛsanudolɛ nloa wɔ mekɛ mɔɔ Dimase, mɔɔ ɛnee le ɔ gɔnwo gyimayɛvo gyakyile ye ɛkɛ ne hɔle ‘ɔluakɛ ɔhulole ewiade ɛhye la ati’ la. (2 Tim. 4:10) Ɛnee Pɔɔlo le Kilisienenli mɔɔ bɛkpokpa ye mɔɔ ɔlɛ akɛnrasesebɛ, na ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔboale awie mɔ. Noko ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a, ɔ sa nu to.​—Wlo. 9:1, 2.

3. Nwane mɔ a kyekyele Pɔɔlo arɛle na bɛboale ye a?

3 Pɔɔlo nyianle arɛlekyekyelɛ nee moalɛ mɔɔ ɔhyia la. Kɛzi? Ɔda ali kɛ Gyihova vale Ye sunsum ne boale ye. (2 Kɔl. 4:7; Fel. 4:13) Eza Gyihova luale ɔ mediema Kilisienema anwo zo kyekyele ɔ rɛle. Pɔɔlo hanle ɔ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma bie mɔ anwo edwɛkɛ kɛ ‘bɛkyekyele ɔ rɛle kpole kpalɛ.’ (Kɔl. 4:11) Mediema mɔɔ ɔbobɔle bɛ aluma la bie mɔ a le Alesetaakɛse, Tekekɛse yɛɛ Maake. Bɛmaanle Pɔɔlo anwosesebɛ bɛmaanle ɔgyinlanle kpundii. Subane boni mɔ a boale Kilisienema nsa ɛhye mɔ ɔmaanle bɛholale bɛkyekyele awie mɔ arɛle kpalɛ a? Kɛzi yɛbahola yɛazukoa bɛ neazo kpalɛ ne wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛbɔ mɔdenle kɛ yɛkyekye awie mɔ arɛle na yɛaboa bɛ la ɛ?

DI NƆHALƐ KƐ ALESETAAKƐSE

Yɛbahola yɛayɛ agɔnwolɛ kpalɛ ɔlua yɛ mediema mɔɔ yɛbabikye bɛ wɔ “anwongyelelɛ mekɛ” nu kɛ mɔɔ Alesetaakɛse yɛle la (Nea ɛdendɛkpunli 4-5) *

4. Kɛzi Alesetaakɛse hilele kɛ ɔle agɔnwolɛ kpalɛ ɔmaa Pɔɔlo ɛ?

4 Alesetaakɛse mɔɔ ɔle Kilisienenli mɔɔ ɔvi Tɛsalonaeka na ɔde Masidonea la yɛle agɔnwolɛ kpalɛ maanle Pɔɔlo. Mekɛ mɔɔ limoa mɔɔ bɛbɔle Alesetaakɛse duma la a le mekɛ mɔɔ Pɔɔlo hɔle Ɛfɛsɛse wɔ ye edwɛkpatɛlɛvolɛ adendulɛ mɔɔ tɔ zo nsa anu la. Mekɛ mɔɔ ɔ nee Pɔɔlo ɛlɛtu adenle la, nzakama bie hyele Alesetaakɛse. (Gyi. 19:29) Mɔɔ awieleɛ bɔkɔɔ ne bɛgyakyile ye la, yeanriandi ɔluakɛ ɔkulo kɛ ɔ nwo tɔ ye la ati, emomu ɔvale nɔhalɛlilɛ ɔ nee Pɔɔlo luale. Siane ekyii bie anzi wɔ Gilisi, ɛnee Alesetaakɛse nee Pɔɔlo a lua a ɔnva nwo kɛ dwazotiama bɔle mɔdenle kɛ bɛku Pɔɔlo la. (Gyi. 20:2-4) Wɔ kɛyɛ 58 Y.M. mɔɔ bɛ nee Pɔɔlo hɔle Wulomu kɛ pilizanli la, Alesetaakɛse nee ye a bɛpɛle adenle tendenle ne a, na bɛ meli ne butule. (Gyi. 27:1, 2, 41) Ɔzɔho kɛ mɔɔ bɛdwule Wulomu la, bɛdole ɔ nee Pɔɔlo efiade wɔ mekɛ ekyii anu. (Kɔl. 4:10) Ɔnyɛ azibɛnwo kɛ Pɔɔlo dele nganeɛ kɛ agɔnwolɛ ɛhye mɔɔ di nɔhalɛ kyekyele ɔ rɛle kpalɛ la!

5. Kɛ mɔɔ Mrɛlɛbulɛ 17:17 kile la, kɛzi yɛbahola yɛayɛ agɔnwolɛ kpalɛ ɛ?

5 Kɛ Alesetaakɛse la, yɛbahola yɛayɛ agɔnwolɛ kpalɛ ɔlua yɛ mediema mɔɔ yɛbabeta bɛ nwo wɔ mekɛ kpalɛ nu yɛɛ “anwongyelelɛ mekɛ” nu la azo. (Kenga Mrɛlɛbulɛ 17:17.) Bie a yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ bahyia moalɛ bɔbɔ wɔ mekɛ mɔɔ sɔnea ne ɛpɛ nu la. Frances, * mɔɔ kansa hunle ye mame nee ye papa wɔ siane nsa avinli la ka kɛ: “Mesuzu kɛ sɔnea mɔɔ anu yɛ se nyia yɛ nwo zo tumi mekɛ tendenle. Na me nye sɔ agɔnwolɛma kpalɛ mɔɔ bɛkakye kɛ metɛdi nyane ɔnva nwo kɛ me awovolɛ wule la mekɛ ekyi ɛpɛ nu la.”

6. Duzu a nɔhalɛlilɛ baha yɛ yeamaa yɛayɛ a?

6 Agɔnwolɛma kpalɛ fa ninyɛne bɔ afɔle amaa bɛahola bɛaboa bɛ mediema mrenyia nee mraalɛ. Kɛ neazo la, adiema nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Peter la dɔketa hanle hilele ye kɛ yenyia ewule bie mɔɔ bamaa yeayɛ bɛtɛɛ kpalɛ na yeawu la. Ɔ ye Kathryn ka kɛ: “Agyalɛma bie mɔɔ bɛwɔ yɛ asafo ne anu la a nee yɛ hɔle asopiti ne mɔɔ nuhua a bɛnwunle Peter anwodolɛ ne la. Bɛzile kpɔkɛ ɛkɛ ne ala kɛ bɛnrɛgyakyi yɛ ngome ɛlɛ, na mekɛ biala mɔɔ yɛhyia bɛ moalɛ la, bɛnye yɛ rɛle bɛndo yɛ sa nu.” Nea kɛzi ɔle arɛlekyekyelɛ kɛ yɛlɛ agɔnwolɛma kpalɛ mɔɔ bɛboa yɛ bɛmaa yɛgyinla yɛ sɔnea ne mɔ anloa a!

MAA BƐNYIA WƆ NU ANWODOZO KƐ TEKEKƐSE

Yɛbahola yɛayɛ agɔnwolɛ mɔɔ awie mɔ lɛ yɛ nu anwodozo wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyia ngyegyelɛ la kɛ mɔɔ Tekekɛse yɛle la (Nea ɛdendɛkpunli 7-9) *

7-8. Kɛ mɔɔ Kɔlɔsaema 4:7-9 kile la, kɛzi Tekekɛse hilele kɛ ɔle agɔnwolɛ kpalɛ ɛ?

7 Tekekɛse mɔɔ ɛnee le Kilisienenli mɔɔ ɔvi Wulomu maangyeba mɔɔ wɔ Ehyea la ɛnee le Pɔɔlo agɔnwo nɔhavo mɔɔ ɔlɛ ye nu anwodozo. (Gyi. 20:4) Wɔ kɛyɛ 55 Y.M., Pɔɔlo asa hanle moalɛ mɔɔ bɛbava bɛahɔmaa Kilisienema mɔɔ bɛwɔ Dwudiya mɔɔ esiane ɛdo bɛ la, na bie a Tekekɛse a ɔvale gyimalilɛ ɛhye mɔɔ anwo hyia la ɔwulale ɔ sa a. (2 Kɔl. 8:18-20) Nzinlii mɔɔ bɛdole Pɔɔlo efiade wɔ Wulomu wɔ mekɛ mɔɔ limoa la, ɛnee Tekekɛse a le ye soanvolɛ a. Ɔdaye a Pɔɔlo maanle ɔvale ye ngɛlata mɔɔ maa anwosesebɛ mɔɔ ɔhɛlɛle asafo mɔɔ wɔ Ehyea la ɔhɔle a.​—Kɔl. 4:7-9.

8 Tekekɛse hɔle zo yɛle Pɔɔlo agɔnwo mɔɔ ɔlɛ ye nu anwodozo. (Tae. 3:12) Tɛ Kilisienema mɔɔ ɛnee de aze mekɛ zɔhane la amuala a bɛkola bɛnyia bɛ nu anwodozo kɛ Tekekɛse a. Wɔ kɛyɛ 65 Y.M., wɔ Pɔɔlo efiade nla mɔɔ tɔ zo nwiɔ la anu, ɔhɛlɛle kɛ Kilisiene mrenyia dɔɔnwo mɔɔ wɔ Ehyea maanzinli nu la ɛkpo kɛ bɛ nee ye badu ɔluakɛ bie a bɛsulo dwazotiama la ati. (2 Tim. 1:15) Noko ɛnee Pɔɔlo lɛ Tekekɛse anu anwodozo na ɔvale gyimalilɛ bieko ɔwulale ɔ sa. (2 Tim. 4:12) Ɔda ali kɛ ɛnee ɔyɛ Pɔɔlo fɛ kɛ ɔlɛ agɔnwolɛ kpalɛ kɛ Tekekɛse la.

9. Kɛzi yɛbahola yɛazukoa Tekekɛse ɛ?

9 Saa yɛyɛ agɔnwolɛ mɔɔ bɛlɛ yɛ nu anwodozo a, ɛnee yɛlɛsukoa Tekekɛse. Kɛ neazo la, yɛmbɔ yɛ mediema ɛwɔkɛ kɛ yɛbaboa bɛ ala, emomu yɛyɛ ninyɛne bie mɔ yɛboa bɛ. (Mat. 5:37; Luku 16:10) Saa menli mɔɔ hyia moalɛ la ze kɛ yɛbaboa bɛ a, ɔkyekye bɛ rɛle kpalɛ. Adiema raalɛ bie hilele ɛhye anu kɛ: “Ɔmmaa wɔ adwenle nu ɛnyɛ wɔ kesee kɛ saa mɔɔ ahenle se ɔbayɛ yeamaa wɔ la ɔbayɛ wɔ ye mekɛ nloa a.”

10. Kɛ mɔɔ Mrɛlɛbulɛ 18:24 ka la, nwane mɔ a menli mɔɔ bɛlɛyia sɔnea anzɛɛ bɛ rɛle ɛbɔ la bahola anyia arɛlekyekyelɛ avi bɛ ɛkɛ a?

10 Bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛyia sɔnea anzɛɛ bɛ rɛle ɛbɔ la nyia arɛlekyekyelɛ ɔlua agɔnwolɛ kpalɛ mɔɔ bɛkola bɛka bɛ edwɛkɛ bɛkile ye la azo. (Kenga Mrɛlɛbulɛ 18:24.) Bijay mɔɔ ɔ rɛle bɔle wɔ mekɛ mɔɔ bɛdule ɔ ra nrenyia la hanle kɛ, “Ɛnee mehyia awie mɔɔ melɛ ye nu anwodozo mɔɔ mebala me nganeɛdelɛ ali meahile ye la.” Nwolɛ adenle mɔɔ Carlos anye die nwo la vile ɔ sa ɔlua nvonleɛ bie mɔɔ ɔyɛle la ati. Ɔka kɛ, “Ɛnee mehyia awie mɔɔ melɛ ye nu anwodozo mɔɔ mebahola meaha me edwɛkɛ meahile ye mɔɔ ɔnrɛnyia me nwo adwenle ɛtane a.” Carlos maanle asafo nu mgbanyima ne mɔ boale ye maanle ɔgyinlanle ye ngyegyelɛ ne anloa. Eza ɔnyianle arɛlekyekyelɛ kpole ɔluakɛ ɔnwunle kɛ mgbanyima ne mɔ le badwema na bɛnrɛmaa awie ɛnrɛde ye edwɛkɛ ne.

11. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ agɔnwolɛ mɔɔ bɛlɛ yɛ nu anwodozo na bɛka edwɛkɛ bɛkile yɛ ɛ?

11 Amaa wɔayɛ agɔnwolɛ mɔɔ bɛlɛ wɔ nu anwodozo na bɛka edwɛkɛ bɛkile wɔ la, ɔwɔ kɛ ɛnyia abotane. Mɔɔ Zhanna ahu gyakyile ye la, agɔnwolɛma kpalɛ bie mɔ mɔɔ ɔlale ye nganeɛdelɛ ali ɔhilele bɛ la kyekyele ɔ rɛle. Ɔka kɛ, “Bɛzile abotane bɛdiele me, ɔnva nwo kɛ menganle edwɛkɛ bie mɔ fane dɔɔnwo la.” Ɛdawɔ noko ɛbahola wɔayɛ agɔnwolɛ kpalɛ ɔlua tievolɛ kpalɛ mɔɔ ɛbayɛ la azo.

NYIA ƐHULOLƐ KƐ ƐBAZONLE KƐ MAAKE

Moalɛ mɔɔ Maake vale maanle Pɔɔlo la boale ye maanle ɔgyinlanle kpundii, na yɛbahola yɛaboa yɛ mediema wɔ ngyegyelɛ mekɛ nu (Nea ɛdendɛkpunli 12-14) *

12. Nwane a le Maake, na kɛzi ɔlale tunwomaa sunsum ali ɛ?

12 Ɛnee Maake le Dwuu Kilisienenli mɔɔ ɔvi Gyɛlusalɛm a. Ɛnee ɔ diema Baanabase le edwɛkpatɛlɛvolɛ mɔɔ bɛze ye kpalɛ. (Kɔl. 4:10) Ɛnee ɔzɔho kɛ Maake abusua ne lɛ bie, noko Maake anva nwonane afoa nu ninyɛne anlimoa ye ɛbɛlabɔlɛ nu. Maake lale tunwomaa sunsum ali wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ muala anu, na ɛnee ɔ nye die kɛ ɔbazonle awie mɔ. Kɛ neazo la, ɔboale ɛzoanvolɛ Pɔɔlo nee ɛzoanvolɛ Pita fane dɔɔnwo ɔlile bɛ nwonane afoa nu ngyianlɛ nwo gyima ɔmaanle bɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛyɛ bɛ gyima ne la. (Gyi. 13:2-5; 1 Pita 5:13) Pɔɔlo hanle Maake anwo edwɛkɛ kɛ ɔboka ɔ “gɔnwo mɔ gyimayɛvoma wɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo” yɛɛ ‘yemaa ye anwosesebɛ.’​—Kɔl. 4:10, 11, ɔbdw.

13. Kɛzi 2 Timote 4:11 maa yɛnwu kɛ Pɔɔlo anye zɔle nɔhalɛlilɛ nu mɔɔ Maake vile boale ye la ɛ?

13 Ɛnee Maake boka menli mɔɔ bɛle agɔnwolɛ kpalɛ bɛmaa Pɔɔlo la anwo. Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ li awieleɛ mɔɔ bɛdole Pɔɔlo efiade wɔ Wulomu wɔ kɛyɛ 65 Y.M. la, ɔhɛlɛle ye kɛlata mɔɔ tɔ zo nwiɔ la ɔhɔmaanle Timote. Wɔ kɛlata zɔhane anu, Pɔɔlo zele Timote kɛ ɔrɛla Wulomu na anrɛɛ ɔ nee Maake ɛrɛla. (2 Tim. 4:11) Ɔda ali kɛ Pɔɔlo anye zɔle Maake nɔhalɛlilɛ ne, yemɔti ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔnwu Maake wɔ mekɛ zɔhane mɔɔ anwo hyia la anu. Maake yɛle ninyɛne bie mɔ boale Pɔɔlo, bie a ɔmaanle ye aleɛ yɛɛ ninyɛne mɔɔ ɔfa ɔkɛlɛ ye ngɛlata ne mɔ la. Bie a moalɛ nee anwosesebɛmaanlɛ mɔɔ Pɔɔlo nyianle la boale ye maanle ɔgyinlanle tɛnlabelɛ ɛsesebɛ mɔɔ ɔhɔle nu wɔ mekɛ mɔɔ ɔka ekyi bɛku ye la anloa.

14-15. Duzu a Mateyu 7:12 maa yɛnwu ye wɔ ninyɛne ngyikyi mɔɔ yɛbayɛ yɛamaa awie mɔ la anwo a?

14 Kenga Mateyu 7:12. Saa yɛlɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se na awie mɔ yɛ ninyɛne boa yɛ a, yɛ nye die nwo kpalɛ! Ryan mɔɔ ye papa wule arɛlevilɛ nu la ka kɛ: “Saa ɛwɔ ngyegyelɛ nu a, ninyɛne ngyikyi ngyikyi bie mɔ bɔbɔ ɛyɛlɛ ɛnla aze, na saa bɛyɛ bɛmaa wɔ a, ɔnva nwo kɛzi ɔde biala la, ɔboa wɔ kpalɛ.”

15 Saa yɛgua yɛ nye aze na yɛfa yɛ adwenle yɛkɔ yɛ mediema anwo zo a, yɛbanwu ndenle mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛaboa bɛ la. Kɛ neazo la, adiema raalɛ ko yɛle debie boale Peter yɛɛ Kathryn mɔɔ yɛlimoa yɛha bɛ nwo edwɛkɛ la wɔ mekɛ biala mɔɔ bɛkɔ asopiti la. Ɛnee Peter nee Kathryn amunwiɔ ɛnrɛhola kale ka bieko, yemɔti adiema raalɛ ne yɛle ngyehyɛleɛ amaa mediema mɔɔ wɔ asafo ne anu la bie mɔ ahola ava bɛ ahɔ. Asoo ngyehyɛleɛ ɛhye boale? Kathryn ka kɛ, “Yɛdele nganeɛ kɛ bɛye adesoa ɛnlomboɛ bie bɛvi yɛ kɔme zo.” Nɔhalɛ nu, saa ɛfi ahunlunyele nu ɛyɛ ninyɛne ngyikyi ɛboa awie mɔ a ɔkola ɔkyekye bɛ rɛle kpalɛ.

16. Awie mɔ mɔɔ yɛbakyekye bɛ rɛle la anwo ɛzukoalɛdeɛ boni a yɛnyia yɛfi Maake neazo ne anu a?

16 Ɔda ali kɛ ɛnee Maake mɔɔ ɛnee le ɛdoavolɛ wɔ ɛvoya mɔɔ limoa anu la le Kilisienenli mɔɔ ɔnlɛ alagye fee. Ɛnee ɔlɛ teokelase gyimalilɛ mɔɔ yɛ se, na Edwɛkpa buluku mɔɔ ye duma la zo mɔɔ ɔhɛlɛle la boka nwo. Noko Maake nyianle mekɛ kyekyele Pɔɔlo arɛle, na yeanyɛ se kɛ Pɔɔlo baha ahile Maake kɛ ɔraboa ye. Angela mɔɔ ye busuanli bie wule arɛlevilɛ nu la anye zɔle menli mɔɔ bɛvile bɛ ɛhulolɛ nu bɛkyekyele ɔ rɛle la kpalɛ. Ɔka kɛ, “Saa ɛnwu kɛ agɔnwolɛma kulo kɛ bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛboa wɔ a, ɔnyɛ se kɛ ɛbabikye bɛ.” Yɛbahola yɛabiza yɛ nwo kɛ, ‘Bɛze me kɛ mefi me ɛhulolɛ nu meyɛ ninyɛne meboa awie mɔ mefa mekyekye bɛ rɛle ɔ?’

FA SIE Ɛ NYE ZO KƐ ƐBAKYEKYE AWIE MƆ ARƐLE

17. Saa yɛdwenledwenle 2 Kɔlentema 1:3, 4 anwo a, kɛzi ɔbaha yɛ yeamaa yɛakyekye awie arɛle ɛ?

17 Ɔnyɛ se kɛ yɛbanwu mediema mɔɔ bɛhyia arɛlekyekyelɛ la. Yɛbahola yɛaha edwɛkɛ mɔɔ awie mɔ ɛha ɛva ɛkyekye yɛ rɛle la yɛahile bɛ. Nino, adiema raalɛ bie mɔɔ ye nana wule la ka kɛ: “Saa yɛmaa adenle a, Gyihova bahola alua yɛ nwo zo akyekye awie mɔ arɛle.” (Kenga 2 Kɔlentema 1:3, 4.) Frances mɔɔ yɛlimoa yɛha ɔ nwo edwɛkɛ la ka kɛ: “Edwɛkɛ mɔɔ wɔ 2 Kɔlentema 1:4 la le nɔhalɛ bɔkɔɔ. Yɛbahola yɛava arɛlekyekyelɛ mɔɔ yɛnyia la yɛakyekye awie mɔ arɛle.”

18. (a) Kɛmɔti a bie mɔ sulo kɛ bɛbakyekye awie mɔ arɛle ɛ? (b) Kɛzi yɛbahola yɛakyekye awie mɔ arɛle kpalɛ ɛ? Maa neazo.

18 Ɔwɔ kɛ yɛkpondɛ ndenle yɛdua zo yɛboa ɔnva nwo kɛ bie a yɛsulo la. Kɛ neazo la, bie a yɛsulo kɛ yɛnrɛnwu mɔɔ yɛka yɛahile anzɛɛ yɛyɛ yɛamaa awie mɔɔ ɛlɛyia ngyegyelɛ la. Asafo nu kpanyinli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Paul kakye mɔdenle mɔɔ mediema bie mɔ bɔle wɔ mekɛ mɔɔ ye papa wule la anzi. Ɔka kɛ, “Mekola menwu kɛ ɛnee ɔnla aze kɛ bɛbabikye me. Ɛnee bɛnnwu mɔɔ bɛka a. Noko ɛnee me nye sɔ ɛhulolɛ mɔɔ bɛlɛ kɛ bɛkyekye me rɛle na bɛaboa me la.” Zɔhane ala a mɔɔ azɛlɛkpusulɛ bie zile la anzi, adiema nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Tajon la hanle kɛ: “Nɔhalɛ nu mengakye edwɛkɛ biala mɔɔ mediema ne mɔ hɛlɛle maanle me wɔ azɛlɛkpusulɛ ne anzi la, noko mekakye kɛ ɛnee bɛdwenle me nwo kpalɛ ɔti ɛnee bɛkulo kɛ bɛnwu kɛzi me nwo de la.” Saa yɛkile kɛ yɛdwenle awie mɔ anwo a, yɛbahola yɛakyekye bɛ rɛle kpalɛ.

19. Kɛmɔti a wɔbɔ kpɔkɛ kɛ ‘ɛbakyekye awie mɔ arɛle kpalɛ ɛ’?

19 Mekɛ mɔɔ yɛlɛbikye ewiade ɛhye awieleɛ ne kpalɛ la, ewiade tɛnlabelɛ bazɛkye na yeamaa ninyɛne nu ayɛ se kpalɛ. (2 Tim. 3:13) Na ngyegyelɛ mɔɔ yɛfa yɛba yɛ nwo zo ɔlua ɛtane mɔɔ wɔ yɛ nwo nee yɛ sinlidɔlɛ ti, yɛbahɔ zo yɛahyia arɛlekyekyelɛ. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo holale gyinlanle kpundii hɔle awieleɛ ɔlua ɔ mediema Kilisienema mɔɔ bɛkyekyele ɔ rɛle la ati. Ɔrɛla ye kɛ yɛbali nɔhalɛ kɛ Alesetaakɛse, bɛanyia yɛ nu anwodozo kɛ Tekekɛse na yɛavi yɛ ɛhulolɛ nu yɛazonle kɛ Maake la. Saa yɛyɛ zɔ a yɛbahola yɛaboa yɛ mediema yɛamaa bɛagyinla kpundii wɔ diedi ne anu.​—1 Tɛs. 3:2, 3.

^ ɛden. 5 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yiale ngyegyelɛ dɔɔnwo wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu. Wɔ mekɛ zɛhae mɔ anu, ɔ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma bie mɔ kyekyele ɔ rɛle kpalɛ. Yɛbanwu subane titili nsa mɔɔ boale agɔnwolɛma ɛhye mɔ ɔmaanle bɛkyekyele awie mɔ arɛle kpalɛ la. Eza yɛbazuzu ndenle mɔɔ yɛbalua zo yɛazukoa bɛ neazo ne la anwo.

^ ɛden. 5 Bɛhakyi aluma bie mɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu.

EDWƐNE 111 Deɛmɔti Yɛ Nye Die La

^ ɛden. 56 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Alesetaakɛse nee Pɔɔlo meli butule.

^ ɛden. 58 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Pɔɔlo maanle Tekekɛse vale ngɛlata mɔɔ ɔhɛlɛle asafo ne mɔ la ɔhɔmaanle bɛ.

^ ɛden. 60 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Maake boale Pɔɔlo wɔ ndenle ngakyile zo.