1. De emwi eso nọ gha sẹtin ya ima gha si osi? De iziro ne ọna gha sẹtin ya ima gha mwẹ?

UWẸ he ka werriẹ aro daa ọlọghọmwa eso nọ ya ruẹ gha si osi ra? * A sẹtin miẹn wẹẹ, emwi ne ọmwa ọvbehe ta, ra emwi nọ ru, wa da ruẹ sẹ ugboloko. A sẹtin vbe miẹn wẹẹ, emwi ne uwẹ tobọ ruẹ ta, ra emwi ne u ru, ẹre ọ ya ruẹ si osi. Vbe igiemwi, a sẹtin miẹn wẹẹ, ọ mwẹ abakuru eso ne u ru nọ ya ruẹ si osi, rhunmwuda u ma rẹn deghẹ Osanobua gha yabọ ruẹ. Nọ ghi wa khọọ sẹ ọre wẹẹ, u sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ, rhunmwuda ne u na si osi, ọni rhiema wẹẹ u i zẹdẹ mwẹ amuẹtinyan kevbe wẹẹ, ọmwa dan ẹre u khin. Sokpan, ẹmwata ẹre ọna khin ra?

2. De igiemwi eso ni rre uwu e Baibol nọ ya ima rẹn wẹẹ, ma ghaa si osi, ọni ma rhiema wẹẹ ima i mwẹ amuẹtinyan?

² Gi ima ziro yan igiemwi eso ni rre uwu e Baibol. Ọmwa nọ mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe ẹre Hanna ghaa khin, irẹn ẹre ọ ghi do gha re iye Samuẹl ne akhasẹ. Ọrheyerriọ, ọ mwẹ ẹghẹ eso nọ ya gha si osi, rhunmwuda ne ọrue ọre na gha kpokpo ẹre. (1 Sam 1:7) Ukọ e Pọl vbe gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe, sokpan ọ mwẹ ẹghẹ nọ ya gha “si osi” ye ẹmwẹ etẹn hia ni rre uwu iko. (2 Kọr 11:28) Ọba e Devid wa gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe. Ọna ẹre ọ ye Jehova hoẹmwẹ ọnrẹn ẹsẹsẹmwẹse. (Iwinna 13:22) Ọrheyerriọ, ọ ghaa mwẹ ẹghẹ ne orhiọn e Devid ma ya sotọ rhunmwuda orukhọ nọ ru.  (Psm 38:4) Te Jehova wa rhie ifuẹko ne iran eha na, vbe iran rre uwu ibavbaro. Gia ziro yan emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe iran.

3. Vbọzẹe nọ na kpokpo ima vbe orhiọn, vbe emwa eso gha ta ẹmwẹ eso?

³ Ọmwa gha ta ẹmwẹ ekpọ ma ima, ra ọ na ru emwi nọ sọnnọ ima, ọ sẹtin da ima sẹ ugboloko, katekate deghẹ ọ na gha re ọmwa nọ sikẹ ima. Ma sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ, ọmwa vberriọ i khian ghi sẹtin gha re ọse ima. Ọ mwẹ ẹmwẹ eso ne emwa eso gha ta, ọ ghi yevbe na miẹn wẹẹ te iran ya umozo so ima, agharhemiẹn wẹẹ iran ma te hoo ne iran ta ẹmwẹ nọ gha si obalọ ye ima egbe. (Itan 12:18) Sokpan emwa eso wa rrọọ ni wa hoo ne iran ta ẹmwẹ nọ gha da ima sẹ ugboloko. Ọna ọre emwi nọ sunu daa ọtẹn nokhuo ọkpa. Ọ keghi kha wẹẹ, “Vbe ukpo eso nọ gberra, ọmwa ne I te tiẹre ọse mwẹ kegha ta mwẹ ọtakhọ vbe intanẹt. Emwi nọ sunu nii wa gele da mwẹ rhunmwuda, ọmwa ne I te gha roro wẹẹ ọse mwẹ nọ, ẹre ọ ghaa gbe mwẹ vbe iyeke.” Adeghẹ ọse ruẹ ra ọmwa vbuwe ẹgbẹe he ka ru egbe emwi vberriọ daa ruẹ, u gha wa miẹn emwi nibun ruẹ vbe igiemwi ọghe Hanna.

4. De isievẹn eso ne Hanna werriẹ aro daa?

⁴ Te Hanna wa werriẹ aro daa isievẹn nibun. Agan ẹre Hanna ghaa khin vbe ọwara ukpo nibun. (1 Sam 1:2) Vbe ẹghẹ nẹdẹ, te Ivbi Izrẹl ghaa ghee okhuo nọ ma miẹn ọmọ biẹ zẹvbe ọmwa na fi ẹre unu. Rhunmwuda ọni, emwi ekhue wa gha nọ ne Hanna nọ ma na sẹtin biẹ. (Gẹn 30:1, 2) Nọ ghi wa khọọ sẹ ehia ọre wẹẹ, umọbiẹ ẹre ọrue ọre ighẹ e Penina ghaa khin. Te Penina wa gha ya agbọn lọghọ e Hanna, ọ na vbe gha ya ẹmwẹ ọmọ kpe ẹre ofi. (1 Sam 1:6) Ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ ne Hanna vbe ẹghẹ okaro. Eve eve ẹre “ọ ghi gha viẹ, ẹi rri evbare rhọkpa.” “Iro keghi wa han e Hanna.” (1 Sam 1:7, 10) De vbene Hanna ghi ya miẹn ifuẹko hẹ?

5. De vbene erhunmwu ya ru iyobọ ne Hanna hẹ?

⁵ Hanna keghi fannọ otọ ẹko ẹre ma e Jehova vbe erhunmwu. Vbe ọ ghi na erhunmwu nẹ, ọ na ghi ta enegbe ẹre ma Ogie Ohẹn ighẹ Elai. Elai na ghi tama rẹn wẹẹ: “Gha khian vbe ọfunmwegbe, te Osanobua Izrẹl gha rhie emwi ne u nọ ẹre re nuẹn.” De emwi ne Hanna ghi ru? “Ọ na kpa, ọ keghi ya rri evbare, ọ ma  ghi vbe gha khiẹ.” (1 Sam 1:17, 18) Erhunmwu ẹre ọ ghi mu orhiọn e Hanna sotọ.

6. De emwi ne okha ọghe Hanna kevbe emwi nọ rre ebe Filipai 4:6, 7 maa ima re vbekpa erhunmwu ne a na?

⁶ Ma ghaa na erhunmwu gie Jehova vbe ẹghẹ hia, ọ gha ya orhiọn ima sotọ. Hanna keghi loo ẹghẹ nọ taẹn ya na erhunmwu gie Jehova. (1 Sam 1:12) Ọ khẹke ne ima vbe gha loo ẹghẹ nọ taẹn ya gu e Jehova guan vbekpa emwi nọ da ima vbe orhiọn kevbe emwi nọ ya ima si osi, ma ghi vbe gha tama rẹn ako ne ima na vburriẹ. Ma gha sẹtin tama e Jehova emwi nọ rre ima ekhọe, ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ẹmwẹ i maan ima unu. Ugbẹnso, ma ghaa tama e Jehova emwi nọ da ima vbe orhiọn, ma sẹtin suẹn gha viẹ. Ọrheyerriọ, egbe ima i wọọ e Jehova. Sokpan ẹi re emwi nọ da ima vbe orhiọn ọkpa ẹre ima khian gha tama e Jehova vbe erhunmwu. Ọ khẹke ne ima lele ibude nọ rre ebe Filipai 4:6, 7. (Tie ẹre.) Vbe ako nii, e Pọl keghi tama ima wẹẹ, ọ khẹke ne ima gha kpọnmwẹ e Jehova ye emwi nọ ru ne ima. Emwi wa bun ne ima gha sẹtin kpọnmwẹ e Jehova yi. Vbe igiemwi ọ khẹke ne ima gha kpọnmwẹ ọnrẹn ye arrọọ nọ rhie ne ima, emwi hia nọ yi, ahoẹmwọmwa nẹi beghe nọ mwẹ daa ima kevbe avbe afiangbe nọ khẹ ima vbe odaro. De emwi ọvbehe ne ima gha miẹn ruẹ vbe okha ọghe Hanna?

7. De emwi ne Hanna vbe ọdafẹn ọnrẹn ghaa ru vbe ẹghẹ hia?

⁷ Agharhemiẹn wẹẹ Hanna werriẹ aro daa ọlọghọmwa nibun, ọ na ye gha lele ọdafẹn ọnrẹn yo owa ugamwẹ nọ rre Siailo. (1 Sam 1:1-5) Evba ẹre Hanna ghaa ye vbe ẹghẹ ne Elai ya rhie igiọdu nẹẹn wẹẹ, e Jehova gha họn erhunmwu ẹnrẹn.—1 Sam 1:9, 17.

8. De iyobọ ne iko ye ne ima? Rhan otọ re.

⁸ Ma ghaa yo iko vbe ẹghẹ hia, ọ gha ya orhiọn ima sotọ. Vbe ima gha khian suẹn iko ọghomwa, ma mobọ rinmwian Osanobua nọ rhie orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ne ima. Ọfunmwegbe keghi rre usun akpa ne orhiọn nọhuanrẹn ya ọmwa mwẹ. (Gal 5:22) Adeghẹ ima na gha yo iko, agharhemiẹn wẹẹ ima rre uwu ibavbaro, te ima kie ẹkpotọ ne Jehova kevbe etẹn ne ima gba ga, ne iran ya rhie igiọdu ne ima; ọna keghi ya orhiọn ima sotọ. Erhunmwu ne a na kevbe iko ne a yo keghi re odẹ ne kpataki ne Jehova ya fu ima ẹko rre. (Hib 10:24, 25) Ọ ye mwẹ emwi ọvbehe ne ima gha miẹn ruẹ vbe okha ọghe Hanna.

9. Ọlọghọmwa ọghe Hanna wa fo vbobọvbobọ ra? De emwi nọ ghi ru iyobọ nẹẹn?

⁹ Ọlọghọmwa ọghe Hanna ma wa fo vbobọvbobọ. Vbe Hanna ghi ke owa ugamwẹ sẹ owa, owa ọkpa ẹre irẹn vbe Penina ye gha ye. E Baibol ma vbe tama ima wẹẹ e Penina fi werriẹ. Ma gha sẹtin kha wẹẹ, te Hanna ye gha mwẹ izinegbe rhunmwuda, ọ khọ wẹẹ, ẹmwẹ ekpọ ye gha ke unu e Penina ladian. Sokpan, e Hanna ma ghi gi ọna gha kpokpo ẹre vbe orhiọn. Yerre wẹẹ, vbe Hanna ghi na erhunmwu gie Jehova, ọ ma ghi gha khiẹkhiẹ egbe, rhunmwuda, ọ sẹ emwi hia rae ye obọ e Jehova nẹ. E Hanna keghi gie Jehova fu irẹn ẹko rre. Vbene ẹghẹ ghi ya gha khian, e Jehova keghi ya emọ nibun fiangbe ẹre!—1 Sam 1:19, 20; 2:21.

10. De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe okha ọghe Hanna?

¹⁰ Orhiọn ima gha ye sẹtin sotọ, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ọlọghọmwa ne ima werriẹ aro daa ma fo. Ma sẹtin ye gha werriẹ aro daa ọlọghọmwa eso, agharhemiẹn wẹẹ, ma na erhunmwu gie Jehova vbekpa re kevbe wẹẹ, ma yo iko vbe ẹghẹ hia. Sokpan, igiemwi ọghe Hanna maa ima re wẹẹ, ma ghaa werriẹ aro daa ọlọghọmwa nọ rhirhi gha khin, e Jehova gha sẹtin fu ima ẹko rre. Ẹghẹ ọkpa i rrọọ ne Jehova khian ya mianmian ima, ọ gha vbe san ima ẹse deghẹ ima na da imudiase ọghe ima yi.—Hib 11:6.

11. De emwi eso nọ ghaa ye Pọl si osi?

¹¹ Emwi wa gha bun nọ ghaa ye ukọ e Pọl si osi. Vbe igiemwi, ọlọghọmwa ne etẹn ni rre uwu iko ghaa mwẹ, wa gha kpokpo ẹre vbe orhiọn, rhunmwuda ahoẹmwọmwa nọ ghaa mwẹ daa iran. (2 Kọr 2:4; 11:28) Vbe Pọl kporhu iyẹn nọ maan, te emwa wa gha gbe ẹre odan, ugbẹnso, iran ghi gbe ẹre ugbemwẹ ọhanabe, ugbẹnso iran ghi fi ẹre fi eghan. Ọ vbe gha mwẹ ẹghẹ ne Pọl ya gha “rre ivbabọ.” (Fil 4:12) Igba eha ẹre okọ ne ukọ e Pọl la re ni vbuwe ẹzẹ. Ẹi mwẹ ọna ma gha ya osi si ẹre ẹghẹ ke ẹghẹ nọ ya la okọ. (2 Kọr 11:23-27) De emwi nọ ru iyobọ ne Pọl vbuwe ena hia?

12. De emwi nọ ya orhiọn e Pọl sotọ?

¹² Ọlọghọmwa ne etẹn ghaa la gberra wa gha kpokpo e Pọl vbe orhiọn. Agharhemiẹn wẹẹ, ọ ghaa hoo nọ ru iyobọ ne etẹn, irẹn ọkpa ma wa mu idan mu ẹgogo. Ọ keghi kie ẹkpotọ ne etẹn ọvbehe vbe na ghee Timoti kevbe Taitọs ne iran gha gbaroghe etẹn ni rre uwu iko. Vbene ẹmwata, iwinna ne etẹn na ghaa winna vbuwe iko keghi ya orhiọn e Pọl sotọ.—Fil 2:19, 20; Tai 1:1, 4, 5.

13. De vbene ediọn khian ya sẹtin ya egbe tae Pọl hẹ?

¹³ Tama emwa ọvbehe ne iran ru iyobọ nuẹn. Vbe ẹdẹnẹrẹ, ọlọghọmwa ne etẹn ni rre uwu iko werriẹ aro daa keghi kpokpo ediọn nibun vbe orhiọn, vbene Pọl vbe gha ye. Sokpan, ọdiọn ọkpa i khian wa sẹtin ru iyobọ ne etẹn hia ni rre uwu iko. Rhunmwuda ọni, ọ khẹke nọ tama etẹn ọvbehe ni gbegba ne iran ru iyobọ ne irẹn, ọ ghi vbe ru iyobọ ne etẹn nikpia ni re igbama ne iran mieke na sẹtin do gha gbaroghe etẹn ni rre uwu iko.—2 Tim 2:2.

14. De emwi ne Pọl ma gha roro? De emwi ne ọna maa ima re?

¹⁴ Gi emwa ọvbehe rẹn vbe u ghaa gualọ ifuẹko. Ọmwa nọ mu egbe rriotọ ẹre Pọl ghaa khin, rhunmwuda ọni, ọ keghi gi avbe ọsiọre fu irẹn ẹko rre. Ọ ma gha roro ẹre wẹẹ, emwa gha ka irẹn ba emwa ni ma deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn, rhunmwuda wẹẹ ọ miẹn igiọdu vbe obọ emwa ọvbehe. Vbe Pọl ghi gbẹn elẹta gie Failimọn, ọ keghi tama rẹn wẹẹ: “Ahoẹmwọmwa ruẹ wa ya ọyẹnmwẹ sẹ mwẹ ẹsẹsẹmwẹse, ọ keghi vbe rhie ẹtin yọ mwẹ iwu.” (Fai 7) E Pọl vbe ya unu kaẹn etẹn ọvbehe nibun ni rhie igiọdu nẹẹn vbe ẹghẹ ibavbaro. (Kọl 4:7-11) Adeghẹ ima na gi etẹn rẹn wẹẹ ima gualọ ifuẹko, iran gha wa ya ekhọe hia ru iyobọ nọ khẹke ne ima.

15. De emwi ne Pọl ru vbe ẹghẹ nọ na gha rre uwu ibavbaro?

 ¹⁵ Gha tie Evbagbẹn Nọhuanrẹn. E Pọl rẹnrẹn wẹẹ Evbagbẹn Nọhuanrẹn gha rhie ifuẹko ne irẹn. (Rom 15:4) Ọ gha vbe rhie ẹwaẹn ne irẹn, ne irẹn ya sẹtin la ọlọghọmwa ne irẹn rhirhi werriẹ aro daa gberra. (2 Tim 3:15, 16) Vbe ẹghẹ nogieva ne Pọl ya gha rre eghan vbe Rom, ọ kegha roro ẹre wẹẹ, a gha rherhe gbe irẹn rua. De emwi ne Pọl ghi ru vbe ẹghẹ ibavbaro vbenian? Ọ na wẹẹ ne Timoti bu irẹn gha dee ẹgiẹgiẹ, ọ na wẹẹ nọ “viọ avbe ebe nii gha dee.” (2 Tim 4:6, 7, 9, 13) De ebe ne Pọl ghaa guan kaẹn? Ọ khọ wẹẹ, abọ ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn eso na ya urhuẹvbo ọghe Hibru gbẹn, ẹre ghaa nọ. Vbọzẹe nọ na wẹẹ ne Timoti viọ iran rre? Nọ mieke na gha tiẹre ne egbe ẹre. Ma ghaa tie Evbagbẹn Nọhuanrẹn ne egbe ima vbene Pọl ru ẹre, ma gha miẹn ifuẹko vbe obọ e Jehova, uhiẹn vbe ima ghaa rre uwu ọlọghọmwa nọ wegbe.

16. De ọlọghọmwa ne Devid ya obọ re si?

¹⁶ Emwi bun nọ ghaa ye ekhọe Devid fi ẹre uwẹrhiẹn. Ọ ghi gu e Batsiẹba ru oghẹ nẹ, ọ na so uma ya gbe ọdafẹn ọnrẹn rua, ọ na vbe gha hia nọ gbe gue orukhọ ọghẹe. (2 Sam 12:9) Vbe okaro, e Devid ma zẹyọ vbe ekhọe ọguọmwaziro ọghẹe gu ẹre gui. Rhunmwuda ọni, ọ keghi mu asikẹgbe nọ gu e Jehova mwẹ rhia, iro na han rẹn, ọ na vbe suẹn gha khuọnmwi. (Psm 32:3, 4) De emwi nọ ru iyobọ nẹẹn ya la ena hia gberra? De emwi nọ khian vbe ru iyobọ ne ima, vbe ima gha ru orukhọ nọ wegbe?

17. De vbene ebe Psalm 51:1-4 ya rhiẹre ma wẹẹ, te Devid gele roro iro fi uyinmwẹ werriẹ?

¹⁷ Rinmwian Osanobua nọ yabọ ruẹ. Vbe okiekie, e Devid keghi na erhunmwu gie Jehova. Ọ keghi roro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ọ na vbe miẹn orukhọ ọghẹe kue ma e Jehova. (Tie Psalm 51:1-4.) Ọna keghi ya orhiọn e Devid sotọ! (Psm 32:1, 2, 4, 5) U gha ru orukhọ nọ wegbe, ọ ma khẹke ne u gbe gue ẹre. Nọghayayerriọ, miẹn orukhọ ruẹ kue ma e Jehova vbe erhunmwu. Ẹghẹ nii, orhiọn ruẹ ghi do sotọ. Sokpan, deghẹ ima hoo ne ima dọlegbe khian ọsie Jehova, erhunmwu ọkpa ma sẹ.

18. De emwi ne Devid ru vbe a rhie adia nẹẹn?

¹⁸ Gha miẹn adia yi. Vbe Jehova gie akhasẹ ighẹ e Natan nọ ya gu e Devid gui ye orukhọ nọ ru, e Devid ma kha wẹẹ, irẹn ma rriabe ra nọ gualọ emwi nọ khian mu na. Vbobọvbobọ  nii, ọ keghi miẹn kue wẹẹ, ẹi re ọdafẹn e Batsiẹba ọkpa ẹre irẹn ru orukhọ daa, te irẹn wa vbe ru orukhọ dae Jehova tobọre. (2 Sam 12:10-14) Ma gha ru orukhọ nọ wegbe, ọ khẹke ne ima tama ediọn ni rre uwu iko, rhunmwuda iran ẹre Jehova zẹ nọ gha gbaroghe ima. (Jems 5:14, 15) Ọ ma vbe khẹke ne ima gha kha wẹẹ ima ma rriabe, ra ne ima gha gualọ emwi ne ima khian mu na. Ma gha rherhe miẹn adia ne Jehova rhie ne ima yi, ẹre ima khian na rherhe gha mwẹ oghọghọ, orhiọn ima ghi vbe sotọ.

19. De emwi nọ khẹke ne ima ya gha waan ne egbe?

¹⁹ Hia vbe odẹ ke odẹ ne u ya abakuru ne u ka ru waan ne egbe. Ọba e Devid rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova ẹre ọ khian sẹtin ru iyobọ ne irẹn, ne irẹn ghẹ werriegbe ru orukhọ ne irẹn ka ru. (Psm 51:7, 10, 12) Vbe Jehova ghi yabọ e Devid nẹ, e Devid kegha hia vbe odẹ ke odẹ, ne iziro dan ghẹ ghi la irẹn ekhọe. Rhunmwuda ọni, orhiọn rẹn keghi sotọ.

20. De vbene ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ, ma gbọyẹmwẹ ye ekhọe ayabọ ne Jehova mwẹ?

²⁰ Odẹ ne ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ ima gbọyẹmwẹ ye ekhọe ayabọ ọghe Jehova ọre wẹẹ, ma ghi gha rinmwiaẹn nọ yabọ ima, ma ghi gha miẹn adia yi, ma ghi vbe gha ya abakuru ne ima ka ru waan ne egbe. Ma ghaa ru vberriọ, orhiọn ima ghi do sotọ. Erriọ ẹre ọ wa gha ye ne ọtẹn nokpia ọkpa na tiẹre James. Ọ keghi kha wẹẹ: “Vbe I ghi tama ediọn orukhọ ne I ru, ọ na yevbe na miẹn wẹẹ, te a si ihẹ nọkhua nọ rrọọ mwẹ izabọ mu yotọ. Orhiọn mwẹ na ghi do sotọ.” Ọ keghi fu ima ekhọe rre ne ima na rẹn wẹẹ, “e Nọyaẹnmwa sikẹ iran, ne agbọn zẹ ọre ẹtin. Ọ vbe miẹn iran hia ne ẹtin emwi hia fo nẹ fan!”—Psm 34:18.

21. De emwi ne ima gha ru ne Jehova mieke na fu ima ẹko rre?

²¹ Zẹvbe ne ima ya sikẹ ufomwẹ ọghe agbọn dan na, te avbe ọlọghọmwa nọ ya ima si osi khian gha muan yọ. Adeghẹ emwi eso na gha kpokpo ruẹ vbe orhiọn, u ghi tu tie Jehova nọ ru iyobọ nuẹn. U ghi gha tie Baibol vbe ẹghẹ hia, u ghi vbe gha ru erria yan rẹn. Ya egbe taa igiemwi ọghe Hanna, e Pọl kevbe Devid. Rinmwian e Jehova nọ ru iyobọ nuẹn ya rẹn emwi nọ ya ruẹ si osi. (Psm 139:23) Adeghẹ u na gha werriẹ aro daa ọlọghọmwa ne u i khian sẹtin sọfurre yi, muẹn ye obọ e Jehova. Ẹghẹ nii, u ghi do yevbe ọsian nọ tama e Jehova wẹẹ: “Ẹghẹ ke ẹghẹ ne udu mwẹ ya mu waa, l na vbe gha hawa, u ghi fu mwẹ ẹko rre, u ghi ya mwẹ sọyẹnmwẹ.”—Psm 94:19.