1. E na edap doo kɔ i ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ a, e lo ama dap i ɛrɛ pah nyɔɔ doodoo wa?

ZIĪ NU ebee dooge kɔ o ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ ni? * Naa daba, pɔrɔ nu pya dɔɔ̄na a kɔ nɛ ale nu ba a doo loo na a bee a taɛ̄ŋɛ a. Dap nage lu nu o bee kɔ ale nu o bee doo na anua lo gbɛnɛ ekɛɛrɛ a. Bu edoba, dap lu kɔ o ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ pɔrɔ o bee si sa kɛɛrɛ kɔ Jɛhova naale e’aaloo a nɛ. E lo a bee piya eera na bee, o dap kɛɛrɛ kɔ nyɔɔbee o kɛ̄tɔɔ̄ ebira a nɛ kɛ̄ a, oo ɛrɛnae yira, lo a le kɔ o elua piya nɛɛ. Mɛ a luge kaka doo wo ni?

2. Pya amunu edoba a le bu Kpa Kaɛ na a tɔgɛ kɔ ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ naa kura kɔ ii ɛrɛ yira a?

² Naa kɛɛrɛ pio edoba a le bu Kpa Kaɛ ama. Hana a bee lu ka nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Samuɛl, bee le wa a ɛrɛ e’agatɛ̄ yira. Kerewo, a bee ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ sɔ̄ ziī nɛɛ a le ye butɔ bee ye biigeloo. (1 Sam 1:7) Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee ɛrɛ e’agatɛ̄ yira, mɛ a bee ɛrɛ gbɛnɛ “ekɛɛrɛ lo dɛ̄dɛɛ̄ bɔŋanaloo.” (2 Kɔr 11:28) Mɛnɛ Devid bee ɛrɛ e’agatɛ̄ yira sa Jɛhova bee ye wereloo kaāna. (Doonu pya Nɛɛ lɛɛratam 13:22) Kerewo, Devid bee tɛɛ̄ ekwɔ lo a bee doo kɔ a ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ. (Yɔɔ 38:4) Jɛhova bee wa nɛ egbɔ̄nyiɛ sa wa nɛ ziinɛloo.  Doo i naa ɛp nu i dap nɔ aāloo wa edoba.

3. Bu mɛ sidee na ekɔaue pya dɔɔ̄na dap doo kɔ i ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ a?

³ Dap i taɛ̄ŋɛ lo pya dɔɔ̄na kɔ ue i nɛ bu ebɛaloo ale bu sīdee a naa bɔloo. E lo ama wee i nɛ taāŋa kaāna lo a le nɛɛ a i biirebu lu i wuga ale i gbo. I dap kɔ lo nɛɛ le ii ekana. Siga sɔ̄ lo nɛɛ naa suā kɔ lo ue ekiɛ̄ i, mɛ nu a bee kɔ a dap i ziloo bee kɔ a su zimā i mma. (Kam 12:18) Ale bee siga nɛɛ ɛmɛnɛbee kɔ nu ebiire a bu. Nu a le doowo bee sira loo ziī zege wuga nɛɛwa. A bee kɔ, “Pio zua akii adumɛ, ziī nɛɛ m bee kɛɛrɛ kɔ alu na le gbo bee bɔātɛ̄ ekɔ mɛ esah loo nɛ pya nɛɛ nyɔɔ intanɛt. A bee mɛ biirebu sa mɛ nɛ taāŋa. Mm dap dābeeloo nu anua na gbo m bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ ebiire mɛ bu doo wo.” Lo o gbo ale o wuga ebee a biirebu doo wo, o dap nɔ nu aāloo Hana.

4. Pya amunu taāŋa na Hana bee kpesī a?

⁴ Hana bee kpesī e’agabah taāŋa. A naa bee dap maɛ̄ nwiī bu gbɛnɛ-edo zua. (1 Sam 1:2) Bu doonu pya Izrɛl, wee lu eyiga kɔ Bari kaɛ nu nɛ wa a naa maɛ̄ nwiī. E lo ama bee doo kɔ kɛɛ a bɔp ye. (Jɛn 30:1, 2) Ye dam bee ii dɔɔ̄na wa a kura Penina, lo a bee maɛ̄ pya miɔŋɔ ye nɛ, e lo ama bee doo kɔ ye kɛ̄tɔɔ̄ a gbedɛɛ̄ gbɛnɛ. Penina bee wiibu loo Hana sa ye “wuubeloo doo kɔ a ɛrɛ saŋ, lo enɛ ye etɛɛrɛ.” (1 Sam 1:6) Hana naa bee dap tama e’aga kɛ̄tɔɔ̄ ama tua sɔ̄. Bu ye biira mmɛ kɛ̄ a bialoo “toto sa naa tam ede nu.” E bu ye bee “biira gbɛnɛ.” (1 Sam 1:7, 10) Hana bee ɛrɛ egbɔ̄nyiɛ aā mɛ kɛ̄?

5. Kara bee yerebah nɛ Hana doodoo wa?

⁵ Hana bee kɔ dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ nu ye tɔɔ̄loo doo nɛ Jɛhova bu kara. Sɔ̄ a bee yere kara sah, a bee kɔ ye kɛ̄tɔɔ̄ nɛ Eli Gbɛnɛ Nɛɛ Tɛsī Ewɔp. E a bee kɔ nɛ Hana kɔ: “Kii bu efɛɛloo, e Bari Izrɛl nɛ a bara bara lo o bee ye bara aā bah.” E na a bee sira aabu a? Hana “bee kiā nyɔɔ ye dee, sa de nu e a naa sinakɛ̄ ɛrɛ be-sī.” (1 Sam 1:17, 18)  Kara bee yerebah nɛ Hana kɔ a sikɛ̄ ɛrɛ efɛɛloo.

6. E na i dap nɔ aāloo Hana le aābu Pya Filipai 4:6, 7 akiiloo yere kara a?

⁶ I dap sikɛ̄ ɛrɛ efɛɛloo lo i kiisī lo eyere kara nɛ Jɛhova.Hana bee su nyɔɔnyɔɔ sɔ̄ kɔāue nɛ ye Tɛ a le li bunyɔɔ. (1 Sam 1:12) Ili dap nage su nyɔɔnyɔɔ sɔ̄ kɔā i taāŋa, i bɔɔ, le pya kɛ̄ i ɔloo nɛ Jɛhova. Pya i kara naa ɛrɛ edasī le nyɔɔ etaā ale ekpetɔ̄. Pio sɔ̄ i dap kɔ ue a naa lee nyɔɔbee ekiɛ̄nu lo a dap doo kɔ i to sɔ̄ i gaa yere kara. Kerewo, loo Jɛhova naa ɔ lo egbaɛ̄ i tɔ̄ loo. Gbaāloo yere kara nyɔɔ pya i taāŋa, bɔnage loo kɔ i kɛɛrɛbu zuurabahtɔ̄ a le bu Pya Filipai 4:6, 7. (Buū) Pɔɔl bee baatɛ̄ kɔ i wee doo yaa Jɛhova bu i kara. I ɛrɛ booboo nu anua i doo yaa Jɛhova. Bu edoba, i dap ye doo yaa nyɔɔ dum, pya nu a dɛm, ye wereloo a naa wee nyaa, le kaāna bɛābu enɛa i kumaloo deesī. Dɔɔ̄na e na i dap nɔ aāloo Hana a?

7. E na Hana le ye dam wee doo dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ a?

⁷ Kaɛlɛɛ pya taāŋa Hana gaa bee tɛɛ̄ bu, dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ a wee nyɔɔnɛ ye dam kii Shilo wee taāŋabah Jɛhova. (1 Sam 1:1-5) A bee le bie bu tɔkpo na Eli Gbɛnɛ Nɛɛ Tɛsī Ewɔp bee ye yere mɛm loo Hana kɔ a ɛrɛe bɛābu kɔ Jɛhova e’agara ye kara a.​—1 Sam 1:9, 17.

8. Bu mɛ sīdee na si enɔānu i yerebah nɛ a? Naa baatɛ̄.

⁸ I dap sikɛ̄ ɛrɛ efɛɛloo lo i kiisī lo esi enɔānu. Lɛɛ a gae lu ebɔātɛ̄ i enɔānu, wee lu eyere kara bara kaɛ edɔɔ̄ Bari. Efɛɛloo lu ziī eyuu edɔɔ̄. (Gal 5:22) Sɔ̄ i si enɔānu kere i le bu taāŋa, Jɛhova le pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa dap i yerebah nɛ kɔ i sikɛ̄ ɛrɛ ziinɛloo bu beenyiɛ le ekɛɛrɛ. Kara le enɔānu lu kpog-bee sīdee Jɛhova i su nɛa ziinɛloo. (Hib 10:24, 25) Yere nukuādɛɛ̄ loo dɔɔ̄na nu i dap nɔ aāloo nu a bee sira loo Hana.

9. E na a naa bee nyaa bu kɛ̄tɔɔ̄ Hana a, e e na a bee nyaa a?

⁹ Nu a bee doo kɔ Hana a ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ naa bee tah aba sɔ̄. Sɔ̄ Hana bee obia aa tɔkpo wee taāŋabah Jɛhova, Penina le ɛɛ bee lege gaa tɔɔ̄ aba tɔ. E Baibol naa kɔ lɔgɔ nu a tɔgɛ kɔ dogo Penina bee nyaa. Nyɔɔwo, Hana e lege gaa kiisī lo etama pya ye ezialoo muɛ̄ ue. Mɛ Hana bee sikɛ̄ ɛrɛ kaāna efɛɛloo. Nyɛŋiabu kɔ sɔ̄ Hana ekɔa ye taāŋa nɛ Jɛhova sah, a naa bee yiga na kɔ a nɛ ye taāŋa. A bee lɛɛbaloo kɔ Jɛhova a nɛ ye egbɔ̄nyiɛ le ziinɛloo. Sɔ̄ a esaa, Jɛhova bee nɛ leelee Hana tɛ̄maloo enɛ ye pya miɔŋɔ.—1 Sam 1:19, 20; 2:21.

10. E na i nɔ aāloo edoba Hana a?

¹⁰ I dap kiisī loo e’ɛrɛ efɛɛloo kere i taāŋa naa tah. Kere adoo i gaa biibahkɛ̄ yere kara sa si enɔānu, pio i etɛɛrɛloo dap lege gaa kiisī. Mɛ edoba Hana tɔgɛ i kɔ lɔgɔ nu naale edap ɔbɛ Jɛhova lɛɛloo egbɔ i nyiɛ. Jɛhova naale e’ibere i, e sɔ̄ sɔ̄ naa binia enɛ i ekpɛanu loo i bɔloo ture nyiɛ loo.—Hib 11:6.

11. Pya e na anua Pɔɔl bee ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ a?

¹¹ Pɔɔl bee ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu a ye taɛ̄ŋɛ. Bu edoba, nyɔɔbee a bee wereloo pya ye wuga nɛɛdam le nɛɛwa a, wa etɛɛrɛloo bee ye taɛ̄ŋɛ. (2 Kɔr  2:4; 11:28) Bu ye esiatam doodoo nɛɛ lɛɛratam, Pɔɔl bee tama kɛ̄bah pya a bee ye gbanasī lo ba bee ye zip sa ye top tɛrɛ tɔ kpɔgɔrɔ. A bee egere nage bu e’aga kɛ̄tɔɔ̄ lo a bee doo kɔ nu a aga ye loo doodoo “naɛbah.” (Fil 4:12) Kere fah ebee ye ziiloo nu alu taa sɔ̄, a bee ɛrɛ pya dɔɔ̄na etɛɛrɛloo sɔ̄ a gaa bee kiā nyɔɔ maā. (2 Kɔr 11:23-27) Pɔɔl bee tama ye taāŋa doodoo wa?

12. E na a bee yerebah nɛ Pɔɔl kɔ aa ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ a?

¹² A bee tɔaloo Pɔɔl sɔ̄ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa kpesī taāŋa, mɛ a naa bee gbī ekwa dɛ̄dɛɛ̄ wa taāŋa nyɔɔ ye loo. Pɔɔl bee kumalookɛ̄. A bee nɔɔ kɔ pya dɔɔ̄na a yerebah ye nɛ kuūdɛɛ̄loo bɔŋanaloo. Bu edoba, a bee nɛ tam pya nɛɛ a bɔloo eture nyiɛ loo doodoo Timoti le Taitɔs. Lu kaka kɔ tam pya wuga nɛɛdam ama si bee yerebah nɛ Pɔɔl kɔ aa ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ.​—Fil 2:19, 20; Taitɔs 1:1, 4, 5.

13. Bu mɛ sīdee na pya kanɛɛ edap nɔ edoba Pɔɔl a?

¹³ Gbī yerebah aābah pya dɔɔ̄na. Doodoo Pɔɔl, tɔaloo gbɛnɛ-edo pya kanɛɛ a le bu bɔŋanaloo sɔ̄ pya wuga gaa tɛɛ̄ bu taāŋa. Mɛ ziī nɛɛ kanɛɛ dap doo kuma kɛ̄ ye ekpo toora doo. Kumalookɛ̄ ezū ye kɔ a nɛ tam pya dɔɔ̄na wuga nɛɛdam a nyim tura, sa kpɔā pya zege kɔ ba a yerebah ye nɛ kuūdɛɛ̄loo naana pee Bari.​—2 Tim 2:2.

14. E na Pɔɔl naa bee nɛ taāŋa loo ye kumaloo a, e e na i dap nɔ aāloo ye edoba a?

¹⁴ Suā kɔ alu ebɛɛ̄ kɔ alu egbɔ̄e a. Pɔɔl bee kumalookɛ̄, nyɔɔwo a bee gbī sa ɛrɛ egbɔ̄nyiɛ aābah pya ye gbo. Bu kaka, a naa bee nɛ taāŋa loo ye kɔ pya nɛɛ e’ɛp ye nua nɛɛ e’ɔaloo lo ba muɛ̄ kɔ pya dɔɔ̄na nɛe ye egbɔ̄nyiɛ lo. Bu kpa a bee ɛm ma Failimɔn, Pɔɔl bee kɔ: “M bee ɛrɛ gbɛnɛ ɛɛbu le aga beenyiɛ nyɔɔ o wereloo.” (Fail 7) Pɔɔl bee kue bee pya dɔɔ̄na nɛɛ a bee ye yere mɛm loo sɔ̄ a bee le bu etɛɛrɛloo. (Kɔl 4:7-11)) Dodoo kɔ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa a suā kɔ i gbī egbɔ̄nyiɛ edoo kɔ ba a dap i yerebah nɛ sɔ̄ i le bu ebɛɛ̄.

15. E na a bee gbɔ̄nyiɛ Pɔɔl sɔ̄ a bee kpesī e’aga kɛ̄tɔɔ̄ a?

¹⁵ Dɛɛa nyɔɔ Muɛ̄ Ue Bari. Pɔɔl bee suā kɔ Kpa Kaɛ eyereebah ye nɛ.  (Rom 15:4) A bee suā nage kɔ pya ue a le bu dap ye nɛ suānu esu tama pya ye taāŋa. (2 Tim 3:15, 16) Sɔ̄ a bee lu eyere ye kpɔgɔrɔ lo eree baɛ sɔ̄ li Rom, Pɔɔl bee suā kɔ esaa elu efɛ ye. E na Pɔɔl bee doo sɔ̄ a kpesī e’aga kɛ̄tɔɔ̄ ama a? A bee kɔ nɛ Timoti kɔ a nwaabah lu sa su “dɛ̄dɛɛ̄ kpa” nua. (2 Tim 4:6, 7, 9, 13) E na anua a? Nyɔnɛbee pya lo kpa dap lu pya naɛsī Kpa Kaɛ a bee lu e’ɛm bu Hibru lo Pɔɔl dap su nɔā Baibol nyɔɔ ye loo. Lo i nɔ edoba Pɔɔl sa nɔ Muɛ̄ Ue Bari dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄, Jɛhova gaa le su Kpa Kaɛ i gbɔā nyiɛ kaɛlɛɛ ɛrɛgeba etɛɛrɛ i tɛɛ̄ bu.

16. Amunu etɛɛrɛloo na Devid bee nua nyɔɔ aba ɛɛ a?

¹⁶ Devid bee si gbɛnɛ pɔrɔ. A bee nyɔɔnɛ Bathsheba kunagā, nɔɔ kɔ alu efɛ ye dam, sa gbī egɔ̄ lo pɔrɔ a bee si ama. (2 Sam 12:9) Tua sɔ̄ ekɛɛrɛ beenyiɛ Devid naa bee ye bege ue. E wo bee doo kɔ a gbee ye gbanialoo kumaloo Jɛhova, a bee ɛrɛ booboo taāŋa sa nu bee ye yɔnage. (Yɔɔ 32:3, 4) E na a bee yerebah nɛ Devid kɔ a tama etɛɛrɛloo a bee nua nyɔɔ aba ɛɛ a, e e na eyerebah i nɛ lo i tɛɛ̄ ziī gbɛnɛ ekwɔ a?

17. Bu mɛ sīdee na pya ue a le bu Le-yɔɔ 51:1-4 tɔgɛ dua kɛ̄ Devid bee kiiya aābu ye beenyiɛ doo a?

¹⁷ Bara kɔ alu e’aaloo a nɛ. Devid bee yere kara nɛ Jɛhova. A bee kiiya aābu ye beenyiɛ sa kɔ ye pɔrɔ siā. (Buū Le-yɔɔ 51:1-4.) Ɛp kɛ̄ lo ama bee ye nɛ ziinɛloo doo a! (Yɔɔ 32:1, 2, 4, 5) Lo o si ziī gbɛnɛ pɔrɔ, o aa gɔ̄ lo pɔrɔ. Taāwo, kɔ o pɔrɔ siā nɛ Jɛhova bu kara. Lo ama edoo kɔ o aa ɛrɛna gbɛnɛ ekɛɛrɛ sa bege ue aba ɔɔ. Mɛ lo o gbī esikɛ̄ ɛrɛ le gbanialoo kiikɛ̄ Jɛhova le, o ɛrɛ edoo emanyɔɔ aba eyere kara ye nɛ.

18. Bu mɛ sīdee na Devid bee su zuurabahtɔ̄ a?

¹⁸ Su kākāmɛnɛ. Sɔ̄ Jɛhova bee yere nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Natan kɔ a kɔ ue nɛ Devid, a naa bee leere ue aba ɛɛ ale gɔ̄ pɔrɔ a bee si a. A bee suā kɔ a naa le aba Bethsheba le ye dam na a sie pɔrɔ pima a, mɛ a sie nage pɔrɔ pima Jɛhova. Devid bee su kakamɛnɛ a aabah Jɛhova, e Jɛhova bee ye aaloo nɛ.  (2 Sam 12:10-14) Lo i esia gbɛnɛ pɔrɔ, lu ebɛɛ̄ kɔ i kɔ ue nɛ pya nɛɛ Jɛhova ebee tubobaloo kɔ ba a kuū i dɛɛ̄loo. (Jem 5:14, 15) E ii ɛrɛ ebiaɛ aba ii leere. Kɛ̄ i nwaabah su zuurabahtɔ̄ daānu doo, kɛ̄ i nwaa nage bah ɛrɛ efɛɛloo le ɛɛbu doo lo.

19. E na i biaɛfii lo edoo a?

¹⁹ Biaɛfii kɔ oo le esinae pɔrɔ o ebee si a. Mɛnɛ Devid bee suā kɔ a gbīe yerebah aābah Jɛhova lokwa a naa sinae pɔrɔ a ebee si a. (Yɔɔ 51:7, 10, 12) Devid naa bee sinakɛ̄ ɛrɛ pɔrɔ ekɛɛrɛ sɔ̄ Jɛhova ebee ye aaloo nɛ. Nu a bee sira aabu na bee, a bee sikɛ̄ ɛrɛ efɛɛloo.

20. Bu mɛ sīdee na i tɔgɛ nia loo kɛ̄ Jɛhova i aaloo nɛ doo a?

²⁰ I tɔgɛ nia loo sīdee Jɛhova i aaloo nɛ tɛ̄maloo eyere kara ye nɛ, su ye zuurabahtɔ̄, sa piiga lo e’ɔbɛ si pɔrɔ i ebee si. I sikɛ̄ ɛrɛ kaāna efɛɛloo lo i doo pya nu ama. Ziī wuga nɛɛdam a kura James lo a bee si gbɛnɛ pɔrɔ bee muɛ̄ kɔ lo ama lu kaka. A bee kɔ: “Sɔ̄ m bee kɔ na pɔrɔ siā nɛ pya kanɛɛ, a bee bee kɔ alu edana edɔnia toh mɛ lɛɛ bee. M bee sikɛ̄ ɛrɛ efɛɛloo.” Ɛp kɛ̄ a i yere mɛm loo doo lo esuā kɔ “Jɛhova tɔɔ̄ waɛloo pya beenyiɛ baara, sa kpɔā pya wa edɔɔ̄ lu ezag bii kɛ̄” a!​—Yɔɔ 34:18.

21. Bu mɛ sīdee na i lɛɛbaloo Jɛhova kɔ a nɛ i ziinɛloo a?

²¹ Kuma sɔ̄ i gaa tɔɔ̄ waɛloo kpɛdumɛ dee a, i taāŋa ele gaa yiiloo. Sɔ̄ o ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ, nwaabah bara yerebah aābah Jɛhova. Biibahkɛ̄ nɔ Baibol. Nɔ nu aāloo edoba Hana, Pɔɔl, le Devid. Bara o Tɛ a le li bunyɔɔ kɔ a yerebah a nɛ lo edābeeloo nu anua o taāŋa. (Yɔɔ 139:23) Lɛɛbaloo o taāŋa ye bie bah, eetɔɔ̄ na lo oo dap aabaloo. Lo o doo wo, o le doodoo nɛɛ uɛ le-yɔɔ a bee uɛ kɔ: “Sɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ ekɛɛrɛ na beenyiɛ lu kuīkpo, dɛ̄dɛɛ̄ oloo agɛrɛ nyiɛ bee nɛ mɛm na piogi.”​—Yɔɔ 94:19.