KHU myaga nya yingi, vasolasoli nya Bhibhiliya va di gu ganeya gu khavo Pfhumu Bhalitazari, oyu a khumbugwago khu libhuku la Dhaniyeli kha manega khu lisinesine. (Dhan. 5:1) Va di gu khodwa isoso kholu vafuguli nya silo sa gale va di si gu mani giyeyedzo gi nga ba gi fakaza gu khigyo khu lisine vbanyide. Ganiolu isoso si vbindrugedzide khu myaga nya 1854. Khu ndziya muni?

Ga mwaga yoyo, embaxadhori wa Britânia nyo pwani khu J. G. Taylor gevisiside marumbi nyo khaguri ya gale yoyo ya dhoropani ga Uri, olu gu gu marandzi ga Iraque. Wulangani wowo yi di romo nyumba nya yikhongolo ngudzu avbo mugevisisi yoyu a manidego dzisilindru nya dzingi nya libumba. Silindru mweyo ni mweyo yi diri ni tanga nya (10 cm) nigu dzi di lovetedwe malito nyo khaguri khu gi cuneiforme. Simweso nya silo si nga ba si lovidwe avba nya silindru mweyo gu diri nombelo wu nga ba wu lomba gu Pfhumu ya Bhabhiloni Nabonidus ni gyanana gyaye Bhalitazari va vbanya khu matshigu. Ambari vasolasoli va gurumedzegide gu khodwa. Gutugudwa nya silo sesi gu yeyedzide gu khugo khu lisine Bhalitazari vbanyide.

Ambari ulolo, Bhibhiliya kha yi ganeyi basi gu khiyo Bhalitazari manegide ganiolu yari khiyo a diri Pfhumu. Vasolasoli nya Bhibhiliya gambe kha va dzumeleyana naso isoso. Khu giyeyedzo, khu va 1875, siyentista nya muNgiza William Talbot lovide gu khuye vambe va ngu ganeya gu khavo “Bhalitazari fumide teponi mweyo ni Nabonidus papayi waye. Ganiolu gimwalo gi fakazago isoso.”

Gu hambaneyana gogo nya mapwisiselo gu di lulamiswa ganiolu silo nyo khaguri si nga ba si lovidwe ga yimbe silindru si yeyedzide gu khiso papayi wa Bhalitazari, Pfhumu Nabonidus, dugide dhoropani ga Bhabhiloni khu tepo nyo khaguri. Ginani gi dugeledego ga tepo yeyi a nga ba ari mwalo? Encyclopaedia Britannica yari khiyo: “Tepo Nabonidus a nga hongola wugumbini a di tshiyedza gikhalo nya wufumu Bhalitazari a bwe a mu ninga gipandre nya gikhongolo nya masotshwa yaye.” Khu kharato Bhalitazari fumide Bhabhiloni khu tepo a nga ba a fuma papayi waye. Khu gighelo gyogyo, mufuguli nya silo, Alan Millard, a nga ba ari gambe muhevbuli nya malimi ganede gu khuye si ngu pwala gu ba “libhuku la Dhaniyeli li ranide Bhalitazari kha nga ‘pfhumu.’”

Khu lisine, ga sithumi sa Nungungulu egi gi fakazago gu khigyo libhuku la Dhaniyeli li ngu tumbega nigu li lovidwe khu tshivba ya Nungungulu khiyo yabune Bhibhiliya. — 2 Thim. 3:16.