1. Ewe akpan ewụhọ ke Jesus ọkọnọ mbet esie? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

OKONEYO oro mbemiso ẹwotde Jesus, enye ama ọnọ mbet esie akpan ewụhọ kiet ete: “Kpa nte n̄kamade mbufo, . . . mbufo n̄ko ẹma kiet eken.” Enye ama adian n̄ko ete: “Edieke mbufo ẹnyenede ima ke otu idem mbufo, kpukpru owo ẹyeda emi ẹfiọk ẹte mbufo ẹdi mbet mi.”—John 13:34, 35.

2. Ntak emi edide akpan n̄kpọ nnyịn ndima kiet eken?

² Jesus ọkọdọhọ ke edieke mbet imọ ẹmade mme owo nte imọ ikamade mmọ, ke oro ke ẹdida ẹdiọn̄ọ ke mmọ ẹdi ata mbet imọ. Se iketịbede edi oro ke eyo mme apostle, ntre n̄ko ke edi mfịn. Oro anam enen̄ede edi akpan n̄kpọ nnyịn ndima kiet eken idem ke ini mîmemke ndinam ntre!

3. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

³ Se isinamde ọsọn̄ nnyịn ndinen̄ede mma kiet eken edi ke nnyịn ifọnke ima. Kpa ye oro, ana idomo ndikpebe Christ. Ke ibuotikọ emi, iyekpep nte ima ekemede ndin̄wam nnyịn idi mbon emem, ikûsari owo, inyụn̄ isikama owo esen. Nte osụk ekpepde ibuotikọ emi, bụp idemfo: ‘Nso ke n̄keme ndikpep nto nditọete emi ẹkade iso ẹma kiet eken kpa ye emi mîmemke?’

4. Matthew 5:23, 24 owụt ke nso idi ntak emi ikpanamde emem ye eyenete emi enyenede ikọ ye nnyịn?

⁴ Jesus ama ekpep nnyịn ntak emi edide akpan n̄kpọ ndinam emem ye eyenete emi enyenede ikọ ye nnyịn. (Kot Matthew 5:23, 24.) Enye ama enen̄ede owụt ke edieke  iyomde ndinem Abasi esịt, ke oyom ika iso idu ke emem ye mme owo. Esịt esinem Jehovah ke ini idomode nte ikekeme ndinam emem ye nditọete nnyịn. Edieke ikade iso isịn owo ke esịt mînyụn̄ inyịmeke ndidomo ndinam emem ye owo oro, Jehovah idinyịmeke se inamde inọ enye.—1 John 4:20.

5. Nso ikanam ọsọn̄ Mark ndinam emem ye owo?

⁵ Ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinam emem. Nso ikeme ndinam ọsọn̄? Kop se iketịbede inọ Mark. * Ini brọda kiet okokụtde ndudue ọnọ enye onyụn̄ asan̄ade etịn̄ ndiọi n̄kpọ aban̄a enye ọnọ mbon en̄wen ke esop, n̄kpọ oro ama ayat Mark etieti. Mark akanam n̄kpọ didie? Enye ọdọhọ ete: “Esịt ama ayat mi, mma nnyụn̄ ntịn̄ ikọ uyat uyat ye enye.” Edi ekem ko Mark ama editua n̄kpọfiọk nte enye akanamde n̄kpọ ntre, odomo ndikpe brọda oro ubọk nnyụn̄ nnam emem. Edi brọda oro ikenyịmeke. Nsonso oro, Mark ama ekere ete: ‘Nso ikpanam mi n̄ka iso ndomo ndinam emem ye enye ke ini enye mîyomke emem?’ Edi esenyịn circuit ama ọdọhọ enye okûkpa mba. Nso ke Mark akanam?

6. (a) Tịn̄ nsio nsio usụn̄ emi Mark okodomode ndinam emem. (b) Didie ke Mark okodomo ndinam se idude ke Colossae 3:13, 14?

⁶ Mark ama odụn̄ọde idemesie onyụn̄ okụt ke imọ isụhọkede idem, ke inyụn̄ ida ke imọfọn ikan brọda oro. Enye ama okụt ke oyom imọ ikpụhọde utọ ido oro. (Col. 3:8, 9, 12) Enye ama osụhọde idem ebịne brọda oro afiak ekekpe ubọk aban̄a nte imọ ikanamde n̄kpọ. Mark ama ewet ediwak leta ekpe brọda oro ubọk onyụn̄ ọdọhọ enye ke imoyom mmimọ ifiak idi ufan. Mark ama akam edep n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi enye ekekerede ke brọda oro ayama ọnọ enye. Edi ọdiọk etieti ndikop ke brọda oro okosụk esesịn Mark ke esịt. Kpa ye oro, Mark ama aka iso ndinam item Jesus emi ọdọhọde yak enye ama eyenete esie onyụn̄ efen ọnọ enye. (Kot Colossae 3:13, 14.)  Ekpedi ke idomo ndinam emem ye mme owo ndien mmọ inyịmeke, ata ima emi mme Christian ẹsinyenede ayan̄wam nnyịn ika iso ifen inọ mmọ inyụn̄ ibọn̄ akam yak Abasi anam ifiak idu ke emem ye mmọ.—Matt. 18:21, 22; Gal. 6:9.

7. (a) Jesus ọkọdọhọ isinam n̄kpọ didie? (b) Nso iketịbe emi akanamde uwem ọsọn̄ ye sista kiet?

⁷ Jesus ọkọdọhọ isinam n̄kpọ ye mbon en̄wen nte ikpamade mmọ ẹnam ye nnyịn. Enye ama ọdọhọ n̄ko ke ikpanaha ima sụk mbon emi ẹmade nnyịn. (Luke 6:31-33) Yak idọhọ ke enyene owo ke esop mbufo emi mîsinọhọ fi iso, mîsinyụn̄ ikọmke fi. Kpa ye oro utọ n̄kpọ emi mîsiwakke nditịbe, akpanam n̄kpọ didie edieke etịbede? Se ikọwọrọde Lara edi oro. Enye ọdọhọ ete: “Enyene sista kiet emi mîkesinọhọ mi iso, n̄konyụn̄ ndiọn̄ọke se idide ntak. Ama esibaba mi ibifịk, ikesinyụn̄ inemke mi ndika mbono esop.” Nsonso oro, Lara ekekere ete: ‘Inyeneke se nduede enye. Idem n̄kpọ, n̄kọ nditọete eken ke esop ẹdọhọ ke enye esinam n̄kpọ ntre.’

8. Nso ke Lara akanam man odu ke emem ye sista kiet? Nso ke mbụk esie ekeme ndikpep nnyịn?

⁸ Lara ama anam n̄kpọ man enye ye sista oro ẹfiak ẹdu ke emem. Enye ama ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah onyụn̄ ebiere ndika mbịne sista oro. Mmọ ẹma ẹtie ẹneme mfịna oro, ekem ẹfat kiet eken, ẹnyụn̄ ẹnam emem. Eketie nte mfịna oro okụre. Lara ọdọhọ ete: “Edi nte ini akakade, sista oro ama afiak ọtọn̄ọ ndibọp iso ye ami. N̄kpọ oro ama afịna mi tutu.” Akpa akpa, Lara ekekere ke n̄kukụre se idinamde esịt enem imọ edi sista oro ndikpụhọde ido esie oro. Edi Lara ama edikụt ke mfọnn̄kan n̄kpọ imọ ndinam edi ndika iso mfọn uwem ye sista oro nnyụn̄ ‘mfen enye ke ofụri esịt.’ (Eph. 4:32–5:2) Lara ama editi ke ata ima isiyakke mme Christian ‘ẹbat idiọk ẹbon,’ utu ke oro ke ata ima ‘esimeme kpukpru n̄kpọ, enịm kpukpru n̄kpọ ke akpanikọ, odori enyịn ke kpukpru n̄kpọ, onyụn̄ ọyọ kpukpru n̄kpọ.’ (1 Cor. 13:5, 7) Lara ikafịnake idem aba. Nte ini akakade, sista oro ama afiak ọtọn̄ọ enen̄ede iso ye Lara.  Afo ama anam n̄kpọ man odu ke emem ye nditọete onyụn̄ aka iso ama mmọ, ‘Abasi ima ye emem oyodu ye afo.’—2 Cor. 13:11.

9. Utom 10:34, 35 owụt ke nso idi ntak emi nnyịn mîkpasarike owo?

⁹ Jehovah isinamke asari. (Kot Utom 10:34, 35.) Nnyịn mîsarike owo, iwụt Jehovah ke idi nditọ esie. Oro onyụn̄ owụt ke imenịm ewụhọ emi ọdọhọde ima mbọhọidụn̄ nnyịn nte idem nnyịn, iyonyụn̄ inam emem aka iso odu ke esop.—Rome 12:9, 10; Jas. 2:8, 9.

10-11. Didie ke sista kiet eketre ndikere ndiọi n̄kpọ mban̄a mbon en̄wen?

¹⁰ Ekeme ndisọn̄ ndusụk owo nditre asari. Kop se iketịbede inọ sista kiet emi ekerede Ruth. Ini enye ekedide ekpri n̄kaiferi, mma kiet emi okotode idụt efen ama anam ubon mme Ruth ata idiọkn̄kpọ. Didie ke oro akafịna Ruth? Enye ọdọhọ ete: “Mma nsua kpukpru se iban̄ade idụt oro. N̄kekere ke kpukpru owo ke idụt oro ẹdi ukem, esịnede nditọete.” Nso ikan̄wam Ruth etre ndikere n̄kpọ ntre?

¹¹ Ruth ama okụt ke ana imọ inam n̄kpọ man itre ndikere n̄kpọ ntre. Enye ama okot mme ifiọkutom ye mbụk emi aban̄ade idụt oro ke N̄wedisua. Ruth ọdọhọ ete: “Mma ndomo nte n̄kekeme man nsikere nti n̄kpọ mban̄a mbon idụt oro. Mma ntọn̄ọ ndikụt ke nditọete nnyịn do ẹsịn idem etieti ẹnam n̄kpọ Jehovah. Mma nnen̄ede n̄kụt ke mmọ ẹtiene ẹsịne ke otu nditọete nnyịn ke ofụri ererimbot.” Nte ini akakade, Ruth ama okụt ke edi se imọ inen̄ede iwụt ke imama mbon idụt oro. Enye ọdọhọ ete: “Ini ekededi emi nsobode ye nditọete emi ẹtode idụt oro, mma nsidomo nte n̄kekeme nditie ufan ufan ye mmọ. Mma nsineme nneme ye mmọ nnyụn̄ ndomo ndinen̄ede ndiọn̄ọ mmọ.” N̄kpọ ekeditie didie? Ruth ọdọhọ ete: “Mma ntre ndikere idiọk n̄kpọ mban̄a mmọ nte ini akakade.”

12. Nso mfịna ke sista kiet emi ekerede Sarah ekenyene?

¹² Ndusụk owo ẹkeme ndisari owo edi idiọn̄ọke. Ke uwụtn̄kpọ, Sarah ekekere ke imọ isisarike owo sia imọ isidaha ebiet emi owo otode, nte owo enyenede n̄kpọ eketre, m̀mê ifetutom owo ke esop ibiere se owo edide. Edi enye ọdọhọ ete: “Mma ntọn̄ọ ndikụt ke mmesisari owo.” Didie ke enye ekesisari owo? Sarah oto ufọk emi mme owo ẹkade ufọkn̄wed ntaifiọk, enye ekesinyụn̄ ama ndidian idem ye mbon emi ẹtode utọ ufọk oro. Enyene ini kiet emi enye akakam ọdọhọde ufan esie ke ‘imọ isidụk ndụk ye nditọete emi ẹma ẹkeka ufọkn̄wed ntaifiọk, edi isọn mbon emi mîkakaha.’ Se Sarah eketịn̄de oro owụt ke akana enye okpụhọ utọ ido oro. Nso ke enye edinam?

13. Nte Sarah okokpụhọrede nte enye esisede nditọete ekpep nnyịn nso?

¹³ Esenyịn circuit kiet ama an̄wam Sarah afiak ese nte enye esinamde n̄kpọ ye mme owo. Sarah ọdọhọ ete: “Brọda oro ama ọkọm mi nte n̄kade iso nsịn idem nnam n̄kpọ Abasi, nte nsibọrọde mbụme ke mbono esop, ye nte ndiọn̄ọde Bible. Ekem enye ama ọdọhọ ke nte inen̄erede idiọn̄ọ Ikọ Abasi, ke ọfọn inyene mme edu emi mme Christian ẹsinyenede, utọ nte nsụhọdeidem, nditre ndida idem ke n̄kpọ n̄kaha, ye nditua owo mbọm.” Sarah ama anam item esenyịn circuit oro. Enye ọdọhọ ete: “Mma ndikụt ke ami ndifọn ido nnyụn̄ mma mme owo akam edi akpan n̄kpọ akan.” Oro ama anam Sarah okpụhọ nte enye esisede nditọete esie. Enye ọdọhọ ke imọ ima idomo ndikụt mme edu emi ẹnamde mmọ ẹsọn̄ urua ke enyịn Jehovah. Nso  kaban̄a nnyịn? Nnyịn ikpedehe-dei idomo ndikere ke imedi n̄kpọ ikan mbon en̄wen ke ntak emi ikenen̄erede ika n̄wed! Nnyịn idisarike owo ndomokiet edieke inen̄erede “ima . . . ofụri otu nditọete.”—1 Pet. 2:17.

14. Mme Hebrew 13:16 owụt ke esitie Jehovah didie ke idem ima ikama owo esen?

¹⁴ Esinem Jehovah etieti ima ikama owo esen. (Kot Mme Hebrew 13:16.) Enye abat nnyịn ndikama owo esen nte ke inam n̄kpọ esie, akpan akpan ekpedi mbon emi mînyeneke n̄kpọ ke in̄wam. (Jas. 1:27; 2:14-17) Oro anam N̄wed Abasi ọdọhọ nnyịn “[ima] ndikama isenowo.” (Rome 12:13) Ima ikama owo esen, iwụt owo oro ke imenen̄ede ikere iban̄a enye, ima enye, inyụn̄ iyom ndidi ufan esie. Esinem Jehovah etieti ke ini ibuanade se itade ye se in̄wọn̄de ye mbon en̄wen m̀mê ke ini isiode ini idu ye mmọ. (1 Pet. 4:8-10) Edi enyene ediwak n̄kpọ emi ẹkemede ndinam ọsọn̄ nnyịn ndikama owo esen.

15-16. (a) Nso ikeme ndinam ndusụk owo ẹmen̄e ndikama owo esen? (b) Nso ikan̄wam Edit ama ndisikama owo esen?

¹⁵ Utọ ido emi ikesinyenede, nte n̄kpọ eketiede ye nnyịn ke edem, ye nte n̄kpọ etiede ye nnyịn idahaemi ẹkeme ndinam imen̄e ndikama owo esen. Yak itịn̄ iban̄a ebeakpa kiet emi ekerede Edit. Mbemiso Edit edide Ntiense Jehovah, enye ikesimaha ndinen̄ede ndian idem ye mme owo. Enye ekekere ke mbon en̄wen ẹdinen̄ede ẹkeme ndikama owo esen.

¹⁶ Ke Edit ama akakabade Ntiense Jehovah, enye ama okpụhọ utọ ekikere oro onyụn̄ anam n̄kpọ man ekeme ndikama mbon en̄wen esen. Enye ọdọhọ ete: “Ini ẹkebọpde obufa Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ẹnọ nnyịn, ebiowo kiet ama ọdọhọ mi ke enyene ebe ye n̄wan emi ẹyomde ndidi ndin̄wam ke utom oro, m̀mê mmekeme ndinọ mmọ ufọk ẹdụn̄ urua iba. Mma nti nte Jehovah ọkọdiọn̄de ebeakpa Zarephath.” (1 Ndi. 17:12-16) Edit ama enyịme ndinọ mmọ ufọk. Ndi Jehovah ama ọdiọn̄ enye?  Enye ọdọhọ ete: “Urua iba ama akabade ọfiọn̄ iba. Ke ufan̄ ọfiọn̄ iba oro, ima ikabade ata n̄kpet n̄kpet ufan.” Jehovah anam Edit enyene nti ufan n̄ko ke esịt esop. Enye edidi asiakusụn̄ ofụri ini idahaemi, esinyụn̄ enenem enye ndidọhọ mbon emi ẹsan̄ade ye enye ẹkwọrọ ikọ ẹdi ufọk ẹdibịt itọn̄. Edit ọdọhọ ete: “Esịt esinem mi mma nnọ owo n̄kpọ! Edidiọn̄ emi mbọde inyụn̄ idịghe ekpri.”—Heb. 13:1, 2.

17. Nso ke Luke ye n̄wan esie ẹkedikụt?

¹⁷ Ekeme ndidi imesikama owo esen, edi ndi imekeme ndinam n̄kan se inamde idahaemi? Luke ye n̄wan esie ẹsikama owo esen etieti. Edi n̄kukụre mbon emi mmọ ẹkesimade ndikot ufọk ẹkedi ete ye eka mmọ, n̄kpet n̄kpet ufan mmọ, ye esenyịn circuit ye n̄wan esie. Luke ọdọhọ ke mmimọ ima idikụt ke mbon emi ẹkperede mmimọ idem kpọt ke ikesikot ufọk. Nso ke mmọ ẹkenam man ẹkeme ndikama ediwak owo esen?

18. Didie ke Luke ye n̄wan esie ẹkekpụhọ nte mmọ ẹsikamade owo esen?

¹⁸ Se ikan̄wamde Luke ye n̄wan esie ẹnen̄ede ẹkụt se ndikama owo esen ọwọrọde ekedi mmọ nditie n̄kere se Jesus eketịn̄de ete: “Edieke mbufo ẹmade mmọ eke ẹmade mbufo, nso utịp ke mbufo ẹnyene?” (Matt. 5:45-47) Mmọ ẹma ẹkụt ke oyom mmimọ ikpebe Jehovah emi esitatde ubọk ye kpukpru owo. Ntre mmọ ẹma ẹbiere ndikot nditọete emi mmọ mîkotke ufọk akanam. Luke ọdọhọ ete: “Ini ekededi emi ikotde mme owo ufọk, esinem kpukpru nnyịn ke idem idahaemi etieti. Esin̄wam onyụn̄ ọsọn̄ọ kpukpru owo idem.”

19. Didie ke idiwụt ke idi mbet Jesus? Nso ke afo ebiere ndinam?

¹⁹ Imeneme nte nnyịn ndinen̄ede mma kiet eken ekemede ndin̄wam nnyịn idi mbon emem, ikûsari owo, inyụn̄ isikama owo esen. Ana itre ndikere ndiọi n̄kpọ mban̄a mbon en̄wen inyụn̄ inen̄ede ima nditọete nnyịn ke ofụri esịt. Ima inam ntre, esịt eyenem nnyịn, iyonyụn̄ iwụt ke inen̄ede idi mbet Jesus.—John 13:17, 35.