Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 15

¿Jas kqachomaj chkij ri e winaq pa ri qaterritorio?

¿Jas kqachomaj chkij ri e winaq pa ri qaterritorio?

«Chijaqaʼ ri ibʼaqʼwach, cheʼikaʼyej ri tikoʼn, e saq chi kʼu che ri qʼatoj» (JUAN 4:35).

BʼIXONEM 64 Chqayakaʼ uwach ri tikoʼn

RI KQETAʼMAJ NA *

1, 2. ¿Jasche Jesús xubʼij ri e tzij kqariq pa Juan 4:35, 36?

ARE chiʼ Jesús xbʼe pa Galilea, xqʼax bʼi chkixoʼl taq ri tikoʼn, weneʼ tikoʼn re cebada che tajin kumaj uyaʼik uwach (Juan 4:3-6). Kraj na kajibʼ ikʼ rech kyak uwach. Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ jun jastaq che weneʼ qas ta xkichʼobʼo: «Chijaqaʼ ri ibʼaqʼwach, cheʼikaʼyej ri tikoʼn, e saq chi kʼu che ri qʼatoj» (chasikʼij uwach Juan 4:35, 36). ¿Jas xraj xubʼij?

2 Jesús tajin kchʼaw chrij jun tikoʼn espiritual, kraj kubʼij, kimulixik ri e winaq. Chojchoman chrij ri kʼateʼ xkʼulmatajik. Paneʼ ri judíos kechʼaw ta kukʼ ri samaritanos, Jesús xutzijoj ri utzij ri Dios che jun ixoq samaritana, ri ixoq xutatabʼej ri xubʼij ri Jesús che. Are chiʼ ri Jesús xubʼij che ri e ulew «e saq chi kʼu che ri qʼatoj», e kʼi samaritanos xeʼopanik rech kketaʼmaj más chrij ri Jesús rumal che ri ixoq xutzijoj ri xbʼix che (Juan 4:9, 39-42). Jun wuj nim ubʼanik kubʼij chrij wajun bʼantajik riʼ: «Ri utzalaj kanimaʼ ri e winaq riʼ [...] xukʼutu che xaq e junam rukʼ ri tikoʼn che yaʼtal chik kyak uwach».

¿Jas kqabʼano we kqilo che ri e winaq pa ri qaterritorios kkaj kketaʼmaj chrij ri Dios? (Chawilaʼ ri párrafo 3).

3. ¿Jasche kux más utz ri utzijoxik ri utzij ri Dios we ri qachomanik kux junam rukʼ re ri Jesús?

3 ¿E ri oj? ¿Jas kqachomaj chkij ri e winaq che kqatzijoj ri utzalaj taq tzij chke? ¿La kqachomaj che xaq e junam rukʼ ri e tikoʼn che utz chik kyak uwach? We jeʼ kqachomaj wariʼ, kqabʼan oxibʼ jastaq. Nabʼe, rajawaxik chanim kqaya ubʼixik ri utzalaj taq tzij. Junam rukʼ ri tikoʼn che xa jubʼiqʼ tiempo kʼolik rech kyak uwach, rajawaxik utz kbʼan che ukojik ri tiempo. Ukabʼ, kojkikotik che kojtobʼan che ubʼanik wajun chak riʼ. Ri Biblia kubʼij: «Konojel kekikot chwach la jachaʼ ri uqʼijol ri qʼatoj» (Is. 9:3). Xuqujeʼ, urox, kqachomaj che ri e winaq pa ri petinaq keʼux na utijoxelabʼ ri Jesús, rumal laʼ are chqabʼij ri jastaq che kkaj kketaʼmaj ri e winaq.

4. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri apóstol Pablo pa wajun kʼutunem riʼ?

4 Weneʼ ri utijoxelabʼ xkichomaj che ri samaritanos kkikʼex ta ri kikʼaslemal, are kʼu Jesús jeʼ ta xuchomaj. Xaneʼ, xuchomaj che keʼux tijoxelabʼ pa ri petinaq. Rajawaxik che jelaʼ kqabʼan che kilik ri e winaq che e kʼo pa ri qaterritorio. Ri apóstol Pablo xuya kan jun utzalaj kʼutbʼal chqawach. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqil na oxibʼ jastaq che kʼo kukʼut chqawach chrij ri Pablo. Nabʼe, areʼ retaʼm jubʼiqʼ chrij ri kikojonik ri e winaq che ketatabʼenik. Ukabʼ, kuchʼobʼ ri kajwataj chke. Xuqujeʼ urox, xuchomaj che pa ri petinaq keʼux na utijoxelabʼ ri Jesús.

¿JAS KKIKOJ RI E WINAQ?

5. ¿Jasche retaʼm ri Pablo ri kkichʼobʼ ri e winaq pa ri sinagoga?

5 Pablo amaqʼel xutzijoj ri utzij ri Dios pa ri sinagogas judías. Jun kʼutbʼal re, pa Tesalónica, xtzijon kukʼ ri e winaq judíos xuqujeʼ «oxibʼ qʼij kʼut re uxlanem xchoman kukʼ. Areʼ xukoj ri Tzʼibʼatalik» (Hech. 17:1, 2). Qastzij riʼ che utz xrilo xtzijon pa ri sinagoga, rumal che areʼ are judío (Hech. 26:4, 5). Ri Pablo kuchʼobʼ ri kkichomaj ri judíos rumal laʼ xuxibʼij ta ribʼ are chiʼ xutzijoj ri utzij ri Dios chke (Filip. 3:4, 5).

6. ¿Jasche e junam taj ri xetatabʼen ri Pablo pa ri sinagoga kukʼ ri e kʼo pa ri kʼaybʼal re Atenas?

6 Ri Pablo xesax bʼi pa Tesalónica kumal ri e ukʼulel xuqujeʼ qʼaxinaq chi kebʼ oxibʼ qʼij jeʼ xbʼan che pa Berea, rumal laʼ xbʼe pa Atenas. Are chiʼ xopan chilaʼ xtzijon chi jumul «kukʼ ri aj judeyibʼ xuqujeʼ nikʼaj winaq chik ri kkiqʼijilaj ri Dios» (Hech. 17:17). Are kʼu, are chiʼ xutzijoj ri utzij ri Dios pa ri kʼaybʼal, xeʼuriq e nikʼaj chi winaq. Ri xuriq chilaʼ are filósofos xuqujeʼ e winaq che e judíos taj, rumal laʼ chkiwach ri e winaq riʼ are «kʼakʼ tijonik» ri xutzijoj ri Pablo chke. Xkibʼij che: «Kqamay ri jastaq ri kabʼij chqe» (Hech. 17:18-20).

7. Junam rukʼ ri kubʼij pa Hechos 17:22, 23, ¿jas xubʼan ri Pablo che utzijoxik ri utzij ri Dios?

7 (Chasikʼij uwach Hechos 17:22, 23). Ri Pablo junam ta xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios chke ri e winaq che e kʼo pa Atenas kukʼ ri judíos che e kʼo pa ri sinagoga. Weneʼ xchoman chrij ri kikojonik ri e winaq re Atenas. Qas xril ri kkibʼano xuqujeʼ ri kikojonem. Tekʼuriʼ, xutzukuj jun etaʼmanik re ri Biblia che kjunamataj rukʼ ri kkikoj ri e winaq riʼ. Jun winaq che kʼo retaʼmanik chrij ri Biblia xubʼij wariʼ chrij ri Pablo: «Rumal che are judío xuqujeʼ cristiano, xrilo che ri e winaq griegos kkiya ta unimal uqʼij ri ‹qastzij› Dios, rumal laʼ xukoj uchuqʼabʼ che ubʼixik [...] che ri Dios ri tajin kuya ubʼixik chke are ta jun Dios che ketaʼm ta uwach ri e winaq re Atenas». Rumal laʼ ri apóstol Pablo xukʼex ri xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios. Xubʼij chke ri winaq re Atenas che ri tajin kubʼij petinaq rukʼ «ri Dios ri man etaʼmatal ta uwach» che e areʼ kkaj kkiya uqʼij. Paneʼ ri e winaq riʼ ketaʼm ta ri kubʼij ri Biblia, ri Pablo xuchomaj taj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal. Xaneʼ xrilo, che ri e winaq riʼ e junam rukʼ tikoʼn che utz chik kyak uwach, rumal laʼ xukʼex ri xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios.

Chqabʼanaʼ qe ri xubʼan ri apóstol Pablo xuqujeʼ chqilaʼ ri kʼo chqanaqaj, chqatzijoj chke ri kkaj kketaʼmaj xuqujeʼ chqachomaj che ri e winaq keʼux na tijoxelabʼ. (Chawilaʼ ri párrafos 8, 12 y 18). *

8. a) ¿Jas kojtowik rech kqachʼobʼ ri kikojonem ri e winaq che e kʼo pa ri qaterritorio? b) ¿Jas kqabʼij are chiʼ jun winaq kubʼij chqe che kʼo chi ukojonem?

8 Junam rukʼ Pablo, qas chqilaʼ ri kʼo chqanaqaj. Chqilaʼ ri jastaq che kukʼut ri kikojonem ri e winaq ri e kʼo pa ri qaterritorio. ¿La kʼo kixekebʼan chuchiʼ ri kachoch o chupam ri kicarro? ¿La kukʼut ri kikojonem ri kibʼiʼ, ri katzʼyaq o ri e tzij kkibʼij? O weneʼ kkibʼij chqe che kʼo chi kikojonem. Are chiʼ jun qachalal precursora especial kuriq e winaq che kkibʼij wariʼ, areʼ kubʼij chke: «Xinpe ta awukʼ rech katintaqchiʼj che ukʼexik ri akojonik. Xaq xiw kwaj kinchʼaw awukʼ chrij...».

9. ¿Jas qakojonik kjunamataj kukʼ ri e winaq che kʼo chi kikojonem?

9 ¿Jas chrij kojchʼaw wi rukʼ jun winaq che kʼo chi ukojonem? Chawilaʼ jas ri utz kkito. Weneʼ xa jun Dios kkiqʼijilaj, kkikojo che ri Jesús are Kolonel qe o kkikojo che ri kʼax kʼo cho ri uwach Ulew ksach na uwach. Chojtzijon chrij ri etaʼmanik che kjunamataj rukʼ ri kikojonik rech kojkitatabʼej are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios chke.

10. ¿Jas rajawaxik kqabʼano xuqujeʼ jasche?

10 Chnaʼtaj chqe che weneʼ ri e winaq kkikoj ta ronojel ri kbʼix chke pa ri kikojonem. We ya qetaʼm chi ri kojonem kebʼe wi, chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqachʼobʼ ri kkikoj. Jun precursor especial ubʼiʼ David re ri tinamit Australia kubʼij: «Kimik riʼ, e kʼi kkiyujaj uwach ri kikojonem rukʼ chomanik che xa kech e winaq». Jun qachalal ubʼiʼ Donalta re ri tinamit Albania kubʼij: «Kʼo jujun mul kojtzijon kukʼ e winaq che kkibʼij chqe che kʼo chi kikojonem, tekʼuriʼ kkibʼij chqe che kkikoj taj che kʼo Dios». Jun misionero re Argentina kubʼij che e kʼo jujun winaq kekojon chrij ri trinidad are kʼu kkikoj taj che ri Tat, ri Kʼojol xuqujeʼ ri uxlabʼixel e xa jun Dios. Xuqujeʼ kubʼij: «Are chiʼ jun kretaʼmaj wariʼ kubʼano che kʼax ta kubʼan che utzukuxik jun etaʼmanik che kjunamataj rukʼ ri kkikojo». Rumal laʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqil ri kkikoj ri e winaq. Junam rukʼ Pablo, kqakoj qachuqʼabʼ «che kipatanexik konojel ri winaq» (1 Cor. 9:19-23).

¿JAS KKAJ KKETAʼMAJ?

11. Junam rukʼ ri kubʼij Hechos 14:14-17, ¿jas xubʼan ri Pablo che utzijoxik ri utzij ri Dios chke ri e winaq re Listra rech utz kkita?

11 (Chasikʼij uwach Hechos 14:14-17). Pablo xchoman chrij ri kkaj kketaʼmaj ri e winaq xuqujeʼ xtzijon chrij ri kajwataj chke. Jun kʼutbʼal, e kʼi winaq re Listra kʼo ketaʼmabʼal chrij ri Biblia e nikʼaj chik kʼo ta ketaʼm. Rumal laʼ Pablo xutzijoj jastaq chke che ketaʼm uwach, junam rukʼ ri wachinik kuya ri tikoʼn xuqujeʼ ri kikotemal kuya ri kʼaslemal. Xukoj tzij xuqujeʼ kʼutbʼal che kʼax ta uchʼobʼik.

12. ¿Jas kqabʼan che retaʼmaxik ri kraj kretaʼmaj jun winaq xuqujeʼ kqatzijoj ri kajwataj che?

12 Chqakojoʼ qachuqʼabʼ che uchʼobʼik ri kkaj kketaʼmaj ri e winaq pa ri qaterritorio xuqujeʼ chojtzijon chrij jastaq che kajwataj chke. ¿Jas kqabʼan che retaʼmaxik ri kraj kretaʼmaj ri winaq are chiʼ kojqebʼ rukʼ o rukʼ ri rachoch? Rajawaxik che qas kojkaʼyik. Weneʼ tajin kchakun pa ri abʼix, tajin kutatabʼej ri radio, tajin kusukʼumaj jun chʼichʼ o tajin kubʼan jun chi jastaq. Utz riʼ we kqamaj ri tzijonem chrij ri tajin kubʼano (Juan 4:7). Ri ratzʼyaq ri winaq kʼo kukʼut chqawach: ri utinamit, ri uchak o ri equipo deportivo che utz krilo. Jun qachalal ubʼiʼ Gustavo kubʼij: «Xinmaj tzijonem rukʼ jun ala che kʼo 19 ujunabʼ che ukojom jun playera che kʼo jun cantante chuwach. Xintaʼ ri kuchomaj chrij ri kʼo chuwach ri uplayera, areʼ xubʼij chwe che utz kuta ri cantante riʼ. Rukʼ ri tzijonem riʼ xinmaj uyaʼik jun etaʼmanik re ri Biblia che ri ala, kimik riʼ are jun qachalal chik».

13. ¿Jas kqabʼan che utzujuxik jun etaʼmanik re ri Biblia rech ri winaq kraj kukʼamo?

13 Are chiʼ kqatzujuj jun etaʼmanik re ri Biblia che jun winaq, qas utz ubʼixik chqabʼanaʼ. Chqayaʼ ubʼixik che ri winaq ri utzilal kuriqo rumal ri etaʼmanik (Juan 4:13-15). Jun kʼutbʼal, jun ixoq che utz xuta chrij ri Biblia xurokisaj pa rachoch jun qachalal ubʼiʼ Hester. Are chiʼ ri qachalal xril jun diploma che kukʼutu che ri ixoq are ajtij re Pedagogía, ri qachalal xubʼij che oj xuqujeʼ keqatijoj ri e winaq rukʼ etaʼmanik re ri Biblia xuqujeʼ ri e qariqbʼal ibʼ. Ri ixoq xukʼam ri etaʼmanik chrij ri Biblia, pa ri jun chi qʼij xbʼe pa ri riqbʼal ibʼ xuqujeʼ qʼaxinaq kebʼ oxibʼ qʼij xbʼe pa jun nim riqbʼal ibʼ re circuito. Are chiʼ qʼaxinaq chi jun junabʼ xubʼan uqasanjaʼ. Chojchoman chrij wariʼ: «¿Jas kkaj kketaʼmaj ri e winaq che keʼinsolij? ¿La kinkunik kinbʼij rukʼ utz taq tzij jas kbʼan pa jun etaʼmanik re ri Biblia?».

14. ¿Jas kqabʼan che uyaʼik ri etaʼmanik re ri Biblia chke ri e winaq pa kijujunal?

14 We tajin kqaya chi jun etaʼmanik rech ri Biblia che jun winaq, qas chqatijoj qibʼ che ri etaʼmanik, chqachʼobʼoʼ ri kriqitaj ri winaq xuqujeʼ ri kraj kretaʼmaj. Chojchoman chrij ri textos, ri videos che kqakʼut chkiwach xuqujeʼ ri kʼutbʼal che kqabʼij chke rech kkichʼobʼ ri kubʼij ri Biblia. Chqachomaj jas kraj kretaʼmaj ri winaq rech qas kopan pa ranimaʼ (Prov. 16:23). Pa Albania, jun ixoq che tajin kretaʼmaj chrij ri Biblia rukʼ jun qachalal ubʼiʼ Flora kubʼij: «Kinkoj ta ri kʼutunem chrij ri kʼastajibʼal». Flora xukoj ta uchuqʼabʼ rech ri ixoq kuchʼobʼ wariʼ. Kubʼij: «Xwilo che nabʼe rajawaxik kretaʼmaj chrij ri Dios ri ktzujun ri kʼastajibʼal». Xumaj lo rukʼ wariʼ, pa ronojel ri etaʼmanik, Flora xuya ubʼixik chrij ri uloqʼoqʼebʼal, ri unojibʼal xuqujeʼ ri uchuqʼabʼ ri Jehová. Chiʼ xqʼax ri tiempo, ri ixoq xkojon chrij ri kʼastajibʼal. Kimik rukʼ kikotemal tajin chi kupatanij ri Jehová.

CHQACHOMAJ CHE KEʼUX NA TIJOXELABʼ

15. Junam rukʼ ri kubʼij Hechos 17:16-18, ¿jas jastaq kkibʼan ri e winaq re Atenas che utz ta xril ri Pablo, are kʼu jasche xuchomaj taj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal?

15 (Chasikʼij uwach Hechos 17:16-18). Qastzij che ri e winaq re Atenas kkiqʼijilaj diosibʼ, kʼo jun tzʼil kikʼaslemal xuqujeʼ kkikoj ri chomanik che xa kech winaq. Are kʼu ri Pablo xuchomaj taj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal xuqujeʼ xuya taj che ri xkibʼij ri e winaq chrij xubʼan kʼax che. Areʼ xuqujeʼ xux cristiano paneʼ xubʼan itzelal, areʼ kubʼij: «Xwetzʼbʼej uwach ri Dios, xinyoqʼo, xuqujeʼ xinbʼan kʼax chke ri e rech» (1 Tim. 1:13). Junam che xuchomaj ri Jesús chrij ri Pablo che kux na utijoxel, ri Pablo junam xuchomaj chkij ri e winaq re Atenas. Qastzij ri xuchomaj, rumal che ri e winaq riʼ xeʼux tijoxelabʼ (Hech. 9:13-15; 17:34).

16, 17. ¿Jas kʼutbʼal kukʼutu che konojel uwach winaq kekunik keʼux utijoxelabʼ ri Cristo?

16 Pa ri nabʼe siglo, jalajoj kiwach winaq xeʼux utijoxelabʼ ri Jesús. Are chiʼ ri Pablo xutzʼibʼaj bʼi jun carta chke ri cristianos che e kʼo pa ri tinamit griega re Corinto, xubʼij chke che e jujun ojer kanoq e itzel taq winaq xuqujeʼ tzʼil ri kikʼaslemal. Tekʼuriʼ xubʼij: «Ix chʼajtajinaq chik» (1 Cor. 6:9-11). ¿La xqachomaj che ri e winaq riʼ kekunik kkikʼex ri kikʼaslemal xuqujeʼ keʼux tijoxelabʼ?

17 Kimik, e kʼi winaq kkaj kkikʼex ri kikʼaslemal rech keʼux utijoxelabʼ ri Jesús. Jun kʼutbʼal, jun precursora especial ubʼiʼ Yukina re ri tinamit Australia xrilo che konojel ri e winaq utz kkita ri utzalaj taq tzij kukʼut ri Biblia. Jun qʼij, kʼo pa ri uchak are chiʼ xril jun ali nojinaq che tatuajes xuqujeʼ ri ratzʼyaq sibʼalaj choʼlik. Yukina kubʼij: «Xubʼan kebʼ nukʼuʼx xintzijon rukʼ. Are chiʼ xinbʼano, xwilo che sibʼalaj utz kril ri kubʼij ri Biblia che jujun chke ri utatuajes are uchʼaqapil ri Salmos». Ri ali xumaj jun etaʼmanik re ri Biblia xuqujeʼ xumaj bʼenam pa ri e riqbʼal ibʼ. *

18. ¿Jasche rajawaxik kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri e winaq?

18 ¿La xubʼij ri Jesús che ri tikoʼn utz chik kyak uwach rumal che xuchomaj che konojel ri e winaq xeʼux utijoxelabʼ? Xuchomaj ta wariʼ. Ri Biblia ubʼim che xa e jujun kekojon che (Juan 12:37, 38). Xuqujeʼ ri Jesús kkunik kril ri kʼo pa kanimaʼ ri e winaq (Mat. 9:4). Paneʼ retaʼm wariʼ, rukʼ kikotemal xutzijoj ri utzalaj taq tzij chke ri e winaq, are kʼu qas xok il chke ri xekojon chrij. Are kʼu ri oj, rumal che qetaʼm ta ri kʼo pa kanimaʼ ri e winaq chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri e winaq o ri territorio. Rajawaxik che, kqachomaj che ri e winaq keʼux na tijoxelabʼ. Jun misionero ubʼiʼ Marc re ri tinamit Burkina Faso kubʼij: «Ri e winaq che kinchomaj che kkikʼex ri kikʼaslemal are ri kkiya kan ri etaʼmanik re ri Biblia. Are kʼu ri kinchomaj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal are ri kkibʼan ri kubʼij ri Biblia. Xwetaʼmaj che are más utz che kqaya bʼe che ri uxlabʼixel kukʼam qabʼe».

19. ¿Jas rajawaxik kqachomaj chkij ri e winaq re ri qaterritorio?

19 Weneʼ kqachomaj che xa e jujun winaq re ri territorio e junam rukʼ ri tikoʼn che utz chik kyak kiwach. Are kʼu chnaʼtaj chqe ri xubʼij ri Jesús chke ri utijoxelabʼ. Ri e tikoʼn yaʼtal chik kyak kiwach. Ri e winaq kekunik kkikʼex ri kikʼaslemal xuqujeʼ keʼux utijoxelabʼ ri Cristo. Chuwach ri Jehová e «qʼinomal» (Ageo 2:7). We ri qachomanik chkij ri e winaq riʼ xaq junam rukʼ rech ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús, kqakoj qachuqʼabʼ rech kqachʼobʼ ri keriqitaj wi xuqujeʼ ri kkaj kketaʼmaj. Xuqujeʼ keqil taj che e winaq che qetaʼm ta kiwach, xaneʼ kqachomaj che pa ri petinaq keʼux na e qachalal.

BʼIXONEM 57 Chqatzijoj ri utzij ri Dios chke konojel winaq

^ párr. 5 Ri kqachomaj chkij ri e winaq pa ri qaterritorio kʼo kubʼan chqe are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios xuqujeʼ chiʼ kqaya etaʼmanik chke. Wajun kʼutunem riʼ kukʼut ri xubʼan ri Jesús xuqujeʼ ri apóstol Pablo che kilik ri e winaq che xkitatabʼej ri utzij ri Dios. Xuqujeʼ kukʼut chqawach ri kqabʼan che ubʼanik qe are chiʼ kojchoman chrij ri kkikoj ri e winaq, ri e jastaq che keʼok wi il xuqujeʼ kqachomaj che pa ri petinaq keʼux na tijoxelabʼ.

^ párr. 17 Pa ri jupuq kʼutunem «La Biblia les cambió la vida», kariq más kʼutbʼal ke winaq che kikʼexom ri kikʼaslemal. Ri e kʼutunem riʼ xkʼis ukʼutik pa ri wuj La Atalaya pa ri junabʼ 2017. Kimik xaq xiw pa jw.org® kʼo wi. Chawilaʼ SOBRE NOSOTROS > EXPERIENCIAS.

^ párr. 57 RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Jun kʼulaj kbʼe che utzijoxik ri utzalaj taq tzij cho taq ja 1) kril jun ja che josqʼim xuqujeʼ tikom kotzʼiʼj chuwach 2); chupam jun ja kʼo jun familia 3); jun ja che josqʼim ta chupam xuqujeʼ chrij xuqujeʼ 4) jun ja che e kʼo winaq chupam che kʼo kikojonem. ¿Jachike ja weneʼ kqariq wi winaq che pa ri petinaq kux na tijoxelabʼ?