1. Eme Ebaibol na o ru omai riẹ kpahe Jihova nọ u woma gaga?

KỌ O te were owhẹ re ahwo a rri ovioma ra, oghẹrẹ nọ ovao ra o rrọ, hayo epanọ whọ kawo hayo rro te ro bruoziẹ ra? Ma riẹ nọ o te were owhẹ hẹ. U woma gaga nọ ma rọ riẹ inọ orọnikọ oware nọ ma be ruẹ Jihova o re rri ro bruoziẹ hẹ. Wọhọ oriruo, okenọ Samuẹle o rri emezae Jẹsi, u wo oware nọ ọ ruẹ hẹ nọ Jihova ọ ruẹ. Jihova ọ vuẹ Samuẹle no vẹre inọ ọmọzae Jẹsi jọ ọ te jọ ovie Izrẹl. Kọ ọvẹ evaọ usu rai? Nọ Samuẹle ọ ruẹ ọmọzae ọkpako Jẹsi nọ a re se Ẹlayab, ọ tẹ ta nọ: “U mu omẹ ẹro nọ ọnọ Jihova o wholo ọna.” Ẹlayab ọ jọ goba wọhọ ovie. “Rekọ Jihova ọ tẹ ta kẹ Samuẹle nọ: ‘Who rri oma riẹ gbe epanọ o theri te he, keme ọye mẹ salọ họ.’” Eme onana u wuhrẹ omai? Muẹrohọ ẹme ọfa nọ Jihova ọ ta, inọ: “Oware nọ ibiaro ohwo-akpọ e be ruẹ ọvo ọ rẹ ruẹ, rekọ Jihova ọ rẹ ruẹ obọ udu na.”​—1 Sam. 16:1, 6, 7.

2. Wọhọ epanọ o rrọ Jọn 7:24, fikieme ma gbẹ rọ rehọ oware nọ ma be rọ ẹro ruẹ bruoziẹ amọfa ha? Kẹ oriruo.

² Fikinọ ma gba ha, mai kpobi ma rẹ gwọlọ rọ oware nọ ẹro mai ọ ruẹ ro bruoziẹ ahwo. (Se Jọn 7:24.) Rekọ uzẹme riẹ họ, ma sae rọ oware nọ ẹro mai ọ ruẹ rọ riẹ oghẹrẹ nọ ohwo ọ ginẹ rrọ họ. Wọhọ oriruo, edọkita nọ ọ make riẹ iruo ziezi ọ sae riẹ ẹyao nọ ọ be kẹ ohwo uye dẹẹ hẹ nọ o te rri ohwo na ọvo. Ọ rẹ gaviezọ ziezi re ohwo na ọ vuẹe oghẹrẹ ẹyao nọ ọ mọ vrẹ no gbe epanọ oma na u bi ru ei. Edọkita na ọ sae tubẹ ta nọ jọ a ru etẹste kẹe re a gbẹ riẹ kpahe oma na ziezi. Edọkita na o gbe ru ere he, ọ sae kẹ ohwo na umu thọ. Epọvo na re, ma sae rọ oware nọ ma be rọ ẹro ruẹ ọvo riẹ kpahe ibe Ileleikristi mai hi. O gwọlọ nọ ma rẹ riẹ oghẹrẹ ohwo nọ a ginẹ rrọ. Uzẹme  riẹ họ, ma rẹ sae riẹ oware nọ o rrọ udu omọfa ha, fikiere ma sae riẹ amọfa te oghẹrẹ nọ Jihova ọ riẹ rai vievie he. Rekọ ma sae daoma rọ aro kele Jihova. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

3. Ẹvẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ro yerikugbe ahwo jọ nọ ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana u ti ro fiobọhọ kẹ omai?

³ Ẹvẹ Jihova o re yerikugbe idibo riẹ? Ọ rẹ gaviezọ kẹ ae. O re roro kpahe uzuazọ nọ a yeri evaọ okenọ u kpemu, gbe oware nọ o soriẹ nọ a ro dhesẹ oghẹrẹ uruemu jọ. O re je dhesẹ ọdawẹ kẹ ae. Joma ta kpahe oghẹrẹ nọ Jihova o ro yerikugbe Jona, Elaejah, Hega, gbe Lọt, re ma ruẹ epanọ ma sae rọ rehọ aro kele Jihova evaọ oghẹrẹ nọ ma re yerikugbe ibe Ileleikristi mai.

4. Fikieme ma sae rọ rehọ ekpehre ubiẹro rri Jona?

⁴ Ma tẹ rọ ubiẹro ohwo-akpọ rri Jona, ma sae ta nọ ọ jọ ohwo nọ a rẹ sai fievahọ họ nọ ọ tubẹ nyasiọ Jihova ba dede. Jihova ọ ta kẹe nọ jọ ọ nyai whowho ẹdhoguo riẹ evaọ obọ Nanivi. Ukpenọ Jona ọ rẹ nya uwou nọ Jihova o vi rie na, ọ tẹ ruọ okọ bi kpohọ ofẹ ofa, “re ọ ruẹse dhẹ siọ Jihova ba.” (Jona 1:1-3) O hae jọ nọ owhẹ, kọ whọ hae wariẹ vi Jona uwou na? Ẹsejọhọ whọ hai ru ere he. Ghele na, Jihova o rri Jona fihọ ohwo nọ ọ rẹ sae wariẹ vi uwou nana.​—Jona 3:1, 2.

5. Eme olẹ Jona nọ o rrọ Jona 2:1, 2, 9 na u ru owhẹ riẹ kpahe iẹe?

⁵ Olẹ nọ Jona ọ lẹ u dhesẹ oghẹrẹ ohwo nọ ọ ginẹ rrọ via. (Se Jona 2:1, 2, 9.) Ababọ avro, Jona ọ lẹ unuẹse buobu. Yọ olẹ nọ ọ lẹ evaọ okenọ ọ jọ eva eri na u fiobọhọ kẹ omai riẹ eware iwoma jọ kpahe Jona, orọnikọ ohwo nọ ọ dhẹ siọ iruo riẹ ba ọvo ho. Ẹme riẹ o dhesẹ nọ o wo omaurokpotọ gbe edẹro, ọ tẹ jẹ gbaemu nọ o re yoẹme kẹ Jihova. Agbẹta nọ Jihova ọ rọ kpairoro vrẹ iruthọ Jona, kuyo elẹ riẹ, jẹ kuvẹ re ọ gbẹ jọ ọruẹaro riẹ na!

6. Erere vẹ o re noi ze nọ ma tẹ romatotọ gaviezọ kẹ amọfa?

⁶ Re ma romatotọ gaviezọ kẹ amọfa, o gwọlọ nọ ma re wo omaurokpotọ gbe odiri. Onana o roja fiki eware esa jọ. Orọ ọsosuọ, onana u ti ru nọ ma gbẹ rọ rehọ okpakpa bruoziẹ ahwo ho. Orọ avọ ivẹ, u ti ru omai riẹ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ inievo mai, ma ve ti dhesẹ ọdawẹ kẹ ae vi epaọ anwẹdẹ. Orọ avọ esa, nọ oniọvo na ọ be ta eva riẹ na, onana o sai fiobọhọ kẹe riẹ eware jọ kpahe omobọ riẹ. Ẹsejọ  ma rẹ nwane riẹ oware nọ o rrọ udu mai dẹẹ hẹ bẹsenọ ma rẹ tae lahwe. (Itẹ 20:5) Ọkpako ukoko jọ evaọ obọ Asia ọ ta nọ: “U wo ẹdẹ jọ nọ mẹ ta ẹme kẹ oniọvo jọ no taure mẹ tẹ te gaviezọ kẹe. Mẹ ta kẹ oniọvo-ọmọtẹ jọ inọ jọ ọ daoma hae kẹ emamọ uyo evaọ ewuhrẹ. Uwhremu na, mẹ tẹ te riẹ nọ obe-use o rrọ bẹbẹ kẹe, yọ o gwọlọ omodawọ mi ei gaga re ọ sae kuyo.” Kọ whọ gbẹ ruẹ nọ u wuzou gaga re ekpako a “yo oware” totọ taure a tẹ kẹ ohrẹ?​—Itẹ 18:13.

7. Eme who wuhrẹ mi Jihova evaọ oghẹrẹ nọ o ro yerikugbe Elaejah?

⁷ O rẹ jọ bẹbẹ kẹ inievo mai jọ re a ta epanọ eware e rrọ kẹ ae fiki oria nọ a jọ whẹro, epanọ a rọ yọrọ ae, hayo oghẹrẹ ohwo nọ a rrọ. Ẹvẹ ma sai ro ru ei lọhọ kẹ ae re a ta eva kẹ omai? Kareghẹhọ oghẹrẹ nọ Jihova o ro yerikugbe Elaejah evaọ okenọ ọ jẹ rọ dhẹ fiki Jezibẹl. O rehọ edẹ buobu taure Elaejah o te ti horie eva kẹ Ọsẹ obọ odhiwu riẹ. Jihova ọ romatotọ gaviezọ kẹe. Kẹsena ọ tẹ tuduhọ iẹe awọ jẹ kẹe obọdẹ iruo jọ. (1 Iv. 19:1-18) O rẹ sae rehọ oke re inievo mai a tẹ te ta eva kẹ omai, rekọ ere ọvo ma sae rọ riẹ oware nọ o be kẹ ae uye. Ma tẹ be hai wo odiri kẹ ae wọhọ epanọ Jihova o ru kẹ Elaejah, inievo mai a ti fievahọ omai. Kẹsena nọ a tẹ be ta eva kẹ omai, ma vẹ romatotọ gaviezọ kẹ ae.

8. Wọhọ epanọ o rrọ Emuhọ 16:7-13, ẹvẹ Jihova o ro fiobọhọ kẹ Hega?

⁸ Nọ Serai ọ rehọ odibo-ọmọtẹ riẹ nọ a re se Hega kẹ Abram re ọ jọ aye riẹ, odibo riẹ na o ru oware ugheghẹ jọ. Nọ Hega o dihọ no, o te je rri Serai nọ o ri yẹ ọmọ họ vo. Eware i yoma te epanọ Serai o ro le Hega no uwou. (Emu. 16:4-6) Nọ ma tẹ rọ ubiẹro ohwo-akpọ rri Hega, ma sae ta nọ oware nọ o via kẹe na u woma kẹe keme o wo omorro. Rekọ oyena ọvo Jihova ọ jọ oma Hega ruẹ hẹ. O vi ukọ-odhiwu bru ei. Ukọ-odhiwu na o fiobọhọ kẹ Hega kpọ iroro riẹ vi jẹ ghale iẹe. Hega ọ tẹ ruẹ nọ Jihova o bi muẹrohọ iẹe anwẹdẹ jẹ riẹ epanọ eware e rrọ kẹe. Onana u duobọtei te epanọ ọ rọ ta nọ Jihova yọ “Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ ruẹ ude, . . . ọnọ ọ be ruẹ omẹ.”​—Se Emuhọ 16:7-13.

9. Fikieme Ọghẹnẹ o ro dhesẹ ọdawẹ kẹ Hega?

⁹ Eme Jihova ọ jọ oma Hega ruẹ? Ọ riẹ oghẹrẹ uzuazọ nọ Hega o yeri evaọ okenọ u kpemu, te eware kpobi nọ e via kẹe no. (Itẹ 15:3) Hega yọ aye Ijipti nọ ọ jẹ rria uviuwou ahwo Hibru. Kọ ọ jẹ hai rri omariẹ wọhọ ọrara ẹsejọ? Kọ o sae jọ nọ ẹro ahwo uviuwou gbe ẹwho riẹ o je voi? Joma kareghẹhọ nọ orọnikọ ọye ọvo ọ jọ aye Abram ho. U wo oke jọ nọ idibo Jihova nọ i wo ẹrọwọ a jẹ hai wo vrẹ aye ọvo. Rekọ oyena o jọ ẹjiroro Jihova no emuhọ ze he. (Mat. 19:4-6) Agbẹta nọ ihri-eriọ gbe ẹgo e rẹ rọ jọ orọo ivruvrẹ na. Dede nọ Jihova o gbolaro kẹ orivo nọ Hega o rri Serai vo na ha, o rẹ sai mu omai ẹro nọ ọ ruẹ oghẹrẹ nọ eware e jọ kẹ Hega kẹsena o te dhesẹ ọdawẹ kẹe.

10. Ẹvẹ ma sae rọ riẹ ibe Ileleikristi mai ziezi?

¹⁰ Ma tẹ be daoma riẹ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ ibe Ileleikristi mai yọ ma be rọ aro kele Jihova. Daoma riẹ inievo na ziezi. Hai lele ai ta ẹme taure ewuhrẹ o te ti muhọ gbe okenọ ewuhrẹ o te kuhọ no, hai lele ai kpohọ usi uwoma, yọ o tẹ lọhọ, hai zizie ai ziọ uwou ra kẹ emuọriọ. Who te ru ere, whọ sae ruẹ nọ oniọvo-ọmọtẹ  jọ nọ who roro nọ o re kuomagbe ahwo ho, kpakọ omovuọ ọ be dhẹ na. Whọ te ruẹ nọ oniọvo-ọmọzae jọ nọ o fe, nọ who roro nọ o bi le igho fikinọ ọ be hai ru ọghọ gaga na ọ rrọ ere, rekọ o wo ẹzi ọghoruo. Whọ sae jẹ ruẹ nọ ahwo uviuwou jọ nọ a re leti ziọ ewuhrẹ kẹse kẹse na, a bi thihakọ ukpokpoma. (Job 6:29) Uzẹme inọ u fo ho re ma mu “dhomahọ eme amọfa.” (1 Tim. 5:13) Ghele na, u woma re ma riẹ kpahe inievo mai gbe oware nọ o be lẹliẹ ai dhesẹ oghẹrẹ uruemu jọ.

11. Fikieme u ro wuzou re ekpako ukoko a riẹ ibe Ileleikristi rai ziezi?

¹¹ Ekpako ukoko o mae gwọlọ nọ a rẹ daoma riẹ ibe Ileleikristi rai nọ a be rẹrote na. Roro kpahe oniọvo-ọmọzae nọ a re se Artur nọ ọ jọ ọsẹro okogho. Ọyomariẹ avọ ọkpako ọfa a weze bru oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o wọhọ nọ oma o rẹ vo, nọ o re kuomagbe ahwo tere he. Artur ọ ta nọ: “Ma tẹ ruẹ nọ, nọ oniọvo nana avọ ọzae riẹ a ruọ orọo, u kri hi, ọzae na o te whu siọ ẹe ba. Ghelọ ebẹbẹ riẹ na, ọ daoma fiobọhọ kẹ emetẹ ivẹ riẹ kruga ziezi evaọ ukoko na. Rekọ obọnana, ọ gbẹ be ruẹ ude tere he, yọ ọkora ọ rrọ iẹe oma. Ghele na, o you Jihova ziezi, yọ o gbe wo ẹrọwọ ọgaga. Ma ruẹ nọ u wo eware buobu nọ ma rẹ sai wuhrẹ mi oniọvo-ọmọtẹ nana.” (Fil. 2:3) Ọsẹro okogho nana ọ rọ aro kele Jihova. Jihova ọ riẹ idibo riẹ gbe ebẹbẹ kpobi nọ a bi thihakọ rai. (Ọny. 3:7) Nọ ekpako ukoko a tẹ riẹ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ inievo na, ẹsiẹe a sai ro fiobọhọ kẹ ae ziezi.

12. Nọ Yip Yee ọ daoma riẹ oniọvo jọ ziezi, erere vẹ o no rie ze?

¹² Whọ tẹ daoma riẹ oniọvo jọ nọ whẹ avọ iẹe wha rẹ rọ gba tere he, ẹsiẹe who ti ro wo ọdawẹ kẹe. Joma ta kpahe oriruo jọ. Oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ obọ Asia nọ a re se Yip Yee ọ ta nọ: “Oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ ukoko mai ọ rẹ ta ẹme do gaga. Me je roro nọ o wo adhẹẹ hẹ. Rekọ nọ mai imava ma kpohọ usi uwoma, mẹ tẹ ruẹ nọ ọ jẹ hai fiobọhọ kẹ ọsẹgboni riẹ zẹ iyei evaọ obọ eki. O gwọlọ nọ ọ rẹ kpare uvou riẹ kpehru re ahwo nọ a gwọlọ dẹ a sai yo uvou riẹ.” Yip Yee o fibae nọ: “Onana u wuhrẹ omẹ nọ re mẹ sae riẹ inievo mẹ ziezi, mẹ rẹ riẹ uzuazọ nọ a yeri no otọ ze.” O gwọlọ omodawo re whọ sae riẹ ibe Ileleikristi ra ziezi. Ghele na, who te ru lele ohrẹ Ebaibol nọ o ta nọ  ma si kẹle ohwo kpobi evaọ ukoko na, yọ whọ be rọ aro kele Jihova nọ o you “oghẹrẹ ahwo kpobi” na.​—1 Tim. 2:3, 4; 2 Kọr. 6:11-13.

13. Wọhọ epanọ o rrọ Emuhọ 19:15, 16, eme ikọ-odhiwu na a ru okenọ Lọt o je ru ulehie, kọ fikieme?

¹³ Okenọ uzuazọ Lọt avọ ahwo uviuwou riẹ o jọ ọza, o ru lele ẹme nọ Jihova ọ ta kẹe kpata kpata ha. Ikọ-odhiwu ivẹ e nyabru Lọt, a tẹ ta kẹe nọ ọ rehọ uviuwou riẹ no ẹwho Sọdọm. Fikieme? A ta nọ: “Ma be te raha oria nana.” (Emu. 19:12, 13) Ohiohiẹ okiokiọ riẹ, Lọt avọ ahwo uviuwou riẹ a gbẹ jọ uwou. Fikiere, ikọ-odhiwu na a tẹ wariẹ vẹvẹ Lọt unu. Rekọ “o gbe je ru ulehie.” Ma sai roro nọ o se ẹme nọ a ta kẹe na gboja ha, hayo inọ ọ be tubẹ ghẹmeeyo. Ghele na, Jihova o vu rie wa ha re o whu kufiẹ. “Fiki ọdawẹ nọ Jihova o wo kẹe,” ikọ-odhiwu na a kru rie avọ ahwo uviuwou riẹ obọ, jẹ rehọ ae kpobọ otafe okpẹwho na.​—Se Emuhọ 19:15, 16.

14. Eme o sae jọ nọ o lẹliẹ Jihova dhesẹ ọdawẹ kẹ Lọt?

¹⁴ O sae jọ nọ u wo ẹjiroro sa-sa nọ Jihova o ro dhesẹ ọdawẹ kẹ Lọt. Ẹsejọhọ Lọt o je ru ulehie fikinọ ozọ ahwo nọ a jọ obọ otafe okpẹwho na u je mu ei. U wo eware efa nọ o sae jọ nọ i je mu ei ozọ re. Ẹsejọhọ Lọt ọ riẹ kpahe ivie ivẹ nọ i kie fihọ egọdọ bitumẹn, hayo oware nọ a re ro ru ikota evaọ ukiekpotọ nọ o kẹle okpẹwho na. (Emu. 14:8-12) Whaọ Lọt o wo uviuwou, o sae jọ nọ ọ jẹ ruawa kpahe aye gbe emọ riẹ. U te no ere no, Lọt o fe, fikiere o sae jọ nọ o wo emamọ uwou evaọ Sọdọm. (Emu. 13:5, 6) Uzẹme inọ eware nana i te eware nọ Lọt ọ rẹ rọ siọ ẹme ba eyo kẹ Jihova ha. Ghele na, Jihova ọ tẹrovi ethobọ Lọt ho, ọ gbẹ jọ “ọzae okiẹrẹe” evaọ aro riẹ.​—2 Pita 2:7, 8.

15. Ukpenọ ma re bruoziẹ kpe amọfa evaọ udu mai, eme ma re ru?

¹⁵ Ukpenọ who re bruoziẹ kpe amọfa evaọ udu ra fiki oware jọ nọ a ru, hae daoma riẹ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ ae. Ere oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ Europe nọ a re se  Veronica ọ daoma ru. Ọ ta nọ: “U wo oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o wọhọ nọ eva e jẹ were he. Ọ gbẹ jẹ rọwo kuomagbe ahwo ho. Ẹsejọ dede ozọ u re mu omẹ re mẹ ta ẹme kẹe. Rekọ mẹ tẹ jọ udu mẹ ta nọ, ‘O hae jọ nọ mẹ oware na o be via kẹ na, mẹ hae gwọlọ nọ ohwo jọ ọ rẹ kẹle omẹ.’ Fikiere mẹ tẹ nọe epanọ eware e rrọ kẹe. O te mu eva họ erovie kẹ omẹ! Obọnana mẹ riẹ oniọvo na ziezi no.”

16. Fikieme ma rẹ rọ lẹ re Jihova o fiobọhọ kẹ omai dhesẹ ọdawẹ?

¹⁶ Jihova ọvo họ ọnọ ọ riẹ omai totọ. (Itẹ 15:11) Fikiere, lẹ sei re o fiobọhọ kẹ owhẹ rri ahwo oghẹrẹ nọ ọyomariẹ o bi rri rai, re whọ jẹ riẹ oghẹrẹ nọ who re ro dhesẹ ọdawẹ kẹ ae. Olẹ u fiobọhọ kẹ oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Anzhela wo ọdawẹ vi epaọ ọsosuọ. U wo oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ ukoko riẹ nọ ọ gbẹ jẹ kẹe ovao ho. Anzhela ọ ta nọ: “O hae jọ lọlọhọ re mẹ ta ekpehre ẹme oniọvo na je siomanoi. Rekọ me ru ere he. Ukpoye, mẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ omẹ dhesẹ ọdawẹ kẹe.” Kọ Jihova o yo olẹ riẹ? Anzhela ọ ta nọ: “Mẹ avọ oniọvo na ma kpohọ usi uwoma, nọ ma kuhọ no ma tẹ rọ euwa buobu ta ẹme. Mẹ rọ uyoyou gaviezọ kẹe. Obọnana me you rie vi epaọ anwẹdẹ, yọ mẹ gba riẹ mu nọ mẹ rẹ tuduhọ iẹe awọ.”

17. Eme ma gba riẹ mu nọ ma re ru?

¹⁷ Whọ rẹ salọ inievo nọ who re dhesẹ ọdawẹ kẹ hẹ. Aikpobi a be rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ wọhọ epanọ o jọ kẹ Jona, Elaejah, Hega, gbe Lọt. Ebẹbẹ na jọ yọ enọ a rọ obọ si se omarai. Re a ta uzẹme, mai ọvuọvo nọ ọ re rọ obọ si ẹbẹbẹ se omariẹ hẹ ọ rrọ họ. Fikiere u woma gaga nọ Jihova ọ rọ ta nọ ma hai dhesẹ ororokẹ kẹ ohwohwo. (1 Pita 3:8) Ma te ru epanọ Jihova ọ ta na, ma re wo okugbe ziezi evaọ udevie inievo akpọ-soso mai na. Fikiere, joma gbaemu nọ ma rẹ gaviezọ kẹ inievo mai, riẹ ae ziezi, je dhesẹ ọdawẹ kẹ ae.