1. Nkia ludi e Bibila kikutuzayisanga mu kuma kia Yave?

NGA ozolanga vo akaka bafundisila mun’owu wa bula diaku dia nitu, mpw’aku yovo mpil’a nitu aku? Ve kikilu! Kieleka, dialufiaulwisu kikilu mu zaya wo vo Yave ke kutufundisanga ko mun’owu wa mana memonekanga vana meso ma wantu. Kasikil’owu, vava Samuele katala o wan’a Yisai, kamona ko mana Yave kamona. Yave wavovesa Samuele vo mosi muna wan’a Yisai okituka se ntinu a Isaele. Nkia mwana? Vava Samuele kamona Eliabe wa mwan’antete a Yisai, wavova vo: “Kieleka, ndioyo i kuswa kia Yave.” E mpw’a Eliabe yambote kikilu yakala nze ntinu. ‘Kansi, Yave wavovesa Samuele vo: ‘Kutadi ndose andi ko ngatu ntel’andi, kadi imbembwele.’’ Adieyi tulongokele? Yave wakudikila vo: “O muntu ndose ketalanga, kansi o Yave ntima ketalanga.”—1 Sam. 16:1, 6, 7.

2. Mun’owu wa sono kia Yoane 7:24, ekuma ke tufwete fundisilanga wantu muna mpwa ko? Yika e nona.

² Wau vo tu wantu alembi lunga, yeto awonso tukalanga ye fu kia fundisa akaka mun’owu wa mpw’au. (Tanga Yoane 7:24.) Kansi vava tumonanga e mpw’a muntu, makete kaka tuzayanga mu kuma kiandi. Muna bong’e nona, kana nkutu dotolo diangangu ona osalanga e salu kiandi se mvu miayingi, olenda zaya kaka makete avo otadidi e mbevo muna mpwa yankatu. Kafwete toma winikina o mbevo avo ozolele zaya mawonso mu kuma kia kimbevo ye mpasi kemonanga. O dotolo olenda fila o mbevo kenda vangisa lufimpu muna masini metalanga e nitu a muntu muna kati (raio X). Avo kavangidi wo ko, ovanga e vilwa muna mpil’a mawuku kevana kwa mbevo. Diau dimosi mpe, ke tulendi toma zaya mpangi zeto ko avo tubatadidi  kaka muna mpw’au. Tufwete vava o bakula e mpila wantu bena muna kati. Dialudi vo, ke tulendi zaya ko mana mena muna ntima mia mpangi zeto. Muna kuma kiaki, ke tulendi bakula akaka ko nze una Yave ketoma kubabakulwilanga. Kansi tulenda vanga mawonso muna tanginina Yave. Mu nkia mpila?

3. Aweyi e nona ya wantu beyikwanga muna Bibila ilenda kutusadisila mu tanginina Yave?

³ Aweyi Yave kekadilanga ye selo yandi? Okubawinikinanga. Yave obakulanga mpe mambu mawonso benuananga mau ye una basansukila. Okubafwilanga e nkenda. Ekolo tulongoka una Yave kakadila yo Yona, Eliya, Anga yo Loti, tuzaya una tulenda tanginina Yave muna mpila tukadilanga ye mpangi zeto.

4. Ekuma tulenda kadila ye ngindu zabendomoka mu kuma kia Yona?

⁴ Wau vo ke tuzeye mawonso ko mu kuma kia mambu mabwila Yona, tulenda yindula vo Yona kafwanua bundwa vuvu ko yovo ke nkwa kwikizi ko. Yave yandi kibeni wakanikina Yona kenda samuna e mfundis’andi kuna Ninive. Kansi vana fulu kia lemvokela Yave, Yona wakota muna nzaza yayendanga ku fulu kiankaka yo ‘tina vana ndose a Yave.’ (Yona 1:1-3) Avo i ngeye, nga wadi vana Yona e lau diankaka kimana kalungisa e kiyekwa kiandi? Nanga kwadi wo vanga ko. Kansi, Yave wamvana e lau diankaka.—Yona 3:1, 2.

5. Adieyi tulenda longoka mu kuma kia sambu kia Yona kiasonama muna Yona 2:1, 2, 9?

⁵ Muna sambu kiandi, Yona wasonga kikilu e mpil’a muntu kakala. (Tanga Yona 2:1, 2, 9.) Dialudi vo Yona nkumbu miayingi kasamba kwa Yave, kansi e sambu kiandi muna vumu kia mbizi a maza kikutusadisanga mu bakula vo Yona ke mpasi muntu ko ona watina e kiyekwa kiandi. E sambu kiandi kiasonga vo nlembami kakala, ke ntokozi ko ye wazola lemvokela Yave. Ke diasivi ko mu mona vo Yave kasia sungididi ko muna vilwa wa Yona. Wawá e sambu kiandi yo kwamanana kunsadila se ngunza.

6. Ekuma tufwete sila e ngolo mu toma winikinanga?

⁶ Muna toma winikinanga akaka, divavanga vo twakala alembami ye akwa luzindalalu. Tuvuidi kuma tatu ikutufilanga mu vanga wo. Kuma kiantete, dikutusadisa mu lembi kala ye ngindu zabendomoka mu kuma kia akaka. Kiazole, tulenda bakula e ngindu ye makani ma mpangi eto, ediadi dikutusadisa mu kumfwila e nkenda. Kiatatu, tulenda sadisa o mpangi mu longoka e diambu mu kuma  kia yandi kibeni. Nkumbu miayingi o muntu obakula kaka una kemonanga vava kemokenanga yo muntu ankaka. (Nga. 20:5) Mpangi mosi una vo nkuluntu kuna Asia wavova vo: “Lumbu kimosi yavanga e vilwa walembi winikina vitila yazaya e ziku kia diambu. Yavovesa mpangi mosi ankento vo kafwete tomesa e mvutu kevananga muna tukutakanu. I bosi, yabakula vo mpangi ndioyo ankento kazeye toma tanga ko, ngolo zayingi kevanganga muna vana e mvutu muna tukutakanu.” Kieleka, diamfunu kikilu kwa akuluntu mu “teka wá” yovo zaya e ziku kia diambu vitila bavana e longi kwa mpangi.—Nga. 18:13.

7. Adieyi tulenda longoka muna dina Yave kavanga kwa Eliya?

⁷ Mu kuma kia mpila basansukila, fu ya kisi nsi ye kiwuntu kiau, diampasi dikalanga kwa mpangi zankaka mu vova una bemonanga. Adieyi tulenda vanga muna kubasadisa kimana baziula e ntima miau? Sungamena dina Yave kavanga kwa Eliya vava katinanga Izebele. Lumbu yayingi yavioka vitila Eliya kazayisa kwa Se diandi dia zulu una kamonanga. Yave watoma winikina Eliya. Yave wankasakesa yo kumvana e salu kiamfunu. (1 Nti. 19:1-18) Ntangwa mpe divavanga kwa mpangi zeto kimana baziula e ntima miau. Kansi vava kaka bevanga wo i tubakulwila una kikilu bemonanga. Avo tutanginini Yave muna kalanga ye luzindalalu, bekutuvovesa una bemonanga muna ntima. Ozevo, tufwete toma kubawinikinanga vava bekutuzayisanga una bemonanga.

8. Mun’owu wa sono kia Tuku 16:7-13, aweyi Yave kasadisila Anga?

⁸ O Anga wa selo kia Sarai, wavanga vilwa vava kayambulwa vo kakituka se nkaz’a Abarama. Vava Anga kayimita, wayantika veza Sarai wau vo sita kakala. E mambu mawokela yavana Anga katina kadi Sarai wansakanenanga. (Tuku 16:4-6) Wau vo tu wantu alembi lunga, tulenda yindula vo Anga nkwa lulendo kakala ona wafwanukina tumbwa. Kansi, Yave kabadikila Anga mu mpila yayi ko. Wafila mbasi mu kwenda kwa Anga. Vava mbasi kasolola Anga, wansadisa kimana kasoba e fu yandi yo kunsambula. Anga wabakula vo Yave wamonanga yo zaya mambu mawonso kanuananga mau. Wasivika kikilu yo yikila Yave vo, “Nzambi ona omonanga, . . . Okumbonanga.”—Tanga Tuku 16:7-13.

9. Ekuma Nzambi kafwila Anga e nkenda?

⁹ Nkia diambu Yave kazaya mu kuma kia Anga? Wazaya e mpil’a zingu kiandi ye mawonso kanuananga mau. (Nga. 15:3) Anga musi Engipito kakala ona wazingilanga muna nzo a Nyibere mosi. Ezak’e ntangwa wayimwenanga se nzenza. Nanga viangi kia yitu ye nsi andi kamonanga. Ke yandi kaka ko wakala nkento a Abarama. Kuna nz’ankulu, akaka muna selo yakwikizi ya Yave, akento ayingi bakalanga yau. Kansi, ediadi ke diakala muna kani dia Yave ko. (Mat. 19:4-6) Ke dikutusivikisanga ko mu zaya vo o tongo twa mpila yayi kimpala ye lumengo twatwasanga muna nzo. Yave wazaya vo Anga diambi kavanga muna lembi zitisa Sarai. Kansi, Yave wabakulanga una Anga kamonanga yo kumfwila e nkenda.

10. Aweyi tulenda toma zayila mpangi zeto?

¹⁰ Tulenda tanginina Yave muna vavanga bakula muntu yo nkwandi. Toma zayanga mpangi zaku. Mokenanga yau vitila ye kuna mfoko a lukutakanu, salanga yau muna salu kia umbangi. Avo dilendakana, olenda kubabokela benda dila kuna nzo aku. Avo ovangidi wo, olenda bakula vo mpangi ankento omonekanga vo ke zolanga vanga yikundi ko, kinga nkwa nsoni. O mpangi ayakala una ye nzimbu  zayingi omonekanga vo nzodi a nzimbu kinga nkwa ntim’amvevo. Yovo esi nzo ke belwakanga mu ola yambote ko muna tukutakanu kinga lubangamu benuananga lwau. (Yobi 6:29) Dialudi vo ke tuzolele kituka “ayakami a mambu mangani” ko. (1 Tim. 5:13) Kansi, diambote twazayanga mambu mu kuma kia zingu kia mpangi zeto. Ediadi dikutusadisa mu toma kubazaya.

11. Ekuma dinina o mfunu kwa akuluntu mu toma zayanga mameme?

¹¹ Kuna diak’e sambu, akuluntu bafwete toma zayanga e mpangi zau. Badika e nona kia mpangi Artur, ona wasalanga se nkengi a zunga. Yandi yo nkuluntu wankaka bakingula mpangi mosi ankento omonekanga vo nkwa nsoni. Mpangi Artur wavova vo: “Vava twamokena yandi twabakula vo o nkaz’andi wafwa kunim’a lukazalu lwau. Kana una vo e zingu kiandi kiampasi kiakala, wasadisa o wan’andi awole bazola Yave yo kituka se akwa vema muna salu kiandi. Kansi, owau ketoma monanga diaka ko ye onuananga ye kimbevo kia nkenda zasaka. Kana una vo i wau, o zola kwandi ye lukwikilu lwandi muna Yave lwatoma kumama. Twabakula vo tulenda longoka mayingi muna mbandu ambote ya mpangi ndioyo.” (Fili. 2:3) O nkengi a zunga ndioyo, mbandu a Yave katanginina. Yave otomene zaya e selo yandi yakwikizi ye mpasi benuananga zau. (Luv. 3:7) Akuluntu ana batomene zaya mameme, bakubama bena muna kubasadisa.

12. Nkia nluta kavua o mpangi Yip Yee wau katoma zaya mpangi andi muna nkutakani?

¹² Avo tutomene zaya e mambu ma zingu kia mpangi zeto ana bemonekenanga vo ke wantu ambote ko, twakubama tukala muna kubafwila e nkenda. Badika e nona eki: Mpangi ankento una ye nkumbu Yip Yee, ona ozingilanga kuna Ásia, wavova vo: “Mpangi mosi ankento muna nkutakani eto mu ndinga ngolo kevovelanga. Yayindula vo kakala ye fu yambote ko. Kansi, vava yavaika yandi muna salu kia umbangi, yabakula vo o mpangi ndioyo mbizi za maza ketekanga kuna zandu muna sadisa mase mandi. Muna tunta e sungididi kia wantu vana zandu divavanga vo katoma kaza.” Mpangi Yip Yee wakudikila vo: “Yalongoka vo muna toma bakula e mpangi zame, mfwete toma zaya e zingu kiau.” Ngolo divavanga muna toma zaya e mpangi zeto. Avo osadidi luludiku lwa Bibila lwa ziula o ntim’aku, otanginina Yave ona ozolanga “wantu a mpila zawonso.”—1 Tim. 2:3, 4; 2 Kor. 6:11-13.

13. Nze una wasonama muna nkand’a Tuku 19:15, 16, adieyi bavanga ambasi vava Loti kazingilanga? Ekuma?

¹³ Muna ntangw’a vuluza o moyo andi, Loti wazingila mu lemvokela tuludiku twa Yave. Mbasi zole bakingula Loti y’esi nzo andi yo kubavovesa vo bavaika muna mbanz’a Sodoma. Ekuma? Bavova vo: “Fwasa tufwasa e fulu kiaki.” (Tuku 19:12, 13) Muna lumbu kialanda muna mene, Loti y’esi nzo andi bakwamanana muna nzo. Muna kuma kiaki, ambasi balukisa diaka Loti. Kansi wazingila kwayingi. Tulenda yindula vo Loti katokanena ko dina Yave kamvovesa yovo nkolami kakala. Kansi, Yave wavanga mawonso muna kumvuluza. ‘Wau vo Yave wamfwila e nkenda,’ ambasi basimba o koko kwa Loti ye esi nzo andi yo kubavaikisa kuna mbazi a mbanza.—Tanga Tuku 19:15, 16.

14. Ekuma Yave kafwila Loti e nkenda?

¹⁴ Vena ye kuma yayingi yafila Yave mu fwila Loti e nkenda. Nanga Loti wakatikisa vaika muna nzo andi mu kuma kia wonga wa wantu bakala kuna mbazi a mbanza. Vakala mpe ye vonza yankaka. Nanga Loti wazaya dina diabwila atinu wole ana bavuabama muna mawulu ma nteke, vana ndimba wakala lukufi ye mbanza kazingilanga. (Tuku 14:8-12) Wau vo Loti nkento yo wana kakala yau, wete dia esi nzo andi katokanenanga. Vana ntandu, Loti mvuama kakala, muna kuma kiaki nanga nzo yambote kakala yau muna mbanz’a Sodoma. (Tuku 13:5, 6) Dialudi vo, ke dimosi ko muna mambu mama mafwana kakidila Loti mu lembi lemvokela Yave vana vau. Kana una vo i wau, Yave kasia sungididi ko muna vilwa wa Loti, kansi wambadikila se ‘muntu ansongi.’—2 Pet. 2:7, 8.

15. Vana fulu kia fundisa mavangu ma wantu, adieyi tufwete vanga?

¹⁵ Vana fulu kia fundisa akaka mu kuma kia mavangu mau, vanga mawonso muna toma bakula una bemonanga. Mpangi una ye nkumbu Veronica ona ozingilanga kuna Europa, wateza vanga e diambu diadi. Wavova vo: “Mpangi mosi ankento wamonekanga vo kakalanga wayanza ko. Va fulu kia yandi mosi kaka kakalanga. Ezak’e ntangwa, wonga yamonanga  muna mokena yandi. Kansi edi yayindula: ‘Kele vo yakala vana fulu kiandi, lusadisu lwa nkundi yadi vua o mfunu.’ Muna kuma kiaki, yabaka e nzengo za kunyuvula una kemonanga. I bosi, waziula o ntim’andi. Owau, itoma kumbakulanga.”

16. Ekuma tufwete lombelanga lusadisu muna sambu kimana twakala akwa ngemba?

¹⁶ Yave kaka otoma kutubakulanga. (Nga. 15:11) Muna kuma kiaki, sambanga kwa Yave kasadisa muna badikilanga akaka nze una yandi kekubabadikilanga yo zaya una olenda kubafwila e nkenda. E sambu kiasadisa mpangi mosi ankento una ye nkumbu Anzhela muna kala nkwa ngemba. Diampasi diakala kwa yandi mu kadila mu mpila yambote yo mpangi mosi ankento muna nkutakani andi. Mpangi Anzhela wavova vo: “Diasazu diadi kala kwa mono mu veza o mpangi ndioyo yo venga mokena yandi. Kansi, yalomba kwa Yave kansadisa yasonga e ngemba kwa mpangi ndioyo.” Nga Yave wavana e mvutu za sambu kia mpangi Anzhela? Wavova vo: “Yavaika yandi muna salu kia umbangi yo mokena yandi mu ola zayingi. Yatoma kunwunikina kuna ngemba zawonso. Owau itoma kunzolanga, yakubama ngina muna kunsadisa.”

17. Nkia kani tufwete kala diau?

¹⁷ Ke tufwete solanga ko kana nkia mpangi tusonga e ngemba. Kadi yau awonso benuananga ye mambu mayingi mampasi nze Yona, Eliya, Anga yo Loti. Ezak’e ntangwa, mambu mankaka mampasi benuananga mau, yau kibeni betwasanga mo. Muna vova e ludi, yeto awonso twabwa kala mu vonza kiaki. I dianu Yave kekutulombelanga vo, twakalanga e ntwadi ye mpangi zeto muna ntangw’a mpasi ye yakiese. (1 Pet. 3:8) Vava tulemvokelanga Yave, tusiamisanga e kintwadi kieto kia wan’a ngudi mu nza yawonso. Muna kuma kiaki, yambula twakala ye kani diatoma winikinanga, zaya yo fwilanga mpangi zeto e nkenda muna mpila tukadilanga yau.