Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 16

Tie Ye, Sukoa Ye Na Da Anwunvɔnezelɛ Ali

Tie Ye, Sukoa Ye Na Da Anwunvɔnezelɛ Ali

“Bɛmmanea sonla nyunlu bɛbua ndɛne, emomu bɛbua ndɛne fɔɔnwo.”​—DWƆN 7:24.

EDWƐNE 101 Bɛva Koyɛlɛ Bɛyɛ Gyima

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1. Gyihova anwo nɔhalɛ edwɛkɛ boni a Baebolo ne maa yɛnwu ye a?

SAA awie gyinla kɛzi ɛ nwonane de, ɛ nyunlu maanle nee wɔ kpole zo bua wɔ ndɛne a, kɛzi ɛbade nganeɛ ɛ? Ɛ nye ɛnrɛlie nwo. Yɛze kɛ Gyihova ɛnnea sonla nyunlu ɛmbua ndɛne, na ɛhye kyekye yɛ rɛle kpole! Kɛ neazo la, mɔɔ Samoɛle nleanle Gyɛsi amra ne mɔ la, yeannwu ninyɛne kɛ mɔɔ Gyihova nwunle ye la. Gyihova zele Samoɛle kɛ Gyɛsi amra ne mɔ ko bayɛ Yizilayɛ belemgbunli. Noko ɛnee ɔnze nuhua holɛ ko. Mɔɔ Samoɛle nwunle Gyɛsi ara nrenyia kpanyinli Yilayabe la, ɔhanle kɛ: “Nɔhalɛ nu, ahenle mɔɔ Gyihova ɛkpokpa ye la a gyi ɔ nyunlu ɛke la.” Ɛnee Yilayabe zɔho belemgbunli. “Noko, Gyihova zele Samoɛle kɛ: ‘Mmanea kɛzi ɔde la nee ye tendenle ne, ɔluakɛ mekpo ye.’” Ɛzukoalɛdeɛ ne a le boni? Gyihova doale zo kɛ: “Sonla nea mɔɔ ɛnyelɛ nwu ye la, noko Gyihova ɛdeɛ, ɔnea ahonle nu.”​—1 Sa. 16:1, 6, 7.

2. Kɛ mɔɔ Dwɔn 7:24 maa yɛnwu ye la, duzu ati a ɔnle kɛ yɛnea awie yɛbua ye ndɛne a? Maa ndonwo.

2 Kɛmɔ yɛ muala yɛnli munli la ati, yɛgyinla mɔɔ yɛnwu ye wɔ awie mɔ anwo la azo yɛbua bɛ ndɛne. (Kenga Dwɔn 7:24.) Noko mɔɔ yɛfa yɛ nye yɛnwu ye wɔ awie anwo la ɛngile kɛ yɛze ye kpalɛ. Kɛ ndonwo la, dɔketa mɔɔ ɛbe kpalɛ na ɔlɛ anwubielɛ bɔbɔ la ɛnrɛhola ɛnrɛva ɔ nye ɛnrɛnlea wuliravolɛ ala na ɔnrɛnwu ye ngyegyelɛ ne kpalɛ. Ɔwɔ kɛ ɔtie ye kpalɛ amaa yɛanwu ahenle kpɔkɛdelɛ nwo edwɛkɛ, yɛade ye nganeɛdelɛ bo nee mɔɔ bokɛboka nwo la. Bie a dɔketa ne baha kɛ ahenle ɛhɔpɛ scan amaa yeanwu mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔ ye sonla baka ne anu la. Saa dɔketa ne anyɛ ninyɛne ɛhye mɔ a, ɔnrɛhola ɔnrɛyɛ wuliravolɛ ne ayile kpalɛ. Zɔhane ala a saa yɛnea yɛ mediema wɔ ɛnyelɛ zo ala a, yɛnrɛde bɛ edwɛkɛ bo a. Ɔwɔ kɛ yɛnea ninyɛne yɛkɔ moa​—kɛzi ahenle mumua ne de la. Nɔhalɛ nu, yɛngola yɛnnwu mɔɔ wɔ awie mɔ ahonle nu la, yemɔti yɛnrɛde awie mɔ edwɛkɛ bo kpalɛ kɛ Gyihova la. Noko yɛbahola yɛabɔ mɔdenle yɛazukoa Gyihova. Wɔ adenle boni azo?

3. Kɛzi Baebolo nu edwɛkɛ mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la baboa yɛ amaa yɛazukoa Gyihova ɛ?

3 Kɛzi Gyihova nee ye azonvolɛ di ɛ? Ɔtie bɛ. Ɔsuzu bɛ tɛnlabelɛ nee deɛmɔti bɛyɛ ninyɛne bie mɔ la anwo. Na ɔda anwunvɔnezelɛ ali ɔkile bɛ. Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu kɛzi Gyihova nee Dwona, Yilaegya, Heega yɛɛ Lɔɔto lile la anwo la, bɛmaa yɛnlea kɛzi yɛbazukoa Gyihova wɔ kɛzi yɛ nee yɛ mediema di la anu.

TIE YE KPALƐ

4. Duzu ati a bie a yɛbanyia Dwona anwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ ɛ?

4 Kɛmɔ yɛnze Dwona tɛnlabelɛ ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo la ati, bie a yɛbaha kɛ ɛnee ɔnli nɔhalɛ yɛɛ bɛsoa ye a, ɔngɔ. Gyihova maanle ye adehilelɛ fɔɔnwo kɛ ɔha ndɛnebualɛ edwɛkɛ wɔ Nenɛvɛ. Noko kɛ anrɛɛ Dwona badie la, ɔvole meli ɔhɔle ɛleka fofolɛ amaa “yeavi Gyihova anye zo.” (Dwona 1:1-3) Saa ɛdawɔ a, anrɛɛ ɛbava nwolɛ adenle zɔhane wɔamaa Dwona bieko ɔ? Bie a ɛnrɛyɛ. Noko Gyihova yɛle zɔ.​—Dwona 3:1, 2.

5. Duzu a Dwona edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwona 2:1, 2, 9 la maa yɛnwu ye wɔ ɔ nwo a?

5 Yɛnwu sonla holɛ mɔɔ ɛnee Dwona de la wɔ ye asɔneyɛlɛ ne anu. (Kenga Dwona 2:1, 2, 9.) Ɔda ali kɛ ɛnee ɔta ɔyɛ asɔne, na ɛhye le nuhua ko ala. Asɔneyɛlɛ zɔhane boa maa yɛnwu kɛ ɔnle awie mɔɔ ɔnriandile gyimalilɛ ala. Ye edwɛkɛ ne da ali kɛ, ɛnee ɔbɛlɛ ɔ nwo aze, ɔkile anyezɔlɛ yɛɛ ɛnee yeziezie ɔ nwo kɛ ɔbadie Gyihova. Tɛ mgbane ala yɛɛ Gyihova vale ye adwenle ziele Dwona subane mgbalɛ ne mɔ azo, ɔdiele ye asɔneyɛlɛ na ɔmaanle ɔdoale ye ngapezo gyima ne azo a!

Saa yɛnwu edwɛkɛ ne amuala a, ɔbamaa yɛahola yɛala anwunvɔnezelɛ ali kpalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 6) *

6. Duzu ati a nvasoɛ wɔ zo kɛ yɛbadie awie mɔ kpalɛ a?

6 Saa yɛbahola yɛadie awie mɔ kpalɛ a, ɔwɔ kɛ yɛbɛlɛ yɛ nwo aze na yɛnyia abotane. Ndelebɛbo nsa bie ati a ɛhye anwo hyia a. Mɔɔ limoa, ɔnrɛmaa yɛnrɛnyia awie mɔ anwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, ɔbamaa yɛanwu yɛ mediema adwenle nee kɛzi bɛte nganeɛ la, na yemɔ bamaa yɛaze bɛ anwunvɔne. Yɛɛ mɔɔ tɔ zo nsa, bie a yɛbaboa ahenle yɛamaa yeanwu debie kpalɛ mɔɔ wɔ ye nu la. Ɔdwu mekɛ ne bie a, yɛdayɛ mumua ne, yɛnnwu yɛ ngyegyelɛ kyesɛ yɛka kɛzi yɛte nganeɛ la anwo edwɛkɛ yɛkile awie. (Mrɛ. 20:5) Asafo nu kpanyinli bie mɔɔ wɔ Asia la hanle kɛ: “Mekakye kɛ, ɛnee mennyia abotane mendie awie mɔ kolaa na meadendɛ. Mendule adiema raalɛ bie folɛ kɛ, ɔwɔ kɛ ɔnyia anyuhɔlɛ wɔ ye mualɛ ɛmaanlɛ nu wɔ debiezukoalɛ bo. Nzinlii menwunle kɛ amuanrɛɛ ɛnee ɔngola kenga kpalɛ, ɔti ɔbɔ mɔdenle kpalɛ na yeamaa mualɛ.” Wɔnwu deɛmɔti ɔhyia kɛ asafo nu kpanyinli biala ‘te nɔhalɛ mɔɔ wɔ’ edwɛkɛ bie anu kolaa na yeadu folɛ la!​—Mrɛ. 18:13.

7. Duzu a ɛsukoa ɛfi kɛzi Gyihova nee Yilaegya lile la anu a?

7 Ɔnla aze kɛ yɛ mediema bie mɔ baha kɛzi bɛte nganeɛ la anwo edwɛkɛ ɔlua kɛzi bɛtetele bɛ, bɛ amaamuo anzɛɛ kɛzi bɛde la ati. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa bɛ yɛamaa bɛahola bɛaha bɛ ahonle nu edwɛkɛ ɛ? Kakye adenle mɔɔ Gyihova luale zo nee Yilaegya lile wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛnriandi Gyɛzɛbɛle la. Mekɛ guale nu kolaa na Yilaegya ahola aha ye ahonle nu edwɛkɛ ahile ye anwuma Selɛ ne. Gyihova diele ye kpalɛ. Akee ɔmaanle Yilaegya anwosesebɛ na ɔvale gyima mɔɔ anwo hyia la ɔmaanle ye. (1 Arl. 19:1-18) Bie a ɔbalie mekɛ na yɛ mediema ahola aha bɛ edwɛkɛ ahile yɛ, noko saa bɛkola bɛyɛ zɔ a, yɛɛ yɛbanwu kɛzi bɛte nganeɛ la kpalɛ a. Saa yɛsukoa Gyihova na yɛnyia abotane a, bɛbahola bɛanyia yɛ nu anwodozo. Yemɔti saa bɛkulo kɛ bɛka kɛzi bɛte nganeɛ la anwo edwɛkɛ bɛkile yɛ a, ɔwɔ kɛ yɛtie bɛ kpalɛ.

NWU Ɛ MEDIEMA MRENYIA NEE MRAALƐ KPALƐ

8. Kɛ mɔɔ Gyɛnɛsese 16:7-13 ka la, kɛzi Gyihova boale Heega ɛ?

8 Heega mɔɔ ɛnee le Sɛleeyae sonvolɛ la yɛle ngoaseade wɔ mekɛ mɔɔ bɛvale ye bɛmaanle Ebilam kɛ ɔ ye la. Heega nrenzɛle na ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔgolo Sɛleeyae mɔɔ ɛnee ɛtɛwole la anwo. Ɛhye gyegyele Sɛleeyae kpalɛ, yemɔti ɔvoanle Heega ɔvile sua nu. (Gyn. 16:4-6) Kɛ mɔɔ yɛnli munli la ati, bie a yɛbaha kɛ mɔɔ dole Heega la fɛta ye ɔluakɛ ɔmbu debie. Noko tɛ zɔhane a Gyihova nwunle Heega a. Ɔzoanle anwumabɔvolɛ wɔ ɔ nwo ɛkɛ. Mɔɔ anwumabɔvolɛ ne nwunle ye la, ɔboale ye ɔmaanle ɔhakyile ye subane na ɔyilale ye. Heega dele nganeɛ kɛ, Gyihova anye wɔ ɔ nwo na ɔze ye tɛnlabelɛ ne. Ɛhye hanle ye maanle ɔhanle Gyihova anwo edwɛkɛ kɛ, ɛle “Nyamenle mɔɔ ɛnwu debie, . . . ahenle mɔɔ nwu me la.”​—Kenga Gyɛnɛsese 16:7-13.

9. Mɔɔ Nyamenle nee Heega ɛlɛdi la, duzu a ɔzuzule nwo a?

9 Duzu a Gyihova nwunle ye wɔ Heega anwo a? Ɛnee ɔze Heega tɛnlabelɛ ne kpalɛ nee mɔɔ yehɔ nu la amuala. (Mrɛ. 15:3) Ɛnee Heega le Yigyibitinli mɔɔ ɛradɛnla Hibuluma aako nu a. Bie a ɔdele nganeɛ kɛ bɛngulo ye edwɛkɛ. Bie a ɔ nwo lɔle ye abusua ne nee ye sua zo. Ɛnee tɛ ɔ ngome a ɔle Ebilam aye a. Mekɛ bie mɔɔ ɛze la, nɔhavoma bie mɔ gyale mraalɛ dɔɔnwo. Noko ɛnee tɛ Gyihova bodane mɔɔ ɔlɛ la ɛne. (Mat. 19:4-6) Yemɔti ɔnyɛ nwanwane kɛ ɛnee nungulehwenlɛ nee butulelilɛ wɔ agyalɛ zɛhae mɔ anu la. Gyihova anga kɛ ɔlua ɛhye ati, mɔɔ Heega ɛyɛ la le ye adenle zo, noko yɛze kɛ ɔzuzule Heega tɛnlabelɛ ne anwo ɔhɔle moa.

Bɔ mɔdenle kɛ ɛbanwu ɛ mediema mrenyia nee mraalɛ kpalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 10-12) *

10. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanwu yɛ mediema kpalɛ ɛ?

10 Saa yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbade yɛ mediema edwɛkɛ bo a, ɛnee yɛlɛsukoa Gyihova. Nwu ɛ mediema kpalɛ. Ɛ nee bɛ ɛbɔ adawu wɔ debiezukoalɛ bo, ɛ nee bɛ ɛhɔ daselɛlilɛ na saa ɔkɛyɛ boɛ a, to ɛ sa fɛlɛ bɛ maa bɛrali aleɛ wɔ wɔ sua nu. Saa ɛyɛ zɔ a, bie a ɛbanwu kɛ adiema raalɛ bie mɔɔ ɛte nganeɛ kɛ ɔngulo menli la se nyiane, ɛbanwu kɛ adiema nrenyia bie mɔɔ ɛte nganeɛ kɛ ɔkulo nwonane afoa nu ninyɛne la yɛ nyele kpalɛ anzɛɛ bie a ɛbanwu kɛ abusua bie mɔɔ bɛnda bɛmba debiezukoalɛ ndɛ la ɛlɛyia dwazotia. (Dwobu 6:29) Nɔhalɛ nu, ɔnle kɛ ‘yɛfa yɛ nloa yɛwulowula awie mɔ edwɛkɛ nu.’ (1 Tim. 5:13) Noko ɔle kpalɛ kɛ yɛbanwu yɛ mediema nee tɛnlabelɛ mɔɔ bɛwɔ nu la kpalɛ, ɛhye bamaa yɛanwu deɛmɔti bɛyɛ ninyɛne bie mɔ la.

11. Duzu ati a nwolɛ hyia kɛ asafo nu mgbanyima nwu mboane ne kpalɛ a?

11 Ɔwɔ kɛ asafo nu mgbanyima titili nwu bɛ mediema kpalɛ. Suzu adiema nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Artur mɔɔ ɛnee sonle kɛ maangyebakyi zo neavolɛ la anwo nea. Ɔ nee asafo nu kpanyinli ko hɔkpɔlale adiema raalɛ bie mɔɔ ɛnee ɔse nyiane la. Artur ka kɛ: “Yɛnwunle kɛ ɔgyale la yeangyɛ yɛɛ ɔ hu wule a. Ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ ɔyiale la, ɔholale ɔtetele ɔ mra mraalɛ nwiɔ ɔmaanle bɛnyinle wɔ sunsum nu. Kɛkala, ɔ nye ɛnnwu debie kpalɛ yɛɛ yenyia adwenle nu ewule. Noko, diedi nee ɛlɔlɛ mɔɔ ɔlɛ ɔmaa Gyihova la kɔ zo yɛ kpole. Yɛnwunle kɛ yɛlɛ dɔɔnwo yɛsukoa wɔ yɛ diema raalɛ ne anwo.” (Fel. 2:3) Ɛnee maangyebakyi zo neavolɛ ɛhye ɛlɛdi Gyihova neazo ne anzi. Gyihova ze ye mboane ne yɛɛ nyane mɔɔ bɛdi la. (Ɛzɛ. 3:7) Asafo nu mgbanyima mɔɔ ze mboane ne kpalɛ la kola boa bɛ kpalɛ.

12. Mɔɔ adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yip Yee nwunle adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ ye asafo ne anu kpalɛ la, kɛzi ɔboale ye ɛ?

12 Saa ɛ gɔnwo Kilisienenli bie anwo yɛ wɔ ahyi a, bɔ mɔdenle kɛ ɛbazukoa ɔ nwo debie ekyi, yemɔ baboa wɔ amaa wɔade ye edwɛkɛ bo. Kɛ neazo la, adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yip Yee na ɔde Asia la ka kɛ: “Ɛnee adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ me asafo ne anu la ɛlɛtendɛ a, ɔteɛdea nu. Mendele nganeɛ kɛ ɔ nye ɛtɛtele. Noko mɔɔ me nee ye hɔle daselɛlilɛ la, menwunle kɛ, ɛnee ɔ nee ye awovolɛ tɔne fɛlɛ wɔ gua nu. Amaa bɛadɔ la, ɔwɔ kɛ ɔteɛdea nu ɔkpaye.” Yip Yee toa zo kɛ: “Menwunle kɛ, amaa meade me mediema edwɛkɛ bo la, ɔwɔ kɛ menwu bɛ kpalɛ.” Ɔhyia mɔdenlebɔlɛ amaa wɔanwu ɛ mediema kpalɛ. Noko saa ɛdi Baebolo nu folɛdulɛ mɔɔ se yɛbuke yɛ ahonle nu la azo a, ɛbava Gyihova mɔɔ kulo “menli ngakyile kɔsɔɔti” la agyakɛ.​—1 Tim. 2:3, 4; 2 Kɔl. 6:11-13.

DA ANWUNVƆNEZELƐ ALI

13. Kɛ mɔɔ Gyɛnɛsese 19:15, 16 ka la, mɔɔ Lɔɔto hwehwenle ɔ bo aze la, duzu a anwumabɔvolɛ ne mɔ yɛle a, na duzu ati ɔ?

13 Wɔ tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la anu, Lɔɔto anyɛ ye ndɛ andie Gyihova. Anwumabɔvolɛma nwiɔ hɔkpɔlale Lɔɔto na bɛzele ye kɛ ɔ nee ye abusua ne ɛvi Sodɔm. Duzu ati ɔ? Bɛhanle kɛ: “Yɛsɛkye sua ɛhye.” (Gyn. 19:12, 13) Aleɛ kahye la, ɛnee Lɔɔto nee ye abusua ne tɛbɔ sua nu. Yemɔti anwumabɔvolɛma ne bɔle Lɔɔto kɔkɔ bieko. Noko, “[ɔhwenlehwenlenle] ɔ bo aze.” Bie a yɛbabua Lɔɔto ndɛne kɛ ɔle anyetele yɛɛ ɔnyɛ tieyɛ. Noko Gyihova hɔle zo boale ye. “Ɔlua Gyihova anwunvɔnezelɛ ti,” anwumabɔvolɛ ne mɔ zɔle ye abusua ne asa na bɛvale bɛ bɛvile sua ne azo.​—Kenga Gyɛnɛsese 19:15, 16.

14. Bie a duzu ati a Gyihova zele Lɔɔto anwunvɔne a?

14 Bie a ɔlua ndelebɛbo bie mɔ ati a Gyihova zele Lɔɔto anwunvɔne a. Bie a ɛnee Lɔɔto sulo sua ne azo amra la ati a ɛnee ɔlɛtwenlehwenle ɔ bo aze a. Ɛnee ngyegyelɛ gyɛne noko wɔ ɛkɛ. Ɔkɛyɛ kɛ ɛnee Lɔɔto ze arelemgbunli nwiɔ ne mɔɔ hɔguale bilewu ahuma ne anu wɔ bɔnza ne anu la. (Gyn. 14:8-12) Ɛnee Lɔɔto le kunli yɛɛ ɔlɛ ngakula, yemɔti bie a ɛnee ɔlɛdwenle ye abusua ne anwo. Bieko, ɛnee Lɔɔto le sukoavolɛ, yemɔti bie a ɛnee ɔlɛ sua kɛnlɛma wɔ Sodɔm. (Gyn. 13:5, 6) Nɔhalɛ nu, Lɔɔto ɛnrɛhola ɛnrɛva ninyɛne ɛhye mɔ ɛnrɛyeye ɔ nloa wɔ tieyɛ mɔɔ yeanyɛ la anwo. Noko, Gyihova bule ɔ nye guale Lɔɔto nvonleɛ zo na ɔbule ye kɛ ɔle “tenlenenli.”​—2 Pita 2:7, 8.

Saa yɛtie bɛ kpalɛ a, ɔbamaa yɛade bɛ edwɛkɛ bo na yɛala anwunvɔnezelɛ ali yɛahile bɛ (Nea ɛdendɛkpunli 15-16) *

15. Kɛ anrɛɛ yɛbabua awie ndɛne wɔ ye nyɛleɛ nwo la, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

15 Kɛ anrɛɛ ɛbanlea awie nyɛleɛ wɔabua ye ndɛne la, bɔ mɔdenle kɛ ɛbade ye nganeɛdelɛ bo. Adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Veronica mɔɔ wɔ Europe la yɛle ɛhye bie. Ɔka kɛ: “Dahuu ɛnee adiema raalɛ bie anyunlu ɛnde, ɛnee ɔta ɔte ɔ nwo. Ɛnee metendɛ meahile ye bɔbɔ a mesulo. Noko mendwenlenle nwolɛ kɛ, ‘Saa mewɔ ye tɛnlabelɛ ne anu a, anrɛɛ mebahyia agɔnwolɛ nwo.’ Yemɔti membizale ye kɛzi ɔ nwo de la. Na ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔka ye ahonle nu edwɛkɛ yeahile me! Kɛkala menwu ye kpalɛ.”

16. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛyɛ asɔne kɛ Gyihova ɛboa yɛ ɔmaa yɛze anwunvɔne ɛ?

16 Gyihova ala a te yɛ edwɛkɛ bo kpalɛ a. (Mrɛ. 15:11) Yemɔti, sɛlɛ ye kɛ ɔboa wɔ ɔmaa ɛnwu awie mɔ kpalɛ kɛ mɔɔ ɔnwu bɛ la na ɛde bɛ edwɛkɛ bo amaa wɔaze bɛ anwunvɔne. Asɔneyɛlɛ boale adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Anzhela la ɔmaanle ɔzele awie mɔ anwunvɔne. Ɛnee ɔ nee adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ ye asafo ne anu la anloa ɛnzɛ bɛ nwo. Anzhela ka kɛ: “Anrɛɛ mebahola meaheha me adwenle meahile ye na meahwe me nwo meavi ɔ nwo. Noko menzɛlɛle Gyihova kɛ ɔboa me ɔmaa menla anwunvɔnezelɛ ali mengile adiema raalɛ ɛhye.” Asoo Gyihova diele Anzhela asɔneyɛlɛ? Ɔtoa zo kɛ: “Me nee ye hɔle daselɛlilɛ, yemɔ anzi me nee ye dendɛle dɔnehwele dɔɔnwo. Menvile atiakunlukɛnlɛma nu mendiele ye. Kɛkala, mekulo ye kpole kpalɛ na meva mezie me nye zo kɛ mebaboa ye.”

17. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a?

17 Ɛnrɛhola ɛnrɛze ɛ mediema bie mɔ anwunvɔne ɛnrɛgyakyi bie. Bɛ muala bɛyia ngyegyelɛ kɛ Dwona, Yilaegya, Heega yɛɛ Lɔɔto la. Fane dɔɔnwo ne ala, bɛdabɛ mumua ne a bɛfa ngyegyelɛ ne bɛba bɛ nwo zo a. Noko nɔhalɛ ne a le kɛ, yɛ muala yɛva ngyegyelɛ yɛra yɛ nwo zo ɛlɛ. Ɔti a Gyihova se yɛde yɛ gɔnwo mɔ nyane bo la. (1 Pita 3:8) Saa yɛtie Gyihova a, yɛmaa koyɛlɛ mɔɔ wɔ yɛ ewiade amuala abusua kɛnlɛma ne anu la yɛ kpole. Yemɔti bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ, saa yɛ nee yɛ mediema ɛlɛdi a, yɛbadie bɛ, yɛazukoa bɛ na yɛala anwunvɔnezelɛ ali yɛahile bɛ.

EDWƐNE 87 Bɛla! Ɛbanyia Anwosesebɛ

^ ɛden. 5 Kɛ alesama mɔɔ ɛnli munli la, yɛta yɛnyia awie mɔ anwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ. Noko Gyihova ɛnle zɔ fee, yemɔ “ɔnea ahonle nu.” (1 Sa. 16:7) Edwɛkɛ ɛhye bamaa yɛanwu kɛzi Gyihova vile ɛlɔlɛ nu boale Dwona, Yilaegya, Heega yɛɛ Lɔɔto la. Eza ɔbamaa yɛanwu kɛzi yɛbazukoa Gyihova wɔ kɛzi yɛ nee yɛ mediema di la anu.

^ ɛden. 52 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Ɔgyegye adiema nrenyia kpanyinli ne kɛ adiema kpavolɛ ne ɛha amozi wɔ debiezukoalɛ bo la, noko nzinlii ɔnwunle kɛ amuanrɛɛ ɔyiale kale esiane.

^ ɛden. 54 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Mɔlebɛbo ne, ɛnee daselɛlilɛ ekpunli zo neavolɛ ne dwenle kɛ adiema raalɛ ne ɛngulo menli, noko nzinlii ɔnwunle kɛ ɛnee ɔse nyiane yɛɛ ɔ nye ɛnlie nwo kɛ ɔ nee menli mɔɔ ɔnze bɛ kpalɛ la badu.

^ ɛden. 56 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Mɔɔ adiema raalɛ bie nwunle adiema raalɛ gyɛne kpalɛ la, ɔnwunle kɛ tɛ kɛ ɔngulo menli yɛɛ ɔnde ɔ nyunlu kɛ mɔɔ ɛnee ɔsuzu kɛ ɔde wɔ mekɛ mɔɔ ɔyiale ye wɔ Belemgbunlililɛ Asalo la.