1. Amunu ue egbɔ̄nyiɛ na Baibol tɔgɛ akiiloo Jɛhova a?

ENIAGE a kɔ pya nɛɛ a biaɛ a dɛɛa nyɔɔ kɛ̄ o ekpaloo, o sī ale kɛ̄ o mɛā le doo ni? Naa daba, naale enia a. Ɛp kɛ̄ alu nu egbɔ̄nyiɛ doo, kɔ Jɛhova naa biaɛ i dɛɛa nyɔɔ aba nu pya nɛɛ mɔmadɛɛ̄! Bu edoba, sɔ̄ Samuɛl bee ɛp pya miɔŋɔ nɛɛdam Jesi, a naa bee muɛ̄ nu Jɛhova bee muɛ̄. Jɛhova ebee kɔ nɛ Samuɛl kɔ ziī nwiī nɛɛdam Jesi gaa le lu mɛnɛ pya Izrɛl. Mɛ amunu aba ni? Sɔ̄ Samuɛl bee muɛ̄ saaro Jesi a kura Eliab, a bee kɛɛrɛ kɔ, ‘Bu kaka nɛɛ Jɛhova etɔā nɔɔ̄ bee le eyira ye kɛ̄sī.’ Eliab bee mɛā bee nɛɛ mɛnɛ ebɔloo. “Mɛ Jɛhova bee kɔ nɛ Samuɛl kɔ: ‘O a ɛp ye mɛā ale kɛ̄ ye gā-nyɔɔ le doo, nyɔnɛbee m bee ye kiī.’” E na i nɔ aāloo a? Jɛhova bee sikɛ̄ kɔ: “Nɛɛ wee ɛp kɛ̄ mɛā nɛɛ le doo, mɛ Jɛhova wee ɛp beenyiɛ nɛɛ.”—1 Sam 16:1, 6, 7.

2. Dookɛ̄ alu ekɔ doo bu kpa Jɔn 7:24, e na anua ii le ebiaɛ pya nɛɛ dookɛ̄ i wa muɛ̄ doo a? Naa nɛ edoba.

² Doodoo pya nɛɛ a naa mmana, dɛ̄dɛɛ̄ i wee biaɛ pya nɛɛ dookɛ̄ i wa muɛ̄ doo. (Buū Jɔn 7:24.) Mɛ aāloo nu dɛɛ̄ i muɛ̄, kunɛ nwīgbagbara nu na i dap suā akiiloo ziī nɛɛ a. Bu edoba, dɔktɔ a wee para bonɛɛ kaāna edap suā kunɛ nwīgbagbara nu akiiloo nɛɛ a gaa bo tɛ̄maloo e’ɛp ye. E’ɛrɛ egbaɛ̄tɔ̄loo lo nɛɛ kaāna lo a gbī esuā nu akiiloo kɛ̄ ebee lu edoo ye pie loo doo, pya eyɔloo a wee ɛrɛ, ale kɛ̄ nu gaa ye ziloo doo. Lo dɔktɔ dap nage kɔ nɛ lo nɛɛ loo dumɛ a, kɔ a doo X-ray lokwa a dap muɛ̄ dumɛloo a ye le bu loo. Lo a naale wo, lo dɔktɔ dap ye nɛ pie a naa bɔloo. Bu aba lo sīdee, ii le edap dābeeloo pya i wuga  nɛɛdam le nɛɛwa aba tɛ̄maloo e’ɛp kɛ̄ wa mɛā le doo. I ɛrɛ epiiga lo esuā taɛ dua nɛɛ ba lu. Bu kaka, ii dap suā nu a le bu beenyiɛ nɛɛ, nyɔɔwo ii le edap dābeeloo pya dɔɔ̄na dookɛ̄ Jɛhova doo. Mɛ i dap piiga lo enɔ Jɛhova. Bu mɛ sīdee?

3. Bu mɛ sīdee na pya ue a le bu Baibol alu ekɔ bu ekobee ue ama eyerebah i nɛ kɔ i nɔ Jɛhova a?

³ Jɛhova wee aara pya a ye taāŋabah doodoo wa? A wee wa gbaɛ̄tɔ̄loo. A dābeeloo wa kɛ̄tɔɔ̄ le nu ba gaa tɛɛ̄ bu. E a tɔgɛ toesaɛ̄ wa kumaloo. Kuma sɔ̄ i gaa nɔ kɛ̄ Jɛhova bee doo pya nu ama nɛ Jona, Elaija, Haga, le Lɔt, i naa ɛp kɛ̄ i dap nɔ Jɛhova doo sɔ̄ i gaa nyɔɔnɛ pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa dania nu.

4. E na anua i dap ɛp Jona bu pɔrɔ sīdee a?

⁴ Aāloo kɛ̄ nɛɛ ɛp nu doo, i dap biaɛ Jona kɔ alu nɛɛ a naa bɔloo eture nyiɛloo, ale tɔɔ̄ agara. Jɛhova bee ye nɛ lok kɔ a zue yereue biaɛ nɛ pya Nineve. Mɛ taā Jona gbaɛ̄tɔ̄loo, a bee yii bu fah maā sa teera kii dɔɔ̄na barasī, “aa kɛ̄ sī Jɛhova.” (Jona 1:1-3) Ekɔ o bee sigekɛ̄ nɛ dee Jona kɔ a si lo tam ni? Naale ebee dap waɛ. Kerewo, Jɛhova bee muɛ̄ nu anua a bɔloo edoo wo.—Jona 3:1, 2.

5. E na o nɔ akiiloo Jona aāloo pya ye ue a le bu kpa Jona 2:1, 2, 9 a?

⁵ Jona bee tɔgɛ dua nɛɛ alu tɛ̄maloo kara a bee yere. (Buū Jona 2:1, 2, 9.) Bu kaka, kara ama le yɛɛ ziī pya kara Jona bee yere, lo a i yerebah nɛ kɔ i ɛp ye emanyɔɔ kunɛ nɛɛ a bee teera aaloo ye esiatam. Pya ue a bee kɔ tɔgɛ kɔ a bee ɛrɛ kumalookɛ̄, doo yaa, sa biaɛfii lo egbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova. Nu anua Jɛhova naa bee ɛp tɛɛ̄ ekwɔ Jona lo, taāwo, a bee agara ye kara, sa kiisī lo esu ye siātam doodoo nɛɛ mɔmanudɛɛ̄.

6. E na anua a bɔloo kɔ i gbaɛ̄tɔ̄loo nu leere a?

⁶ Lokwa i dap gbaɛ̄tɔ̄loo pya dɔɔ̄na leere, alu ebɛɛ̄ kɔ i kumalookɛ̄ sa egerebu. A ɛrɛ taa nu anua a bɔloo edoo wo. Tuatua, ii le enwaabah bege ue pya dɔɔ̄na. Eree baɛ, i dap suā kɛ̄ nu ye tɔɔ̄loo doo le nu anua a doo nu bu sīdee a le doo wo, e lo ama eyerebah i nɛ kɔ i tɔgɛ toesaɛ̄ ye kumaloo. E lo eree taa, i dap yerebah nɛ lo nɛɛ kɔ a dābeeloo aba ɛɛ. Pio sɔ̄ ii wee aadee dābeeloo aba ii mmɛ sɔ̄ i ekɔa kɛ̄ nu i tɔɔ̄loo doo. (Kam 20:5)  Ziī nɛɛ kanɛɛ alu Asia bee kɔ: “A ɛrɛ sɔ̄ m bee nwaabah kɔ ue lɛɛ m gae dābeeloo nu a gaa bee lu ekɔ. M bee kɔ nɛ ziī wuga nɛɛwa kɔ a kwabaloo kɛ̄ a agara ebip doo bie enɔānu. Sɔ̄ esaa, m bee suā kɔ a naa para buū nu leere sa a su ye gbɛnɛ epiaga bah lo edap agara ebip.” Naa ɛp kɛ̄ alu ebɛɛ̄ kɔ ziī ziī nɛɛ kanɛɛ a dasī “dā” nu lɛɛ ba gae nɛ zuurabahtɔ̄ doo a!—Kam 18:13.

7. E na o nɔ aāloo kɛ̄ Jɛhova bee aara Elaija doo a?

⁷ Wee agaloo pio pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa ekɔ kɛ̄ nu wa tɔɔ̄loo doo nyɔɔ kɛ̄ a bee lu ekpɔā wa aākɛ̄ doo, doonu wa barasī, ale dua nɛɛ ba lu. E na i doo lokwa a wa waɛbah ekɔ kɛ̄ nu wa tɔɔ̄loo doo i nɛ a? Kɛɛrɛbu nu Jɛhova bee doo loo Elaija sɔ̄ a bee teera aaloo Jezibɛl. Pio dee bee tɛɛ̄ lɛɛ Elaija gae kɔ kɛ̄ nu bee ye tɔɔ̄loo doo nɛ ye Tɛ a le li bunyɔɔ. Jɛhova bee ye gbaɛ̄tɔ̄loo kaāna. A bee yere mɛm loo Elaija sa ye nɛ tam esi. (1 Mɛnɛ 19:1-18) A dap su sɔ̄ bah pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa lɛɛ ba gae dap i kɔ ue nɛ, mɛ lo ba doo wo i dap suā kɛ̄ nu wa tɔɔ̄loo doo. Lo i nɔ Jɛhova tɛ̄maloo e egerebu, ba edap i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ. E sɔ̄ ba gbī ekɔ kɛ̄ nu wa tɔɔ̄loo doo, i ɛrɛ egbaɛ̄ wa tɔ̄loo leere.

8. Dookɛ̄ Jɛnɛsis 16:7-13 kɔ doo, bu mɛ sīdee na Jɛhova bee yerebah nɛ Haga a?

⁸ Haga nwiīnɛɛwa a wee sitam nɛ Sarai, bee doo nu ezu sɔ̄ a bee lu esu ye nɛ Abram doodoo ye wa. Sɔ̄ Haga bee su bu a bee bɔātɛ̄ e’ɛp Sarai kuma kɛ̄, nyɔɔbee a naa bee ɛrɛ lɔgɔ nwiī. Lo kɛ̄tɔɔ̄ bee bee piya mmɛ lo dɔ Sarai bee kpo Haga lɛaloo. (Jɛn 16:4-6) Aāloo kɛ̄ nɛɛ a naa mmana ɛp nu doo, Haga ɛɛ kaāna pɔrɔ wa lo a bɔloo enɛ ye kpɔte. Mɛ Jɛhova naa bee ɛp Haga doo wo. A bee yere ye ɛnjɛl ye ma. Sɔ̄ lo ɛnjɛl bee ye muɛ̄, a bee ye yerebah nɛ kɔ a kwabaloo ye elap dogo sa ye nɛ leelee. Haga bee suā kɔ Jɛhova gaa bee ye ɛp, e a suā dɛ̄dɛɛ̄ nu akiiloo ye kɛ̄tɔɔ̄. Wo bee doo kɔ a kure ye ‘Bari a muɛ̄ nu, nɛɛ a bee mɛ muɛ̄.’—Buū Jɛnɛsis 16:7-13.

9. E na Bari bee kɛɛrɛbu loo sɔ̄ a bee nyɔɔnɛ Haga danianu a?

⁹ E na Jɛhova bee muɛ̄ bu Haga ani? A bee suā ye kɛ̄tɔɔ̄ le dɛ̄dɛɛ̄ nu a gaa bee tɛɛ̄ bu. (Kam 15:3) Haga bee le wa Ijipt lo a bee tɔɔ̄ tɔ pya Hibru. Pio sɔ̄ wee ye tɔɔ̄ge loo kɔ ɛɛ nɛɛ saanɛɛ ni? Wee ye taɛge emuɛ̄ pya ye butɔ le ye buɛ̄ ni? Naale aba alɛ na a bee le wa Abram a. A ɛrɛ sɔ̄ pya nɛɛdam ba yira agɛrɛ gaa bee ii nu a eeloo ziī ka wa. Mɛ naa bee le kɛ̄ Jɛhova bee nɔɔ doo lo aā bɔātɛ̄. (Mat 19:4-6) Nyɔɔwo, a naa lu i nyɛŋia loo kɔ kɛ̄tɔɔ̄ ama wee nua emaanyiɛ le baaloo butɔ. Kere sɔ̄ Jɛhova naa bee leere ue Haga kɔ a lɛɛbeekɛɛ̄ Sarai a, i suā leere kɔ a bee kɛɛrɛbu loo kɛ̄tɔɔ̄ Haga le nu a gaa bee tɛɛ̄ bu.

10. Bu mɛ sīdee na i dap suāloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa leere a?

¹⁰ I dap nɔ Jɛhova sɔ̄ i piiga lo edābeeloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa. Suā loo pya o wuga nɛɛdam le nɛɛwa leere. Nyɔɔnɛ wa kɔnia ue lɛɛ enɔānu gae bɔātɛ̄ le sɔ̄ enɔānu e’ina kuma, nyɔɔnɛ wa si uwe zue ue, e lo a waɛ kue wa loo nuede. Lo o doo wo, o dap muɛ̄ kɔ wuga nɛɛwa a bee kɔ a naa wee yiiloo nɛɛ a, lu  nɛɛ kɛɛ wee bɔp, e wuga nɛɛdam o kɛɛrɛ kɔ ɛrɛ zɔ wee ye nia a, lu nɛɛ a para aara saanɛɛ, ale pya butɔ a wee bialoo bia dumɛ loo enɔānu a, ɛrɛ gbānasī ba gaa kpesī. (Job 6:29) Kerewo, naa bɔloo kɔ i “gɔmgɔm.” (1 Tim 5:13) Kɛ̄adoo, a lee esuā nu akiiloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa le nu ba etɛ̄na bu bu dum.

11. E na anua alu ebɛɛ̄ kɔ pya kanɛɛ a suāloo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa ba gaa kuūdɛɛ̄loo a?

¹¹ Alu ebɛɛ̄ kɔ pya kanɛɛ a suā nu akiiloo kɛ̄tɔɔ̄ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa lo ba gaa kuūdɛɛ̄loo. Naa kɛɛrɛ bu edoba ziī wuga nɛɛdam a kura Artur lo a gaa bee sitam doodoo nɛɛ kuūdɛɛ̄loo sɛkiut. Alɛ le ziī nɛɛ kanɛɛ bee siloo ziī wuga nɛɛwa, lo kɛɛ wee ye bɔp sa a naa wee dap yiiloo nɛɛ. Artur bee kɔ, “I muɛ̄ kɔ sɔ̄ naa bee binia sɔ̄ ba bee iya ziī sa ye dam bee u. E kaɛlɛɛ nu finiabah a bee kpesī, a bee kpɔā baɛ pya ye miɔŋɔ nɛɛwa kɔ ba a dap si tam nɛ Jɛhova. Mɛ nyaawo, dɛɛ̄ ye gaa ye yɔ, sa a gaa tɔga. Kerewo, wereloo le yira a ɛrɛ bu Jɛhova kiisī lo e’agatɛ̄. I muɛ̄ kɔ i ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu enɔ aāloo le edoba wuga nɛɛwa ama.” (Fil 2:3) Nɛɛ kuūdɛɛ̄loo sɛkiut ama gaa bee nɔ edoba Jɛhova. Jɛhova suāloo pya ye naana pee le taāŋa ba gaa tɛɛ̄ bu. (A’aa 3:7) Pya kanɛɛ a suāloo wa gbo naana pee leere edap wa yerebah nɛ.

12. Wuga nɛɛwa a kura Yip Yee bee ɛrɛ biī doodoo wa sɔ̄ a bee suāloo ziī wuga nɛɛwa a le bu wa bɔŋanaloo leere?

¹² Sɔ̄ o suā kɛ̄tɔɔ̄ pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa le bu, o bɔātɛ̄ eto wa esaɛ̄, kere adoo kɛ̄ ba wee doonu doo wee a dap bɛā. Naa kɛɛrɛ bu edoba ama. Wuga nɛɛwa a kura Yip Yee a tɔɔ̄ Asia bee kɔ, “ziī wuga nɛɛwa a wee le i bɔŋanaloo wee kɔ eea-eea ue. Bee mɛ tɔɔ̄ loo bee kɔ a naa ɛrɛ enwadɛɛ̄. Mɛ sɔ̄ m bee ye nyɔɔnɛ si uwe zue ue, m bee suā kɔ a wee yerebah nɛ ye tɛ le ka oo bari bie kɛ̄du. A ɛrɛ edana muɛ̄ nɛ nyɔɔ lokwa pya ye nɛɛ du dap ye dā muɛ̄.” Yip Yee bee kɔ yereloo kɔ: “M bee nɔ kɔ lo edābeeloo pya na wuga nɛɛdam le nɛɛwa, alu ebɛɛ̄ kɔ m suā wa kɛ̄tɔɔ̄ leere.” A gbī epiaga lo edap suāloo pya i wuga leere. Kerewo, sɔ̄ o nyɔɔnɛ zuurabahtɔ̄ a le bu Baibol lo a kɔ o su baɛbah suā pya dɔɔ̄na, o gaa nɔ Jɛhova lo a wereloo “dɛ̄dɛɛ̄ pya nɛɛ.”—1 Tim 2:3, 4; 2 Kɔr 6:11-13.

13. Dookɛ̄ Jɛnɛsis 19:15, 16 kɔ doo, e na pya lo ɛnjɛl bee doo sɔ̄ Lɔt naa bee nwaabah a, e e na anua a?

¹³ Sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ bee agaloo Lɔt, a naa bee nwaabah gbaɛ̄tɔ̄loo zuurabahtɔ̄ Jɛhova. Baɛ pya ɛnjɛl bee siloo Lɔt sa ye kɔ nɛ kɔ a su pya ye butɔ aā Sɔdɔm. Nyɔɔ e ni? Ba bee kɔ: “Nyɔnɛbee i e’ina loo egbee kɛ̄ ama.” (Jɛn 19:12, 13) Lo dee a za nyɔɔnɛ, Lɔt le pya ye butɔ bee lege bu lo buɛ̄. Nyɔɔwo pya lo ɛnjɛl bee sikɛ̄ zuurabahtɔ̄ Lɔt. “Mɛ a [bee] ɔbɛloo.” I dap biaɛ Lɔt kɔ alu nɛɛ a naa tɔgɛ nia, ale bee a naa gbaɛ̄tɔ̄loo. Kerewo, Jɛhova naa bee ye lɛɛbaloo. “Nyɔɔ kɛ̄ Jɛhova bee ye ɛrɛ toesaɛ̄ loo doo,” pya lo ɛnjɛl bee aabah pya ye butɔ sa wa ture lɛɛ bu buɛ̄ a kuma ee.—Buū Jɛnɛsis 19:15, 16.

14. E na anua Jɛhova bee dap ɛrɛ toesaɛ̄ loo Lɔt a?

¹⁴ A ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu anua Jɛhova bee ɛrɛ toesaɛ̄ loo Lɔt. Naa daba Lɔt bee ɛrɛ bɔɔ loo pya a bee tɔɔ̄ kɛ̄ ee buɛ̄ a. Pya dɔɔ̄na nu bɔɔ bee lenage. Lɔt ebee dap suā loo baɛ pya mɛnɛ buɛ̄ ebee dɔ bu bana bitumen bie ziī pɛɛkɛ̄ a le waɛ kpaɛ̄ lo buɛ̄. (Jɛn 14:8-12) Doodoo nɛɛ a bee le tɛ sa lunage dam, Lɔt bee dap bura nu akiiloo pya ye butɔ. Gbaāloo wo, Lɔt bee ɛrɛ zɔ, nyɔɔwo bee dap ɛrɛ kaāna ekpedɛɛ̄ tɔ bie Sɔdɔm. (Jɛn 13:5, 6) Bu kaka, lɔgɔ nu ama naale ebee doo kɔ Lɔt aa nwaabah gbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova. Kerewo, taā Jɛhova ɛp tɛɛ̄ ekwɔ Lɔt, a bee ye ɛp nua nɛɛ “kaāna dogo.”—2 Pit 2:7, 8.

15. Taā i aadee biaɛ pya dɔɔ̄na, e na a bɔloo kɔ i doo a?

¹⁵ Taā o aadee biaɛ kɛ̄ pya dɔɔ̄na doo nu doo, piiga lo edābeeloo kɛ̄ nu wa tɔɔ̄ loo doo. Ziī wuga nɛɛwa a tɔɔ̄ Europe a kura Veronica bee piiga lo edoo wo. A bee kɔ: “A ɛrɛ ziī wuga nɛɛwa a wee bialoo begesī. A wee bialoo tɔɔ̄ aba ɛɛ. Pio  sɔ̄, bɔɔ wee mɛ aa lo eyii ye loo. Mɛ m bee kɛɛrɛ kɔ, ‘lo m bee le bu dua kɛ̄tɔɔ̄ ama m bee gbī nɛɛ eyii mɛ gbo.’ Nyɔɔwo, m bee biaɛfii lo ebip kɛ̄ nu ye tɔɔ̄loo doo. E a bee bɔātɛ̄ ekɔ ye kɛ̄tɔɔ̄ mɛ nɛ! Nyaawo m suā gbɛnɛ-edo nu a ye kiiloo.”

16. E na anua i yere kara bara yerebah lo e’ɛrɛ toesaɛ̄ a?

¹⁶ Aba nɛɛ a i dābeeloo leere na Jɛhova. (Kam 15:11) Bara ye kɔ a yerebah a nɛ lo emuɛ̄ pya dɔɔ̄na dookɛ̄ alɛ wa muɛ̄ doo sa dābeeloo kɛ̄ etɔgɛ toesaɛ̄ wa kumaloo doo. Yere kara bee yerebah nɛ ziī wuga nɛɛwa a kura Anzhela kɔ a tɔgɛ toesaɛ̄. Ziī wuga nɛɛwa a bee le bu wa bɔŋanaloo wee aga enyɔɔnɛ ye dania nu. Anzhela bee kɔ: “Ebee waɛ enwaabah bege ue lo wuga nɛɛwa ama sa ‘kpoora loo’ ye lɛɛ loo. Mɛ m bee bara Jɛhova kɔ a yerebah mɛ nɛ lo edap dābeeloo wuga nɛɛwa ama.” Jɛhova bee agara ge kara Anzhela ni? A kɔ yereloo kɔ: “I bee gbaa si uwe zue ue sa kɔnia ue bu nyɔɔnyɔɔ sɔ̄. M bee su toesaɛ̄ ye gbaɛ̄ma tɔ̄loo. Nyaawo m were ye loo kaāna, sa m ebiaɛrafii lo eyerebah ye nɛ.”

17. E na i biaɛfii lo edoo a?

¹⁷ Oo le edap suāloo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa lo ba gbī kɔ o to wa esaɛ̄. Doodoo Jona, Elaija, Haga, le Lɔt, pio aba gaa kpesī taāŋa lo a wa lu bah. Bu kaka, ɛrɛ sɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ ii wee nua taāŋa loo aba ii. Nyɔɔwo, alu nu suānu le loo kɔ Jɛhova gbī kɔ i ɛrɛ aba ekɛɛrɛ kumaloo ɛnia ii. (1 Pit 3:8) Sɔ̄ i gbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova, i yere mɛm loo keebee gbaaloo a le yɛɛ pya i butɔ a le tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ nyɔuwe. Nyɔɔwo, doraa i biaɛfii lo enɔ Jɛhova tɛ̄maloo enyɔɔnɛ pya i wuga bu yira danianu leere.