1. Naa dui dia mɛtɛ di’ekeketshelo diendana la Jehowa diatosholɛ Bible?

ONDE wɛ ayolanga di’anto kosalɛ akambo lo ndjela lokoho layɛ la demba, woho wele elungi kayɛ kana l’ɔtɛ wa diema diayɛ? Ondo ndooko. Ekɔ dui di’ekeketshelo dia mbeya dia Jehowa hatosalɛ akambo lo ndjela kɛnɛ kakoka washo w’onto mɛna! Ɛnyɛlɔ, etena kakende Samuɛlɛ ana wa Jɛse, nde kɔmɛna kɛnɛ kakɛnyi Jehowa. Jehowa akatɛ Samuɛlɛ dia ɔnaki Jɛse ɔmɔtshi la pami ayonga nkumekanga k’Isariyɛlɛ. Ko ɔna akɔna? Lam’akɛnyi Samuɛlɛ Eliyabɛ, ɔnaki Jɛse l’enondo, nde akate ate: “Ndooko onyake okitami w’esɔ waki Jehowa nde ɔnɛ ambemala lanɛ la ntondo kande.” Eliyabɛ akɛnamaka oko nkumekanga. “Koko Jehowa akatɛ Samuɛlɛ ate: ‘Todjake yimba lo ɛnamelo kande ndo lo diema diande, nɛ dia dimi lambootona.’” Wetshelo akɔna wakondjaso? Jehowa akatetemala mbita ate: “Onto mɛnaka ɛnamelo ka lo washo, koko Jehowa mɛnaka l’etei k’otema.”​—1 Sa. 16:1, 6, 7.

2. Oko wadiɛnya Joani 7:24, lande na kahatahombe nombosha onto oma lo ɛnamelo kande? Sha ɛnyɛlɔ.

² Oko weso keema kokele, sho tshɛ tekɔ la mbekelo ka nombosha anto akina oma lo ɛnamelo kawɔ. (Adia Joani 7:24.) Koko sho mbeyaka akambo yema tshɛ tsho lo kɛnɛ kendana la onto oma lo kɛnɛ kɛnaso la washo aso. Ɛnyɛlɔ, kaanga dɔkɔtɛlɛ diele la yimba efula ndo dia manamana hateya akambo efula lo menda ɔkɔnyi tsho. Nde pombaka mpokamɛ ɔkɔnyi dimɛna naka nde nangaka mbeya esakelo wakalongola ɔkɔnyi, woho wayaokande lo kɛnɛ kendana la hemɔ kande kana tolembetelo tɛnya di’onto akɔ ekɔ la hemɔ. Dɔkɔtɛlɛ mbeyaka nɔmba dia vɔ mbosala ɛgzamɛ wa rayons-X dia mɛna l’etei ka demba di’ɔkɔnyi. Naka dɔkɔtɛlɛ hasadi ngasɔ, kete nde mbeyaka ndjosha ɔkɔnyi esakelo wa kɔlɔ. Woho akɔ waamɛ mbele, hatoteya anangɛso l’akadiyɛso dimɛna lo menda tsho ɛnamelo kawɔ. Sho pombaka  nyanga dia mbeya weho akɔna w’anto wewɔ mɛtɛ. Lo mɛtɛ, sho hatokoke mbadia kɛnɛ kele l’etema w’anto, diakɔ diele hatokoke pondjo mbeya anto akina dimɛna oko Jehowa. Koko sho koka nsala tshɛ dia mbokoya Jehowa. Lo ngande?

3. Ngande wayotokimanyiya ɛkɔndɔ w’oma lo Bible wa lo sawo nɛ dia mbokoya Jehowa?

³ Ngande wasalɛ Jehowa atɛmɔdi ande akambo? Nde mbahokamɛka. Nde mbidjaka yimba lo akambo wele la wɔ ndo lo awui tshɛ wakonge la shɛngiya le wɔ. Ndo nde mbaokaka kɛtshi. Etena katatasɛdingola woho wakasalɛ Jehowa Jɔna, Elidja, Hangara ndo Lɔta akambo asɔ, nyɛsɔ tende woho wakokaso mbokoya Jehowa lo woho wasalɛso anangɛso l’akadiyɛso akambo.

4. Lande na kakokaso monga la kanyi ya kɔlɔ lo dikambo dia Jɔna?

⁴ Lam’ele hateye akambo tshɛ wendana la Jɔna, sho koka ndjɔfɔnya ɔnɛ nde komonga onto la mbɛkɛ otema ndo komonga la kɔlamelo. Nde akalongola didjango oma le Jehowa dia tewoya ase Niniva losango la kilombo. Koko lo dihole dia nkitanyiya, Jɔna akɔtɔ lo masuwa otsha lo dihole dikina “mangana la Jehowa.” (Jɔna 1:1-3) Onde wɛ otokoka mbisha Jɔna diaaso dikina dia nkotsha ɔkɛndɛ ande? Ondo bu. Koko, Jehowa aki l’ɛkɔkɔ wa nsala dui sɔ.​—Jɔna 3:1, 2.

5. Wetshelo akɔna wamboyokondja lo dikambo dia Jɔna oma lo ɛtɛkɛta wele lo Jɔna 2:1, 2, 9?

⁵ Jɔna akɛnya woho w’onto wakinde mɛtɛ oma lo dɔmbɛlɔ diakandasale. (Adia Jɔna 2:1, 2, 9.) Aha la taamu, l’atei w’alɔmbɛlɔ efula wakasale Jɔna, dɔmbɛlɔ sɔ tokimanyiyaka diaha mbɔɔsa tsho oko onto lakalawɔ ɔkɛndɛ ande. Ɛtɛkɛta ande mɛnyaka dia nde aki l’okitshakitsha, aki la lowando ndo aki onto lakayashikikɛ dia nkitanyiya Jehowa. Aha la taamu, Jehowa akɛnyi kɛnɛ kaki ledia ka ditshelo dia Jɔna, nde akakadimola dɔmbɛlɔ diande ndo akatetemala nkamba la nde oko omvutshi!

6. Lande na kele ekɔ ohomba nsala la wolo dia mpokamɛ dimɛna?

⁶ Dia mpokamɛ anto akina dimɛna, sho pombaka monga l’okitshakitsha ndo la solo dia lotutsha. Ekɔ ohomba mbidja welo l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ esato. Ntondotondo, hatotonga esadi eto dia mbisha kanyi ya kɔlɔ lo dikambo di’anto. Ɔkɔkɔ wa hende, sho koka nsɛdingola nsaki ndo eyango wele l’anangɛso ndo dui sɔ diayotokimanyiya dia ndeka mbaoka kɛtshi. Ndo ɔkɔkɔ wa sato, sho koka nkimanyiya onto dia nde mbeya dui dimɔtshi lo dikambo  diande hita. Lo tena dimɔtshi, hatoshihodia dimɛna woho wayaokaso naka tatatɛkɛta dui diakɔ. (Tok. 20:5) Ekumanyi kɛmɔtshi ka l’Asie mbutaka ate: “Dimi mbohɔka dia mbala kɛmɔtshi lakasale munga ka ntɛkɛta la ntondo ka mpokamɛ awui tshɛ. Lakatɛ kadiyɛso kɛmɔtshi dia nde pombaka ndowanya kɔmatɛrɛ yashande lo nsanganya. L’ɔkɔngɔ diko, lakayeya dia nde aki l’okakatanu dia mbadia, diakɔ diele komonga dui dia wɔdu dia nde mbisha kɔmatɛrɛ.” Ekɔ ohomba mɛtɛ dia ekumanyi “mpokamɛ dikambo dimɛna” la ntondo ka mbisha dako!​—Tok. 18:13.

7. Wetshelo akɔna wamboyokondja oma lo woho wakasalɛ Jehowa Elidja akambo?

⁷ Anangɛso l’akadiyɛso amɔtshi mbokaka wolo mbuta woho wayaokawɔ l’ɔtɛ w’awui wendana la lɔsɛnɔ lawɔ, mbekelo yawɔ ndo lonto lawɔ. Ngande wakokaso mbakimanyiya dia vɔ todiholɛ etema awɔ? Tohɔ woho wakasalɛ Jehowa Elidja akambo etena kakandalawɔ Jɛzabɛlɛ. Akɔshi nshi efula la ntondo ka Elidja ndjotɛ She lele l’olongo kɛnɛ tshɛ kaki l’otema ande. Jehowa akoohokamɛ la yambalo tshɛ. Oma laasɔ, nde akakeketsha Elidja ndo akawosha olimu wa dimɛna wa nsala. (1 Ku. 19:1-18) Mbeyaka mbɔsa etena k’otale di’anangɛso l’akadiyɛso ndjoyaoka dimɛna dia nsawola la so, koko paka lam’ayowototɛ kɛnɛ kele l’etema awɔ mbayotoshihodia tokanyi tawɔ mɛtɛ. Naka sho mbokoya Jehowa lo monga la solo dia lotutsha, kete vɔ koka mbɛkɛ etema le so. Oma laasɔ, lam’ayowonga suke dia totɛ woho wayaokawɔ, sho pombaka mbahokamɛ la yambalo tshɛ.

8. Lo ndjela Etatelo 16:7-13, ngande wakakimanyiya Jehowa Hangara?

⁸ Hangara, okambi wa Sarayi wa womoto akasale akambo oko enginya etena kakandakome wadi aki Abrama. Hangara akatshu diemi ndo oma laasɔ nde akatatɛ mɔnyɔla Sarayi, laki komonga l’anande hita. Awui wakakome lo kɔlɔ ko Sarayi akatshanya Hangara. (Eta. 16:4-6) Le so sho anto wele bu kokele, sho koka mbuta tsho ɔnɛ Hangara aki womoto l’otako lakasunganaka nongola dilanya. Koko aha kanyi shɔ mbaki la Jehowa lo dikambo dia Hangara. Jehowa akatome ondjelo ande ɔmɔtshi otsha le nde. Etena kakawoshola ondjelo ɔsɔ, nde akookimanyiya dia ntshikitanya kanyi yande ndo akɔɔtshɔkɔla. Hangara akashihodia dia Jehowa kombonya yimba ndo akeyaka dimɛna okakatanu waki la nde. Dui sɔ diakotshutshuya dia mbelɛ Jehowa ɔnɛ “Nzambi kɛna, . . . ɔnɛ lamɛna.”​—Adia Etatelo 16:7-13.

9. Nzambi akadje yimba lo akambo akɔna lo woho wakandasalɛ Hangara akambo?

⁹ Kakɔna kakɛnyi Jehowa le Hangara? Nde akeyaka dimɛna lɔsɛnɔ l’edjedja laki la Hangara ndo awui wakandakikɛ. (Tok. 15:3) Hangara aki ose Edjibito lakadjasɛka lo nkumbo kɛmɔtshi k’ose Hɛbɛru. Onde nde akayaokaka lo tena dimɔtshi oko ɔngɛndangɛnda? Onde nde aki la olengolengo dikambo dia nkumbo kande ndo dia wodja ande wa lootɔ? Aha nde oto mbaki wadi aki Abrama. L’etena kɛmɔtshi, apami amɔtshi wa kɔlamelo waki la wadi efula. Koko ɔsɔ komonga sangwelo diaki Jehowa dia l’etatelo. (Mat. 19:4-6) Diakɔ diele aha la taamu, dikambo sɔ diakelaka mbala efula ekakatanu wa wolo lo nkumbo, ɛnyɛlɔ kandjema ndo tokumbɛkumbɛ. Jehowa akeyaka dia komonga dimɛna dia Hangara salɛ Sarayi akambo aha la dilɛmiɛlɔ, sho koka monga l’eshikikelo dia nde akadje yimba lo akambo waki la nde.

10. Ngande wakokaso nyanga dia mbeya anangɛso l’akadiyɛso dimɛna?

¹⁰ Sho koka mbokoya Jehowa naka tayoyadjaka  onto l’onto lo dihole di’osekande. Yanga dia mbeya ananyɔ l’akadiyɛyɛ dimɛna. Sawolaka la wɔ la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ wa nsanganya, sambishaka la wɔ ndo naka kokaka, elɛkawɔ dia ndjɔlɛ la wɔ yangɔ. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ ayeya dia kadiyɛso kakayɔsaka dia hadje anto lo demba, ekɔ kanga ɔsɔnyi ndo ɔnangɛso lakayafɔnyaka dia nde nangaka lomombo, ekɔ onto lalongɔna efula kana nkumbo kɛmɔtshi kakoma mbala efula l’ɔkɔngɔ lo nsanganya kekɔ lo diɛnɛ la ɔlɔshamelo. (Jɔbɔ 6:29) Lo mɛtɛ, sho hatohombe “ndjatambiya l’akambo akana.” (1 Tim. 5:13) Koko, ekɔ dimɛna sho mbeya awui amɔtshi wendana la anangɛso ndo l’akadiyɛso ndo kɛsɔ ayotokimanyiya dia ndjadja lo dihole diawɔ.

11. Lande na kele ekɔ ohomba dia dikumanyi mbeya ɛkɔkɔ dimɛna?

¹¹ Lo yoho ya laande, dikumanyi pombaka mbeya akambo wendana l’anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ wele lo ekokelo kawɔ. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka ɔnangɛso ɔmɔtshi lelɛwɔ Artur laki omendji w’otshimbedi. Nde la ekumanyi kekina wakembola kadiyɛso kɛmɔtshi kakɛnamaka dia ekɔ ɔsɔnyi ndo kakayanganyaka l’anto akina. Artur mbutaka ate: “Takayeya dia nde akavusha omɛnde yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshukana. Kaanga mbakinde l’ekakatanu, nde akodia ana ahende wa wamato waki la lonyuma la dimɛna. Nde ekɔ la paa lo washo nshi nyɛ ndo aki l’ɔkɔmwɛlɔ. Kaanga mbediɔ ngasɔ, ngandji ndo mbetawɔ kande le Jehowa kakatshikala nge. Takɛnyi dia taki l’awui efula wa mbeka oma l’ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ ka kadiyɛso.” (Flpɛ. 2:3) Omendji w’otshimbedi ɔsɔ akayelaka ɛnyɛlɔ ka Jehowa. Jehowa mbeyaka ɛkɔkɔ ande ndo paa yele la wɔ. (Eto. 3:7) Dikumanyi dieya ɛkɔkɔ dimɛna wekɔ l’akoka wa mbakimanyiya.

12. Wahɔ akɔna wakakondja kadiyɛso Yip Yee lo nyanga dia mbeya kadiyɛso kɛmɔtshi ka l’etshumanelo?

¹² Naka wɛ nyanga dia mbeya akambo wele l’osekayɛ Okristo lɛnayɛ oko nde ekɔ yomalomala, kete wɛ ayowoka kɛtshi. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi. Yip Yee ladjasɛ l’Asie mbutaka ate: “Kadiyɛso kɛmɔtshi ka l’etshumanelo kaso tɛkɛtaka ewelewele. Lakawɔsaka oko nde bu la loshilambo. Koko lam’akamasambisha la nde, lakayeya dia nde akakimanyiyaka ambutshi ande dia sondjaka nse lo lobingu. Nde akahombaka mbelɛwelɛ dia nkotola waa kidiya.” Yip Yee kotshaka ate: “Lakashihodia ɔnɛ dia mana anangɛso l’akadiyɛso mfundo, dimi pombaka mbeya akambo wendana la wɔ.” Paka mbidja welo dia wɛ ndeka mbeya anangɛso dimɛna. Koko, naka wɛ  ndjela dako dia lo Bible diata dia dihwɛ anto otema, kete wɛ ekɔ lo mbokoya Jehowa looka “weho w’anto tshɛ” ngandji.​—1 Tim. 2:3, 4; 2 Kɔr. 6:11-13.

13. Lo ndjela Etatelo 19:15, 16, kakɔna kakasale andjelo etena kakatshimbatshimbaka Lɔta, ndo lande na?

¹³ L’etena kɛmɔtshi k’ohomba ka lo lɔsɛnɔ lande, Lɔta komonga suke dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ wa Jehowa. Andjelo ahende wakaye le Lɔta ko wakawotɛ dia ntomba la nkumbo kande oma lo Sɔdɔma. Lande na? Vɔ wakawotɛ ɔnɛ: “Tayanga ndanya dihole nɛ.” (Eta. 19:12, 13) La wedi a pindju, Lɔta la nkumbo kande wakatshimbatshimbaka la ngelo. Ko andjelo wakahɛmɔla Lɔta nto. Koko “nde akatshimbatshimbaka.” Sho koka mbɔsa Lɔta oko onto laki la wendjudi ndo laki komonga l’okitanyiya. Koko, Jehowa kombohekɔ. “L’ɔtɛ wa kɛtshi kakawoke Jehowa,” andjelo wakakimɛ nkumbo kɛsɔ l’anya ndo wakaalɔmbɔla otsha l’andja w’osomba.​—Adia Etatelo 19:15, 16.

14. Lande na ondo kakoke Jehowa Lɔta kɛtshi?

¹⁴ Jehowa akoke Lɔta kɛtshi l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ efula. Ondo Lɔta akengengaka ntshika luudu lande l’ɔtɛ wakandokaka anto waki l’andja w’osomba wɔma. Waale ekina wakikɔ nto. Ondo Lɔta akeyaka dia nkumi ya dikanga hiende yakatambɛ l’afuku waki la olembo kana elongo suke la okidi ɔmɔtshi. (Eta. 14:8-12) Oko wakinde omi ndo ombutshi wa pami, Lɔta akayakiyanyaka dikambo dia nkumbo kande. Ndo nto, Lɔta aki kanga ɔngɔnyi, laasɔ ondo nde aki la luudu la dimɛna la Sɔdɔma. (Eta. 13:5, 6) Lo mɛtɛ, ɛkɔkɔ ɛsɔ kokoka nshimba Lɔta dia nkitanyiya mbala kakɔ ɔtɔi kɛnɛ kakawotɛ Jehowa. Koko, Jehowa kombika washo lo munga ya Lɔta, ndo nde akawɔshi oko “onto ɔlɔlɔ.”​—2 Pe. 2:7, 8.

15. Lo dihole dia mɔnyɔla ditshelo di’onto ɔmɔtshi, ahombaso nsala?

¹⁵ Lo dihole dia mɔnyɔla ditshelo di’onto okina, sala la wolo dia nshihodia woho wayaokande. Veronica, kadiyɛso kɛmɔtshi kele l’Erɔpɛ, akasale la wolo dia nsala ngasɔ. Nde mbutaka ate: “Kadiyɛso kɛmɔtshi akɛnamaka  oko aki tena tshɛ la lonyangu. Nde akayanganyaka l’anto akina. Mbala mɔtshi, laki la wɔma dia nsawola la nde. Koko, lakakanyiya nte: ‘Otondonga dimi kele nde, tshike lotonga l’ohomba w’ɔngɛnyi ɔmɔtshi.’ Ko lakɔshi yɛdikɔ ya mbombola woho wakandayaokaka. Ko nde akatatɛ diholɛmi otema! Wonya ɔnɛ leeya awui efula wendana la nde.”

16. Lande na kahombaso nɔmba dia nkondja ekimanyielo dia mbokana kɛtshi?

¹⁶ Onto laamɛ leya dimɛna woho wayaokaso ele Jehowa. (Tok. 15:11) Diakɔ diele, lɔmbande dia kokimanyiya dia wɛ mbɔsa anto akina woho wawaɔsande ndo mbeya woho wa mbaoka kɛtshi. Dɔmbɛlɔ mbakakimanyiya kadiyɛso Anzhela dia ndeka mbokana kɛtshi. Kadiyɛso kɛmɔtshi ka l’etshumanelo kawɔ aki l’okakatanu dia mbokana l’anto. Anzhela mbutaka ate: “Kɔkɔ ate kwɛ tshiki lototala lo djonga ya mɔnyɔla kadiyɛso kɛsɔ ndo mbeewewɔ. Koko lakalɔmbɛ Jehowa dia nde kimanyiyami dia dimi mana kadiyɛso kɛsɔ mfundo.” Onde Jehowa akakadimola dɔmbɛlɔ dia Anzhela? Nde tetemalaka mbuta ate: “Lakasambisha la nde ndo l’ɔkɔngɔ w’esambishelo, lakasawola la nde l’edja ka wenya efula. Lakoohokamɛ la kɛtshi tshɛ. Ɛlɔ kɛnɛ loowoka ngandji efula ndo lamboyashikikɛ dia mbokimanyiya.”

17. Kakɔna kahombaso ndjashikikɛ dia nsala?

¹⁷ Wɛ hahombe nsɔna anangɛso kana akadiyɛso wahombayɛ mboka kɛtshi. Mbeyaka monga ko amɔtshi l’atei awɔ, ɛnyɛlɔ Jɔna, Elidja, Hangara, ndo Lɔta, wakayatongɛ ekakatanu vɔamɛ. Koko lo mbuta mɛtɛ, lo yɛdikɔ mɔtshi shoamɛ ndjatongɛka ekakatanu. Mbokɛmaka lande na katɔlɔmba Jehowa dia sho mbokana kandji onto l’ɔnango. (1 Pe. 3:8) Etena kakitanyiyaso Jehowa, sho salaka dia kaamɛ monga lo nkumbo kaso ka diambo ka l’andja w’otondo kele la weho w’anto wotshikitanyi. Ɔnkɔnɛ, lo diɔtɔnganelo diasaso l’anto akina, nyɛsɔ toyashikikɛ dia mpokamɛ, mbeya ndo mbokana kɛtshi.