1. a) ¿Achkë wä rubʼanik nkitjoj kiʼ chrij le Biblia ri qachʼalal Russell chqä ri rachiʼil? b) ¿Achkë rma kan ütz wä rubʼanik ri tjonïk riʼ?

PA MÁS bʼaʼ 100 junaʼ qa, ri qachʼalal Russell chqä ri rachiʼil, jun koʼöl molaj ri nkinukʼuj wä ruwäch ri Ruchʼaʼäl Dios, xekiʼän moloj rchë nkinaʼej achkë nukʼüt le Biblia chrij Jehová, Jesucristo, ri kamïk chqä ri kolotajïk. Ryeʼ chöj ma kʼayewal ta xkiʼän che rä rubʼanik ri kitjonik. Jun chkë ryeʼ nuʼän wä jun kʼutunïk, y chrij riʼ jontir yekinukʼuj ri textos bíblicos ri kikʼwan wä kiʼ rkʼë ri najin nkinukʼuj ruwäch. Taq xkiʼän yän riʼ, nkitzʼibʼaj wä ronojel ri xqʼax chkiwäch. Rma rutzil Jehová, ri cristianos riʼ xqʼax kʼïy naʼoj chkiwäch ri ye kʼo chpan le Biblia ri kʼa kʼo na kejqalen chqawäch röj komä.

2. ¿Achkë rma kʼo mul ma pa rubʼeyal ta nqʼax pa qajolon ri profecías ye kʼo chpan le Biblia?

² Ri tijoxelaʼ riʼ chanin xkitzʼët chë ma junan ta ri nanukʼuj rij jun profecía chwäch ri yeʼanukʼuj ri nkʼaj chik naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Ri profecías más wä kʼayewal nuʼän pa rubʼeyal nqʼax pa ajolon. ¿Achkë rma? Naʼäy, jun profecía más chanin nqʼax pa ajolon taq najin chik ntzʼaqät o taq xbʼanatäj yän. Rukaʼn, rchë ütz ütz nqʼax pa ajolon, kʼo chë nanukʼuj rij ru-contexto. We xa xuʼ jun peraj rchë ri profecía nqatzʼët y ma nqatzʼët ta ri nkʼaj chik, rkʼë jbʼaʼ ma pa rubʼeyal ta xtqʼax pa qajolon. Y achiʼel ta ya riʼ xbʼanatäj rkʼë ri profecía kʼo chpan ri wuj Joel. Tqanukʼuj ri profecía riʼ chqä tqatzʼetaʼ achkë rma nkʼatzin nqajäl ri rubʼanik qaqʼalajsan pä.

3, 4. ¿Achkë rubʼanik qaqʼalajsan pä kʼa komä ri profecía rchë Joel 2:7 kʼa 9?

³ (Taskʼij ruwäch Joel 2:7-9 *). Joel nuʼij chë jun molaj xiʼl  xtkitzʼlaʼ ruwäch ri tinamït Israel. Kichiʼ chqä key ri xiʼl riʼ achiʼel ta rchë jun köj, y nkitäj jontir ri kʼo pa kibʼey (Joel 1:4, 6). Kan kʼïy junaʼ xqanmaj pä chë ri profecía riʼ ntzjon chrij ri rutinamit Jehová, ri nutzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios achiʼel nkiʼän jun molaj xiʼl ri majun achkë nqʼatö kichë. Chqä qabʼin pä chë ri samaj riʼ kan nutzʼlaʼ ri «tinamït», ntel chë tzij, ri winäq ri ye kʼo pa kiqʼaʼ ri ukʼwäy taq bʼey kichë ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios. *

⁴ We xa xuʼ Joel 2:7 kʼa 9 nqaskʼij ruwäch, ri rubʼanik qʼalajsan pä re profecía reʼ achiʼel ta kʼa ütz rubʼanon. Ye kʼa taq nqatzʼët ru-contexto, nqatzʼët chë nkʼatzin nqajäl rubʼanik qaqʼalajsan pä re profecía reʼ. ¿Achkë rma? Tqatzʼetaʼ kajiʼ rma.

5, 6. a) ¿Achkë kʼutunïk npë pa qajolon taq nqanukʼuj rij ri nuʼij Joel 2:20? b) ¿Y achkë kʼutunïk npë pa qajolon taq nqanukʼuj rij ri nuʼij Joel 2:25?

⁵ Naʼäy, tqatzʼetaʼ achkë nutzüj Jehová chpan Joel 2:20: «Ri petenäq pa norte [ntel chë tzij, ri molaj xiʼl] xtinkʼwaj äl näj chiwä rïx». We ri xiʼl nkikʼambʼej tzij ri testigos de Jehová, ri nkitzjoj le Biblia chqä nkiʼän ri xuʼij qa Jesús chë kekitoʼ ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy, ¿achkë ta komä rma yeʼukʼwäx äl näj rma Jehová? (Ezeq. 33:7-9; Mat. 28:19, 20). Kantzij na wä chë Dios ma yerukʼwaj ta äl näj ri utziläj rusamajelaʼ, ye kʼa nuʼän riʼ rkʼë jun winäq o xa bʼa achkë na chik jun ri xa yerutzʼlaʼ rusamajelaʼ.

⁶ Rukaʼn, tqaquʼ rij ri nuʼij Jehová chpan Joel 2:25: «Xtintzolij ri junaʼ chiwä ri xtej itkoʼn rma ri xiʼl ri kʼo ruxikʼ, ri xiʼl ri majun ta ruxikʼ, ri xiʼl ri janina nwaʼ chqä ri xiʼl ri majun bʼëy nnuj ta». Tqä pa qajolon chë Dios nuʼij chë xtchojmij ronojel ri kʼayewal ri xkiʼän ri xiʼl. We ri xiʼl nkikʼambʼej tzij ri testigos de Jehová, riʼ ntel ta chë tzij chë ri rutzjoxik nkiʼän chrij le Biblia xa yerutzʼlaʼ ri winäq. Ye kʼa ri samaj najin nkiʼän xa yeruköl ri winäq chqä kʼïy mul nuʼän chë ri itzel taq winäq nkitzolij kiʼ (Ezeq. 33:8, 19). Kantzij na wä chë riʼ xa utzil nukʼäm pä pa kiwiʼ.

7. ¿Achkë rma kan kʼo rejqalen ri tzij «chrij riʼ» chpan Joel 2:28 chqä 29?

⁷ (Taskʼij ruwäch Joel 2:28, 29 *). Rox, tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik nbʼanatäj ronojel chpan ri profecía. Jehová nuʼij: «Chrij riʼ xtinyaʼ pä wuchqʼaʼ», ntel chë tzij, taq ri xiʼl xkiʼän yän ri xetaq chubʼanik. We ri xiʼl nkikʼambʼej tzij ri nkitzjoj Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, ¿achkë rma ri profecía nuʼij chë chrij riʼ —o taq ryeʼ xkikʼïs yän kisamaj— kʼa riʼ taq Jehová xtyaʼ pä ruchqʼaʼ pa kiwiʼ? Kantzij na wä chë ma ta rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ma ta kʼïy junaʼ kitzjon pä le Biblia rma kan kʼo kʼayewal yaʼon pa kiwiʼ, y kʼïy mul yajün ri qʼatbʼäl taq tzij kijowan nkiqʼät ri samaj nkiʼän.

8. ¿Achoq chkij nkikʼambʼej wä tzij ri xiʼl yerutzjoj Apocalipsis 9:3 chqä 7? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁸ (Taskʼij ruwäch Apocalipsis 9:3, 7 *). Tqatzʼetaʼ ri rukaj rma. Ojer qa xqaʼij chë ri kʼayewal nkikʼäm pä ri xiʼl ri nutzjoj Joel nukʼambʼej tzij ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia rma chpan ri wuj Apocalipsis kʼo jun profecía ri  junan jbʼaʼ rkʼë riʼ. Chpan ri profecía riʼ kʼo jun molaj xiʼl ri achiʼel winäq yetzuʼun chqä «pa kijolon kʼo wä achiʼel ta coronas ri bʼanon rkʼë oro» (Apoc. 9:7). Ri xiʼl riʼ woʼoʼ ikʼ, ri tiempo ri nkʼaseʼ jun xiʼl, nkiyaʼ tijöj poqonal pa kiwiʼ «ri winäq ri ma yaʼon ta ketal rma Dios pa nkʼäj kiwäch», ntel chë tzij, ri rukʼulel Jehová (Apoc. 9:4, 5). Ri profecía kʼo chpan Apocalipsis kan chkij wä ri rusamajelaʼ Dios ntzjon wä, rma ryeʼ ma nkixiʼij ta kiʼ nkitzjoj chkë ri winäq ri kʼayewal xtkʼäm pä Dios pa kiwiʼ. Riʼ nuʼän chë ri winäq riʼ ma kan ta kiʼ kikʼuʼx kikʼë.

9. ¿Achkë jalatajnäq chpan ri profecía xtzʼët Joel rkʼë ri xtzʼët Juan?

⁹ Kantzij na wä chë ri profecía ri kʼo chpan Apocalipsis chqä ri kʼo chpan ri wuj Joel kʼo jojun xa junan nutzjoj chkipan, ye kʼa kʼo chqä ri ma junan ta. Tqatzʼetaʼ jojun chkë riʼ. Chpan ru-profecía Joel, ri xiʼl nkitäj wä äl jontir qʼayis, ye kʼa chpan ru-visión Juan «xbʼix chkë chë ma tkitzʼlaʼ ta ri qʼayis [...] ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew» (Joel 1:4, 6, 7; Apoc. 9:4). Ri xiʼl xerutzʼët Joel pa norte xepë wä, ye kʼa ri xerutzʼët Juan xa chpan jun mamaʼ jül xeʼel wä pä (Joel 2:20; Apoc. 9:2, 3). Chpan ri wuj Joel, Jehová nuʼij chë xkerukʼwaj äl näj ri xiʼl, ye kʼa chpan Apocalipsis nuyaʼ qʼij chkë rchë nkikʼïs ri samaj chlaʼen chkë. Chqä majun akuchï nuʼij wä chpan le Biblia chë Dios ma ta nqä chwäch ri nkiʼän ri xiʼl ri nutzjoj Apocalipsis (tatzʼetaʼ ri recuadro « Ri profecías chkij ri xiʼl: achiʼel ta ye junan, ye kʼa ma ye junan ta»).

10. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë chpan le Biblia kʼo mul xa junan ri kʼambʼäl tzij nuksäx, ye kʼa jun wä ntel chë tzij.

 ¹⁰ Ri jalatajnäq chkipan ri kaʼiʼ profecías riʼ nuʼän chë nqʼax chqawäch chë ma kikʼwan ta kiʼ. Riʼ ntel chë tzij chë ri xiʼl nutzjoj ri wuj Joel ma ye junan ta rkʼë ri nutzjoj ri wuj Apocalipsis. Chpan le Biblia ri kʼambʼäl taq tzij ma junan ta yeʼel chë tzij taq jun wä chik rubʼanik yeʼuksäx. Jun tzʼetbʼäl. Chpan Apocalipsis 5:5 nbʼix chë Jesús ya riʼ «ri Köj rchë ri tinamït Judá», ye kʼa chpan 1 Pedro 5:8 nbʼix chë ri Diablo achiʼel ta «jun köj» ri najin nukanuj ruway. Rma kan kʼïy kʼutunïk yeʼel pä rkʼë ri rubʼanik qʼaxnäq pä pa qajolon ri profecía rchë Joel, kʼo chë nqakanuj chik jun ruqʼalajsaxik. Tqatzʼetaʼ achkë riʼ.

11. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Joel 1:6 chqä 2:1, 8 chqä 11 rchë nqʼax chqawäch achoq chkij nukʼambʼej wä tzij ri molaj xiʼl?

¹¹ Taq nqanukʼuj kiwäch nkʼaj chik versículos rchë ru-profecía Joel, nqʼax chqawäch chë ri profeta najin wä ntzjon chrij jun chʼaʼoj ri petenäq wä chrij Israel (Joel 1:6; 2:1, 8, 11). Jehová xuʼij chë xtksaj wä «ri molaj xiʼl» (ri soldados babilonios) rchë nuyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri israelitas ri ma xkinmaj ta rutzij (Joel 2:25). Chpan ri profecía nuʼij chë ri soldados riʼ ye «petenäq pa norte» rma ri babilonios chriʼ xepë wä rchë xeʼok apü chwäch Israel (Joel 2:20). Ri soldados riʼ xejnamäx rkʼë jun molaj xiʼl ri junan kikʼwan kiʼ. Joel xuʼij reʼ chkij ri soldados: «Chkijujnal ri winäq riʼ kan kibʼey kikʼwan. [...] Yeʼok apü chwäch ri tinamït, nkikʼäq anin pa kiwiʼ ri tzʼaq. Yejoteʼ pa kiwiʼ ri jay, yeʼok apü pa taq ventanas achiʼel nuʼän jun aleqʼon» (Joel 2:8, 9). Tqabʼanaʼ che rä chë yoj kʼo chriʼ taq xbʼanatäj riʼ. Xa bʼa akuchï ye kʼo soldados. Majun akuchï nawewaj wä awiʼ. Majun nkowin nanmäj chkiwäch ri soldados babilonios.

12. ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät ri profecía rchë Joel ri ntzjon chrij ri molaj xiʼl?

¹² Achiʼel ta jun molaj xiʼl, ri babilonios xeʼok apü chwäch Jerusalén pa junaʼ 607 taq majanä tpë Jesús. Chrij ri xuʼän ri qʼatöy tzij rchë Babilonia chpan ri tinamït riʼ, le Biblia nuʼij: «Xerukamsaj ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ rkʼë espada [...]. Ma xjyowaj ta kiwäch ri qʼopojiʼ, ri kʼojolaʼ, ri kʼo chik kijunaʼ chqä ri majun ta kichqʼaʼ. Dios xyaʼ qa ronojel pa ruqʼaʼ». Chqä nuʼij: «Xporoj rachoch ri kantzij Dios, xwulaj ri tzʼaq ri kʼo chrij Jerusalén, xeruporoj ri mamaʼ taq jay chqä xchüp kiwäch jontir ri kan kʼo kiqʼij» (2 Crón. 36:17, 19). Taq ri babilonios xkitzʼlaʼ yän ruwäch ri tinamït, ri winäq ri yeqʼax wä chriʼ xa xuʼ wä nkiʼij: «Majun ta kʼo chwäch, ma ye jun ta achiʼaʼ nixta chköp, y xyaʼöx qa pa kiqʼaʼ ri babilonios» (Jer. 32:43).

13. ¿Achkë ntel chë tzij ri tzij ye kʼo chpan Jeremías 16:16 chqä 18?

¹³ Jun 200 junaʼ tqʼax taq Joel xuʼij qa ru-profecía, Jehová xuʼän chë Jeremías xuʼij más chrij ri xtbʼanatäj wä chpan ri chʼaʼoj riʼ. Ryä xuʼij chë ri soldados babilonios kan xtkitäj kiqʼij chkikanuxik ri israelitas ri ma xenman ta tzij chqä xkekichäp äl jontir. Jeremías 16:16 chqä 18 nuʼij: «Xkenskʼij ye kʼïy ajchapöy kär —nuʼij Jehová—, y ryeʼ xkixkichäp äl. Chrij riʼ xkenskʼij ye kʼïy ajchapöy chköp, y ryeʼ xkixkikanuj chkipan ri kʼechelaj, pa kiwiʼ taq juyuʼ chqä pa taq jül ri ye kʼo chkikojöl ri mamaʼ taq abʼäj». Chriʼ chqä nuʼij: «Xtinbʼän chë xtitöj ri itzelal chqä ri imak xiʼän». Ri tzij riʼ nkikʼüt chë nixta pa mar o pa kʼechelaj xkekowin wä xtkewaj kiʼ ri israelitas ri ma xtkitzolij ta kiʼ. Ri soldados babilonios kan xkekïl wä jontir.

14. ¿Ajän xbʼetzʼaqät ri tzij ye kʼo chpan Joel 2:28 chqä 29?

¹⁴ Chrij riʼ, Joel kʼo jun utziläj rutzjol xyaʼ. Ryä xuʼij chë ri ulew xtyaʼ chik jmul ruwäch  (Joel 2:23-26). Ye kʼa, kʼïy na tiempo xtqʼax, kʼa riʼ xtyaʼöx ri naʼoj chrij ri kantzij chkë ye kʼïy winäq. Jehová xtzüj reʼ: «Xtinyaʼ pä wuchqʼaʼ pa kiwiʼ xa bʼa achkë kiwäch winäq. Ri iwalkʼwal xtkiʼän rusamaj jun profeta [...]. Yajün ri nsamajelaʼ ri yenloqʼon xtinyaʼ pä wuchqʼaʼ pa kiwiʼ» (Joel 2:28, 29). ¿Ajän xbʼetzʼaqät ri tzij riʼ? Riʼ ma xbʼetzʼaqät ta taq ri israelitas xetzolin pa kitinamit taq xeʼel äl Babilonia. Ri peraj rchë ri profecía riʼ xbʼetzʼaqät jun 600 junaʼ chrij riʼ, pa Pentecostés rchë ri junaʼ 33. ¿Achkë rma qataman riʼ?

15. Achiʼel nuʼij Hechos 2:16 chqä 17, ¿achkë tzij xjäl Pedro taq xnataj ri nuʼij Joel 2:28, y achkë nukʼüt riʼ chqawäch?

¹⁵ Rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ri apóstol Pedro xuʼij chë pa Pentecostés rchë ri junaʼ 33 xbʼanatäj ri nuʼij chpan Joel 2:28 chqä 29. Ri qʼij riʼ, achiʼel ta las 9 nmaqʼaʼ, Dios xyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa kiwiʼ ye kʼïy winäq. Ri winäq riʼ xkichäp rutzjoxik pa jalajöj taq chʼaʼäl «ronojel ri nimaläj taq bʼanobʼäl rubʼanon Dios» (Hech. 2:11). Ye kʼa Pedro kʼo tzij xeruksaj ri ma junan ta rkʼë ri nuʼij chpan ru-profecía Joel (taskʼij ruwäch Hechos 2:16, 17 *). ¿Achkë tzij riʼ? Jehová xuʼän chë Pedro, pa rukʼexel xchäp rkʼë ri tzij «chrij riʼ», xa xuʼij «chpan kʼa ri rukʼisbʼäl taq qʼij». Chpan re contexto reʼ, Pedro najin ntzjon chrij ri tiempo taq Jerusalén chqä ru-templo ya nchup kiwäch. Chpan ri tiempo riʼ, Dios xyaʼ ruchqʼaʼ «pa kiwiʼ xa bʼa achkë kiwäch winäq». Reʼ nukʼüt chë kʼïy na junaʼ xqʼax kʼa riʼ xtzʼaqät ru-profecía Joel.

16. a) ¿Achkë rubʼanik xtoʼon ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios rkʼë ri samaj chrij rutzjoxik ri utziläj taq rutzjol pa naʼäy siglo? b) ¿Achkë rubʼanik yojrutoʼon pä röj komä?

¹⁶ Taq Dios xyaʼ yän ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa  kiwiʼ ri cristianos pa naʼäy siglo, ri rutzjoxik ri utziläj taq rutzjol kan xkʼiyär. Nqʼalajin riʼ rma taq Pablo xtzʼibʼaj ruwuj chkë ri Colosenses, chnaqaj ri junaʼ 61, ryä xuʼij chë ri utziläj taq rutzjol ya xtzjöx yän chwäch le Ruwachʼulew ri tamatäl wä ruwäch pa ruqʼij qa ryä (Col. 1:23). Pa qaqʼij komä, rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová, ri samaj chrij rutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios najin nbʼan chkipan kʼïy tinamït, y kʼa najin na nkʼiyär más (Hech. 13:47; tatzʼetaʼ ri recuadro « Xtinyaʼ pä wuchqʼaʼ pa kiwiʼ»).

17. ¿Achkë xjalatäj chpan ri rubʼanik qʼaxnäq pä chqawäch ri profecía rchë Joel chkij ri xiʼl?

¹⁷ Komä más nqʼax chqawäch ri profecía kʼo chpan Joel 2:7 kʼa 9. Xqʼax chqawäch chë re versículos reʼ ma ntzjon ta chrij ri samaj najin nqaʼän chrij rutzjoxik le Biblia komä, xa ntzjon chkij ri soldados aj Babilonia ri xkichüp ruwäch Jerusalén chpan ri junaʼ 607 taq majanä tpë Jesús.

18. Taq nqtzjon chkij ri rusamajelaʼ Jehová, ¿achkë riʼ ri ma jalatajnäq ta?

¹⁸ Kantzij na wä chë xjalatäj ri rubʼanik qʼaxnäq chqawäch ri profecía kʼo chpan Joel 2:7 kʼa 9, ye kʼa ri ma jalatajnäq ta ya riʼ ri ajowabʼäl nqanaʼ chrij ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia. Ri rusamajelaʼ Jehová kʼa najin na nqaʼän ri samaj riʼ xa bʼa akuchï yoj kʼo wä chqä nqaksaj jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqaʼän riʼ (Mat. 24:14). Majun ta jun qʼatbʼäl tzij xtqqʼatö rchë nqaʼän ri samaj riʼ. Y rkʼë ri rutoʼik Jehová, komä más qatjon qaqʼij chutzjoxik ri Ruqʼatbʼäl Tzij. Ronojel mul, kan rkʼë qasanriʼïl nqakʼutuj rutoʼik Jehová rchë yeqʼax chqawäch ri profecías ri ye kʼo chpan le Biblia. Y kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Jehová kan pa ruqʼijul xtkʼüt pä «jontir ri kantzij» chqawäch (Juan 16:13).