1. ¿Wiˈix yˈëxpëjktë Russell mët ja myëguˈuktëjk, ets tiko yˈoyëty ko duˈun yˈëxpëjktë?

TAM nyëjkxnë mëgoˈpx jëmëjt naxy ko Russell tyuˈukmujktë mët ja myëguˈuktëjk diˈibë nety yˈëxpëjktëbë Biiblyë parë tpayoˈoyäˈändë wiˈix jap yajnimaytyaˈagyë Jyobaa, Jesukristë, oˈk tëgoˈoyën ets ko ojts nyajjuuybyëtsëˈëmëm. ¿Wiˈix ojts yˈëxpëktë? Jantsy adëyë, niduˈuk ijty pën ti dyajtëy, ta net ja wiinkpëty tpayoˈoytyë diˈibatyë tekstë myaytyakypy diˈibë nety të nyayajtëwëdë. Ets ta net dyajwëˈëmdë jääybyety wiˈix dyajwingëdäˈäktë. Tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm, yëˈë pudëjkëdë Jyobaa parë tjaygyujkëdë kanäk pëkyë tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Biiblyë, diˈib axtë tyambäät mëj nyaˈijtëm.

2. ¿Tiko näˈäty mbäät tëgatsy njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë?

² Tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë nety yˈëxpëjktëbë Biiblyë pojën tpëjktë kuentë ko mas tsip yajjaygyukë ko Biiblyë ti tnaskäjpxë ets kyaj dyuˈunëty ko yajjaygyukë tuˈugë tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Biiblyë. ¿Tiko? Tuk pëky, yëˈko mas pojën yajjaygyukë diˈib të yajnaskäjpxë mä Biiblyë ko nˈijxëm wiˈix yˈadëy o ko nety të yˈadëëwnë. Myëmajtsk pëky, yëˈko parë yajxon njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë, tsojkëp nˈijxëm ti jawyiin myaytyakypy mä tkatukjäˈtynyëm ja tekstë. Pën kyaj duˈun nduˈunëm, mbäädë net tëgatsy njaygyujkëm. Ets duˈunën jyawë të jyaty mä diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel. Min nˈoknimaytyakëm ets nˈokˈijxëm tiko mbäät nyajtëgäjtsëm extëmë nety nmëbëjkëm.

3, 4. ¿Wiˈix axtë tyambäät njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:7-9?

³ (Käjpxë Joel 2:7-9, TY). * Joel ojts tnaskäjpxë ko ja may  myuˈu winwäˈäts dyajwëˈëmdäˈäyäˈändë ja it lugäär diˈib Israel. Tyäˈädë may myuˈu, duˈunë yˈabäjk etsë yˈääw tyëts extëmë kää ets wyingaˈptääytyëp ja ääy ujts diˈib tyimpattëp (Joel 1:4, 6). Jeky të yajjaygyukë ko tyäˈädë may myuˈu, yëˈë yˈandijpy ja Diosë kyäjpn diˈib kyaj tmëboˈkxtë mä yˈëwäˈkx kyäjpxwäˈkxtë. Ets duˈunë nety njaygyujkëm ko mä yˈëwäˈkx kyäjpxwäˈkxtë yajwindëgooytyaaytyëp ja it lugäär, jaˈa njënäˈänëm, ko dyajnidëˈkxtë wiˈix yaˈˈayow yaˈˈamäˈät yajpäättë Dios windum ja relijyonk diˈib naytyijëdëp kristianë. *

⁴ Ko yëˈëyë ngäjpxëmë Joel 2:7-9 mbäät duˈun njaygyujkëm. Per ko nˈijxëm ti jawyiin myaytyakypy mä tkatukjäˈtynyëmë tyäˈädë tekstë, ta nbëkäˈänëmë kuentë ko tsojkëp nyajtëgäjtsëm extëmë nety njaygyujkëm. ¿Tiko? Min nˈokˈijxëm taxk pëky.

5, 6. ¿Ti nnayajtëˈëwëm ko ngäjpxëmë Joel 2:20 ets ko ngäjpxëmë Joel 2:25?

⁵ Tim jawyiin, Jyobaa duˈun twandaˈaky mä Joel 2:20: “Ja diˈib tsoˈondëp mä lugäärë anikëjxytsyoowbë [o ja may myuˈu] jagamëts nyajnëjkxäˈäny”. Pënë tyäˈädë may myuˈu, yëˈë yˈandijpyë Jyobaa tyestiigëty diˈib ëwäˈkx käjpxwäˈkxtëp ets diˈib yaˈëxpëjktëbë jäˈäy extëmë Jesus ojts tniˈanaˈamë, ¿tidaa ko Jyobaa jagam dyajnëjkxäˈänët? (Ezeq. 33:7-9; Mat. 28:19, 20). Extëm nˈijxëm, Dios kyaj jagam tmënëjkxy pënaty mëduunëp, yëˈë duˈun yajmënëjkxp jagam diˈib myëtsipˈäjttëbë Diosë kyäjpn.

⁶ Myëmajtsk pëky, min nˈokˈijxëm wiˈixë Jyobaa jyënaˈany mä Joel 2:25, TY: “Ëjts nkëpäjtaˈajäämpy yë mpëjtäˈäkyëty mëtiˈipë të tyëkoyën ma kaˈap winë të yˈity të wintëyën ko ja muˈu të tyuuntëkoy”. Extëm nˈijxëm, Dios jyënaˈany ko kyëbajtäˈäyaampy mä ja may muˈu të yˈayoˈonbëjtäˈäktë. Pääty, pënë tyäˈädë may muˈu, yëˈë yˈandijpyë Jyobaa tyestiigëty diˈib ëwäˈkx käjpxwäˈkxtëp, ¿tidaa ko Jyobaa jyënäˈänët ko ja ääw ayuk diˈib kyäjpxwäˈkxtëp yaˈˈayoobyë jäˈäy? Per kyaj dyuˈunëty, pes ja ääw ayuk diˈib ngäjpxwäˈkxëm yajnitsokypyë jäˈäy ets mbäät pyudëkëdë tuˈuk majtskë axëkjäˈäytyëjk parë jyodëmbittët (Ezeq. 33:8, 19). ¡Jantsy oyë nety ko jyodëmbittët!

7. Ko mä Joel 2:28, 29 dyajtunyë tyäˈädë ayuk “ok”, ¿ti yajjaygyukëyanëp?

⁷ (Käjpxë Joel 2:28, 29). * Myëdëgëk pëky, min nˈokˈijxëm ti jawyiin tuun jäjtëp mä diˈib ojts yajnaskäjpxë ets ti net ok tuun jäjtëp. Jyobaa jyënaˈany: “Ok, tatsë nmëjääw nduknigaxäˈäny” ko nety ja may myuˈu të ttuundäˈäytyë ja tyuunk. Pën ja may myuˈu, yëˈë yˈandijpy pënaty kyäjpxwäˈkxtëbë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, ¿tidaa ko Jyobaa ok ttuknigaxäˈäny ja yˈespiritë santë mä nety të dyajjëjpkëjxnëdë ja tyuunk? Ets tëyˈäjtën, koxyëp ja espiritë santë të kyapudëkëdë, kyajxyëp duˈunyëm të kyäjpxwäˈkxˈadëˈëtstë nuˈun ja xëëw jëmëjt të tyuˈuyoˈoy mä jäˈäy të tyukmëtsipˈatëdë o axtë mä gobiernëtëjk të dyajkuboktë.

8. ¿Pënatyën yajtijtëp ja may myuˈu diˈib yajmaytyakp mä Diˈibʉ Jatanʉp 9:1-10? (Ixë dibujë diˈib miimp mä rebistë nyiˈak).

⁸ (Käjpxë Diˈibʉ Jatanʉp 9:1-10). Min nˈokˈijxëm ja myëmäjtaxk pëkypyë. Duˈunë nety yajjaygyukë ko ja may myuˈu diˈib myaytyak ja kugajpxy Joel, yëˈë yˈandijpy ko nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm. ¿Tiko? Yëˈko mä Diˈibʉ Jatanʉp nan naa duˈundëkë ojts jap yajnaskäjpxë. Jap yajmaytyaˈaky ja may myuˈu diˈibë wyiin jyëjp extëmë naxwinyëdë jäˈäy ets mä kyëbäjk “tmëdaty  extëmë oorë koronë” (Diˈibʉ Jat. 9:7). Yaˈˈayoowdëp “ja jäˈäyëty diˈibë kyaj yajtsääytyë wyimbokkëjxy mët ja Diosë syeyë”, jaˈa njënäˈänëm, ja Diosë myëtsip, ets mëgoxk poˈo dyaˈˈayoy mët ko duˈun jyukyˈaty tuˈugë muˈu (Diˈibʉ Jat. 9:4, 5). Yä, yëˈë yajmaytyaktëp ja Dios mëduumbëty diˈib nëjkxandëp tsäjpotm, pes yëˈëjëty amëk jotmëk tnigäjpx tnimaytyäˈäktë ti tukmiin tukëdakëdëbë naxwinyëdë jäˈäy, ets duˈunxyëp extëm dyaˈˈayowdë pënaty jap yajpattëp.

9. ¿Wiˈix mëjwiin kajaa tyëgatsy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel ets mä Diˈibʉ Jatanʉp?

⁹ Tëyˈäjtën ko diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Diˈibʉ Jatanʉp ets mä Joel tam mä tyuˈugyën. Per nan tam mä mëjwiin kajaa tyëgatsy. Extëm nˈokpëjtakëm, ja may myuˈu diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel wyingaˈptaapy ja ääy ujts (Joel 1:4, 6, 7). Per ja may myuˈu diˈibë Juan yˈijx ojts “yajtukˈaneˈemy es këdiibë dyajwindëgoyët ja ääy ujts” (Diˈibʉ Jat. 9:4). Ja may myuˈu diˈibë Joel yˈijx jatsoo tsyoondë mä ja lugäärë anikëjxytsyoowbë, per diˈib yˈijxë Juan jap pyëtsëmdë mä ja këk jut (Joel 2:20; Diˈibʉ Jat. 9:2, 3). Mä Joel japë Jyobaa jyënaˈany ko ja may myuˈu jagam yajmënëjkxäˈändë, per mä Diˈibʉ Jatanʉp, jyënaˈany ko yajnasˈijxëdëp parë dyajkëxtët ja tyuunk. Mä Biiblyë kyaj mä yajnigajpxy ko diˈib yajmaytyaktëp mä Diˈibʉ Jatanʉp kyaj kyupëkëdë Dios (ixë rekuäädrë “Ja may myuˈu diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel ets mä Diˈibʉ Jatanʉp: naa tuˈugyë, per tëgatsyaty”).

10. Oknimaytyäˈäk mët tuˈugë ijxpajtën ko Biiblyë mbäät dyajtuny nan yëˈëyëm tuˈugë ayuk, per tëgatsyaty diˈib yˈandijaampy.

 ¹⁰ Ko tyäˈädë may myuˈu tëgatsyaty yajnimaytyaˈaky, ta net njaygyujkëm ko diˈibë Joel etsë Juan nyaskäjpxëdë kyaj tuˈugyë yajjaygyukëyaˈany. Etsë tyäˈädë kyaj mbäät mëjˈixy mëjmëdoy njäˈäwëm, pesë Biiblyë mbäät näˈäty dyajtuny tuˈugë ayuk diˈib myëdäjtypy kanäk pëkyë nyiwij nyikajën. Extëm nˈokpëjtakëm, mä Diˈibʉ Jatanʉp 5:5 jap jyënaˈany ko Jesus yëˈë yajtijp ja “Käˈä” diˈib miimp mä “Judaa tyëëmp yˈääts”, ets mä 1 Peedrʉ 5:8 jyënaˈany ko ja Mëjkuˈu duˈun jyëdity extëm tuˈugë “kää myuˈuy”. Extëm të nˈijxëm taxk pëky diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:7-9, yëˈë xytyukˈijxëm ko tsojkëp nˈakpayoˈoyëm wiˈix yajjaygyukëyaˈanyë tyäˈädë tekstë. Min nˈokˈijxëm.

11. ¿Wiˈix xypyudëjkëmë Joel 1:6 etsë 2:1, 8, 11 parë njaygyujkëm pënaty yajtijtëp ja may myuˈu?

¹¹ Ko të yajpayoˈoyë wiinkpë tekstë diˈibë Joel ojts tnaskäjpxë, ta njaygyujkëm ko diˈib ojts tnaskäjpxë, yëˈë yˈandijpy wiˈixë soldäädëtëjk tsyiptunäˈändë (Joel 1:6; 2:1, 8, 11). Jyobaa ojts jyënaˈany ko yëˈë nety yajtunaampy ja “may tsyiptuumbëty”, o ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia parë ttukumëdowäˈäny ja israelitëty diˈib kyaj myëdoowdë (Joel 2:25). Ets pääty jyënaˈany ko ja soldäädëtëjk diˈib tëkëyandëp mä ja nax käjpn, tsyoondë mä it lugäär diˈib “anëkëxmtsoow” mët ko ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia jatsoo tsyoonäˈändë parë tyëkëyäˈändë Israel (Joel 2:20, TY). Tyäˈädë soldäädëtëjk yaˈijxkijpxyë mët ja may myuˈu diˈib tukniwits tuknimäˈkxë nayaˈijtëdëp. Joel duˈun tnimaytyaˈagyë tyäˈädë soldäädëtëjk: “Nijäˈäjaty aakyëˈë tyuˈu yˈijxtëp [...]. Tëë ja kajpn tnitëkëtë, mëtsip jam najxnëp tëjkënyëp potsykyijxy, tëjkëjxpyaat pyäjtnëtë ets jëtuˈun yäjtsnëtë mäˈtspën ma ja tëjk nyiˈëwaˈatsëtyën” (Joel 2:8, 9, TY). Nˈokpawinmäˈäyëm ko oymyääjëty ja soldäädëtëjk yajpatnëdë, nimäätsoo mbäät nganekynyayuˈtsëm. Ets nipën mbäät tkakugeˈeky ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia.

12. ¿Wiˈix yˈadëëy diˈibë Joel ojts tnaskäjpxë mä ja may myuˈu?

¹² Ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia o diˈib Caldea, duˈun tyëjkëdë Jerusalén extëmë may myuˈu mä jëmëjt 607 mä kyajnëm myinyë Jesus. Biiblyë nyimaytyakypy ti tyuun ja rey diˈib Caldea ko jyajty Jerusalén, duˈun jyënaˈany: “Yaˈoˈktääy mëdë espäädë ja ënäˈktëjk [...]. Kyaj tpaˈˈayooy ni yëˈë ja ënäˈktëjk, ni yëˈë ja toˈoxyˈënäˈkëty, ni ja mëjjäˈäytyëjk ni ja diˈib yaˈˈayow yaˈˈamäˈät. Dios yëˈë tukëdëjkëtyaayë”. Ets ta yˈakjënaˈany: “Ta tnoˈktääy ja Diosë tëyˈäjtënbë tyëjk, ets tjijtääy ja nyabotsë Jerusalén, nyoˈktääy tukëˈëyë ja potsy diˈib täˈtspëky ets yajkutëgooytyaay tukëˈëyë diˈib tsobatp” (2 Crón. 36:17, 19). Ko ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia dyajkutëgooytyaaytyë ja nax käjpn, jeˈeyë ja jäˈäy yˈakjënandë diˈib jam näjxtëp: “Pak tsak kyëxëˈëky, nimää jäˈäy ets ni jëyujk animal, yëˈë të yajtukëdëkëdë ja Caldea jäˈäy” (Jer. 32:43).

13. Nimaytyäˈäk ti yˈandijpyë Jeremías 16:16, 18.

¹³ Të nety nyäjxnë naa 200 jëmëjtën mä duˈunë Joel ojts tnaskäjpxë, ko Jyobaa twinmäˈänymyooyë Jeremías parë tˈaknaskäjpxët wiˈix tyunäˈäny jyatäˈänyëtyë taabë tsip. Ja kugajpxy Jeremías, jyënany ko ja soldäädëtëjk mëktaˈaky tˈëxtäˈäyäˈändë ja israelitëty diˈib jantsy axëkjäˈäy ets ko niˈamukë tmatsäˈändë. Jeremías 16:16, 18, TY, jyënaˈany: “Ëjts Wintsën jëtuˈunës nˈënaˈany: Nyajminäämpyësë jaˈay mëtiˈipë nëëjëyujk majtstëpën ets tmatstëty ja Israel jaˈay. Ok nyajminaˈanyës nimay mëtiˈipë aayjëyujk ujtsjëyujk yˈijxtaaytyëpën ets tmajtsmuktëty ja Israel jaˈayëty tunkëjxmëpë kopkëjxmëpë tsyëënëtën”. Ets yˈakjënaˈany: “Jëyëjp nëjkx ntukumëtoyës ja pyokyëty, mäjtsk oknipety nëjkx ntukumëtoyës ja tyëkoˈoyënëty”. Pääty ja israelitëty diˈibë nety kyaj të jyodëmbittë, nimää mbäät kyanayuˈtsëdë, ni mejnyoty ets ni tunoty  kopkoty, pes ja soldäädëtëjk diˈib Babilonia seguurë ko nety pyäädäˈänëdë.

14. ¿Näˈä yˈadëëy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:28, 29?

¹⁴ Ta netë Joel ojts tnigajpxy ko mä ja naxwinyëdë itäämp windëwäämp jatëgok tijaty (Joel 2:23-26). Ets ko mä ja tiempë myiny kyëdaˈaky niˈamukë jäˈäy tnijawëyäˈändë ja tëyˈäjtën o ja Diosë yˈayuk. Jyobaa duˈun twandaˈaky: “Tatsë nmëjääw nduknigaxäˈäny oytyim pënëty. Ja nyëëxëty ets ja myäängëty tnaskäjpxëyäˈändë tijaty [...]. Axtë mätsë nduumbë nmosë yetyëjk toxytyëjkpë nduknigaxäˈänyëtsë nmëjääw” (Joel 2:28, 29). ¿Näˈä yˈadëëyë tyäˈädë ääw ayuk? Kyaj jyaajëty ko ja israelitëty ojts jyëmbijnëdë mä ja yˈit nyaxwinyëdë, jaanëm yˈadëëy mä Pentekostes xëëw mä jëmëjt 33 ko nety të nyäjxnë 600 jëmëjt. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko dyuˈunëty?

15. Extëm të ngäjpxëm mä Hechos 2:16, 17, ¿wiˈixë Pedro twijtstëgäjtsy ja ääw ayuk diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:28, ets ti yajjaygyukëyan?

¹⁵ Apostëlë Pedro yˈawijtsmujk diˈib tuun jäjtë mä Pentekostes xëëw mä jëmëjt 33 mët diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:28, 29. Jopyëp naa a las 9, ta Dios tkejxyë yˈespiritë santë ets pënaty tukëdakëdë, ta ojts “tnigäjxtë ja mëjˈäjtën diˈibë Dios [tyuumpy]” ko tyëjkëdë käjpxpë kanäk ayuk (Apos. 2:11). ¿Të nbëjkëmë kuentë ko tëgatsyë ayuk diˈib yajtuunë Pedro ko ojts tnimaytyaˈaky diˈibë nety të yajnaskäjpxë mä Joel? (käjpxë Hechos 2:16, 17, TNM). * Yëˈë kyaj dyajtuunyë tyäˈädë ayuk “ok” extëm ja kugajpxy Joel. Pedro jyënany:“Mä ja tiempë jyëjpkëxanë”, tyäˈädë yëˈë yˈandijpy mä nety të ttimpatnë ja tiempë mä kyutëgoyaˈanyë Jerusalén käjpn ets ja templë. Ets ja mä netyë Dios tkaxäˈänyë myëjääw  “mä oytyim pënëty”. Tyäˈädë yëˈë yˈandijpy ko jekyë tiempë nyajxy parë yˈadëëy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel.

16. ¿Wiˈixë Dios mëduumbëty diˈib mä primer siiglë pyudëjkëdë Diosë myëjääw mä ojts yˈëwäˈkx kyäjpxwäˈkxtë, ets wiˈix tyam xypyudëjkëm?

¹⁶ Ko Dios ttuknigejxyë yˈespiritë santë pënaty pyanëjkxtë Jesus mä primer siiglë, ta kajabäät ojts yaˈëwaˈkxy yajkäjpxwaˈkxy ja oybyë ayuk. Pääty ko Pablo tnijäˈäyë ja Dios mëduumbëty diˈib Colosa, naa jaa mä jëmëjt 61, jyënany ko të nety yajkäjpxwaˈkxy “oytyim määty” (Kol. 1:23). Tyam, mët ko Jyobaa xytyukpudëjkëmë yˈespiritë santë, ta kajabäät yaˈëwaˈkxy yajkäjpxwaˈkxy ja oybyë ayuk axtë mä “tëgekyë naxwinyëdë” (Apos. 1:8; ixë rekuäädrë “ Tatsë nmëjääw nduknigaxäˈäny” pënatyëts xymyëduundëp).

17. ¿Wiˈix të tyëgatsy extëmë nety njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel mä tmaytyaˈaky ja may myuˈu?

¹⁷ Tyam, mas niˈigyë njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:7-9. Tyäˈädë tekstë kyaj yëˈë tmaytyäˈägäˈäny ko njantsy jyotmoˈoyëmë Diosë tyuunk, yëˈë duˈun myaytyäˈägaampy ko ja Babilonia jäˈäy dyajkutëgooytyë Jerusalén käjpn mä jëmëjt 607 mä kyajnëm myinyë Jesus.

18. ¿Ti kyaj të tyëgatsy mä Jyobaa kyäjpn?

¹⁸ Tëyˈäjtën ko diˈibë ojts yajnaskäjpxë mä Joel 2:7-9 tëgatsy tyam yajjaygyukë, per diˈib kyaj të tyëgatsy, yëˈë ko duˈunyëm tyam njantsy yˈëwäˈkx njantsy kyäjpxwäˈkxëm ja oybyë ayuk oytyim määjëty, ets nyajtuˈunëm tijatyë Diosë kyäjpn yajpëtsëëmpy (Mat. 24:14). Oy ja gobiernëtëjk tjayajkubojkpëdë, kyaj mbäät tˈawäˈktuktë parë kyaj nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm. Ets mët ko Jyobaa xykyunuˈkxëm, ta mas niˈigyë njotmoˈoyëmë tyäˈädë tuunk ets amëk jotmëk ngäjpxwäˈkxëm. Pääty, nˈokˈëxtäˈäyˈadëtsëm mëdë yujyˈat tudaˈakyˈat parë Jyobaa xytyukjaygyujkëm tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë. Ijtëm seguurë ko xypyudëkëyäˈänëm näˈä meerë nyajtëgoyˈäjtëm parë njaygyujkëm “tëgekyë ja tëyˈäjtën” (Fwank 16:13).