1. Anzila ci yino Umwanawitu Russel na wanji wawomvyanga pa kusambilila Baibolo, swinya amulandu ci wuno yo-o inzila yazipizile?

UKUCILA pa myaka 100 yino yapitapo, Umwanawitu e C. T. Russell na wawuye watalisile ukusunkana ponga. Watalisile ukuvwambilizya ivisinka pe vino Baibolo yikasambilizya pe Yehova, e Yesu Klistu, pe vino cikawa umuntu ndi wafwa, na pa nzuwi. Inzila yino wawomvyanga pa kusambilila yalinji ayipepuke nkaninye. Wumwi wawuzyanga iwuzyo, apano wonsinye awatalika ukuvwambilizya amawaliko yano yakalanda pe lyolyo ilyasi. Pa nsizi, walembanga vino wazana. E Yehova wavwizye wa-a awina Klistu wano walondesyanga ukumanya icisinka ukuzanilapo ivisinka vya mu Baibolo vino twazumilamo na pe yonye impindi.

2. Avyani vino vingalenga tupotwe ukusenda icisinka pano tukwelezya ukwivwicisya uwusesemo?

² Lelo wawo awasambi we Baibolo wizile awazana ukuti ukwivwicisya uwusesemo wa mu Baibolo kutapepuka ndi vino ukwivwicisya vimwi vino e Baibolo yikasambilizya. Amulandu ci wuno kutapepucila? Amuno tukakwiza mukwivwicisya uwusesemo pano wukuya wukuficiliswa nanti pano waficiliswa. Lelo kwawa na cinji cino cikalenga. Pa kwivwicisya icete muno musuzile uwusesemo, tufwile ukumanya ilyasi lyonsinye pe wowo uwusesemo. Amuno nga twawika vye amano pa mazwi yano yali mu wusesemo ukucila pi lyasi lyonsinye, tungapotwa ukwivwicisya icisinka cino cikulandwapo. Cikaloleka ukuti wonye vino twalandapo avino twacisile na ku wusesemo wuno wawa mwi buku lya kwe Joel. Twandi tupituluke na swinyanye mwe wo-o uwusesemo nu kulola umulandu wuno tusolezilepo ukupiluka mwe vino twamanyile ku nsizi.

3-4. Ukufika pe yo-o impindi, avyani vino twamanya pa wusesemo wa pe Joel 2:7-9?

³ Wazyani Joel 2:7-9. E Joel walandila lya nkani ukuti e makanta alisansa insi ya Israeli. We-e e makanta wino wawa na mino ngati aya nkalamo, alilya vyonsinye vino vyawa mu Israeli! (Joel  1:4, 6) Pa myaka imivule twamanyile ukuti e makanta wino walumbulwa pa-a akalozya ku wantu wa kwe Leza wano wakawomba umulimo wakuwizya ukwasowa ukuleka wulyanye vino tutanga tucilicile e mankata. Twivwicisizye ukuti umulimo wuno wakawomba wukakonona “insi” yino yalumbulwa pe Joel 1:6 ukuti awantu wano wakatungululwa ni ntunguluzi zya mapepo. *

⁴ Nga twawika vye amano pe Joel 2:7-9 tungalola ngati wo-o uwusesemo wukalanda pa wantu wa kwe Yehova. Lelo ukuwazya ilyasi lyonsinye, kukatwavwa ukumanya ukuti tuzipizile ukupilukako mwe vino twamanyile. Acino lekani tulole imilandu 4 yino yilenzile ukuti tupiluke mwe vino twivwicisizye wo-o uwusesemo.

5-6. Avyani vino tungelenganyapo nga twawazya (a) Joel 2:20? (b) Joel 2:25?

⁵ Ica kutalicilapo aca kuti, e Yehova walanzile pe makanta ukuti: ‘Nu wakukambazwa kwa kwe kamani [e makanta] ndi muwinjila ukutali.’ (Joel 2:20) Nga ca kuti e makanta akakwimililako Inte zya kwe Yehova wano wakakwivwila isundo lya kuwizya nu kupanga awasambi, lyo amulandu ci wuno e Yehova angalandila ukuti alimuwinjila ukutali? (Ezek. 33:7-9; Mat. 28:19, 20) Ukwasowa nu kuvwilika wano Yehova akulandapo ukuti aliwawinjila ukutali, awalwani wa wantu wakwe, asa wawomvi wakwe awacisinka.

⁶ Umulandu wa citi wili, wukazanwa pe Joel 2:25. E Yehova watili: “Ndiwanyosezya vino mwasovizye mu myaka yino makanta walile ivizawalo vinu.” Nga mwalola, pa-a e Yehova walaya ukuti “ndiminyosezya” vyonsinye vino makanta wononile. Nga cakuti e makanta akakwimililako awantu wa kwe Yehova wano wakawizya ilandwe lizima, lyo amulandu ci wuno tungalandila ukuti uwukombe wuno wakawizya wukakonona ivintu? Amuno lyonye ilyasi ilizima lino tukawizya alino likalenga awantu awavule ukulapila. (Ezek. 33:8, 19) Ala mukafuma ivizima mukuwizya!

7. Uzye amazwi ya kuti “pansizi” yano yawa pe Joel 2:28, 29 yakatwavwa ukwivwicisya cani?

⁷ Wazyani Joel 2:28, 29. Umulandu wa citi tatu, avino uwusesemo wakonkine ukuficiliswa. Uzye temwalola vino Yehova walanda ukuti: ‘Alipungulila umuzimu wakwe’ “pansizi ye vyo-o” akuli ukuti, pano wamakanta wamala umulimo wawo? Nomba nga ca kuti e makanta wino walumbulwa pe lyo-o iwaliko akasula awantu wakwe Leza wano wakawizya ilandwe lizima pa Wufumu, amulandu ci wuno Yehova angawapungulila umuzimu wakwe pansizi ya kumala umulimo wawo uwa kuwizya? Icisinka aca kuti umuzimu wa kwe Yehova awuno walenga ukuti tutwalilile ukuwizya ukufika na pe yo-o impindi asa mulandu nu kutucuzya nga nu kutulesya ukuwizya.

8. Uzye e makanta wino wawa pi waliko lya Ukuwumbulika 9:1-11 akakwimililako waweni?

⁸ Wazyani Ukuwumbulika 9:1-11. Nomba lekani tulande pa mulandu wakulecelezya. Kaali twamanyile ukuti vino wamakanta wano walumbulwa pe Joel wacisile vikalanda pa mulimo wa kuwizya pa mulandu nu wusesemo uwukolaneko uwa mu Ukuwumbulika. Wo-o uwusesemo wukalanda pe makanta wino wawa ni cinso nge wantu swinya na pa mitwe yawo palinji vino vyalolekanga ‘nge tusote twa wufumu utwe gold.’ (Ukuwu. 9:7) We-e makanta wacuzyanga “awantu [awalwani wa kwe Leza] wano wasi ni cimanyilo ca kwe Leza pa mpumi zyawo” pa myezi 5, impindi yino makanta akakwikala munsi. (Ukuwu. 9:4, 5) Lelo cikaloleka ukuti ya-a amazwi yakalanda pa wapakwe. Awapakwe wasikwivwa ni ntete ukuwizya uwupinguzi wa kwe  Leza pe yo-o insi imbipe, swinya wo-o uwukombe wukalenga wano wakacita iviwipe ukwivwa uwuwi.

9. Awupusano ci wuno wawa pe makanta wino Joel waweni na wino Yohani waweni?

⁹ Kweni, uwusesemo wuno wawa mu Ukuwumbulika na mwe Joel wakolanako katici. Lelo nanti cingawa wo-o, kwawa mumwi umucindame sana muno wapusana. Ku cakulolelako: E makanta wino walandwapo mu wusesemo wa kwe Joel, akakonona ivimelwa. (Joel 1:4, 6, 7) Lelo uwa mu Ukuwumbulika wamunena ukuti “atize ayonone isote, nanti amiti, nanti avimelwa.” (Ukuwu. 9:4) Swinya e makanta wino e Joel waweni wafumile kukambazwa ka kwe kamani. (Joel 2:20) Ne wino Yohani waweni, wafumile mu cizinji. (Ukuwu. 9:2, 3) E makanta wino e Joel waweni e Yehova wamuwinjizile ukutali. Ne uwa mu Ukuwumbulika e Yehova atamuwinjizile ukutali lelo wamunenile ukumala umulimo wakwe. Patawa nanti pamwi pano e Baibolo yikalanjizya ukuti e Yehova atatemilwe pe vino makanta wacitanga.​—Lolani akambokosi kano ka kuti “ Uwusesemo we makanta​—Wuno Wukaloleka Ngati Wakolana.”

10. Landani ica kulolelako ca mu Mawaliko cino cikulanjizya ukuti e makata wino Joel waweni na wino Yohani waweni angimililako ivintu vinji ivipusane.

¹⁰ Wo-o uwupusano wukatwavwa ukumanya ukuti, uwusesemo wuno wukalanda pe makanta uwa mwe Joel nu wa mu Ukuwumbulika wutakolana lelo wapusana. Co-o cikusula ukuti e makanta wino walumbulwa mwi buku lya kwe Joel nu wa mu Ukuwumbulika asa muli wenga.  Mwe Baibolo, wangawomvya icintu icili conganye pa kulanda pa vintu ivipusane. Ku cakulolelako, e Yesu wakamwita pa Ukuwumbulika 5:5 ukuti, “Inkalamu ya mwiko wakwe Yuda” ne pe 1 Peter 5:8, walanda pe Satana ukuti ‘inkalamu yino yikuwuluma.’ Ukulingana ni milandu 4 yino twalandapo, na vinji vino tulanzilepo, vikulanjizya apatiswenye ukuti vino twamanyile pa wusesemo wa pe Joel asa vino cizipizile ukuwa. Tufwile ukupiluka. Nomba lyo wo-o uwusesemo wasula mwinye?

11. Avyani vimwi vino Joel 1:6 ne 2:1, 8, 11 yikalanda vino vikatwavwa ukumanya e makanta wino walandwa pe wo-o uwusesemo?

¹¹ Nga twawazya amavesi yanji mu wusesemo wa kwe Joel, tukazana ukuti wo-o uwusesemo walandanga pe vino awasilika walinji nu kusansa. (Joel 1:6; 2:1, 8, 11) E Yehova walanzile ukuti aliwomvya ‘iwumba lyakwe ilya maka’ (awasoja Awina Babiloni) ukusunda awina Israeli. (Joel 2:25) Cayana vino wa-a awasilika wakakwitwa ukuti ‘uwa kukambazwa kwa kwe kamani,’ amuno awina Babiloni walinji nu kusansa awina Israeli ukufuma ku kambazwa ka kwe kamani. (Joel 2:20) Wa-a awasilika wawalinganya kwi wumba lya kwe makanta lino likupitila ponga ukwasowa ukupunkana. E Joel walanda pe we-e makanta ukuti: ‘Akapita [akuli ukuti umusilika] munzila yakwe. . . . Mu musumba amuno akasamalila. Akasamala pa ciwumba. Akwela izya ng’anda, ayinjila pa mawindo ngati amung’o.’ (Joel 2:8, 9) Teyelenganyani vino vikucitika! Awasilika wali apali ponsinye pano mwalola. Kusi nanti kumwi kuno umuntu angavwamila. Kusi nanti wenga wino walinji nu kupusuka ku wasilika awina Babiloni!

12. Uzye uwusesemo wa kwe Joel uwa pe makanta waficilisizwe wuli?

¹² Mu 607 B.C.E., Awina Babiloni (nanti Awina Kaldi) wasansile umusumba wa Yerusalemu ngati we makanta. E Baibolo yikalanda ukuti: “Acino wawatumizile Imfumu ya wina Kaldi, yino yakomile awalumendo wawo ku lupanga . . . , yawakomezile mu ng’anda yawo iyitele, yitivwizile uluse awalumendo nanti awakazyana, e songo nanti umukote. E Leza wapile vyonsinye mwi kasa lya mfumu ya wina Kaldi. Swinya yosile ing’anda ya kwe Leza wa cisinka nu kumongola ilinga lya kwe Yerusalemu, awoca na masano yonsinye ku mulilo, awonona iviya vyamutengo vyonsi.” (2 Imila. 36:17, 19) Walile awina Babiloni wamala vye ukusansa nu konona umusumba wa Yerusalemu, awantu wasyazile vye wakulanda ukuti: “Amayonde muno mutawa umuntu ni vitekwa. Yipilwe ku wina Kaldi.”​—Jer. 32:43.

13. Londololani muno mwasula uwusesemo w ape Jeremiya 16:16, 18.

¹³ Pansizi ya myaka 200 ukufumilila pano uwusesemo wa kwe Joel waficilisizwe, e Yehova wawomvizye Jeremiya ukulandila lya nkani pekonye ukusansa. E Yehova walanzile ukuti wano waliyiza mukusansa Yerusalemu walisokotola awina Israeli wano wacitanga iviwipe swinya waliwalema kusi nanti kumwi kuno walivwamila. “‘E Yehova wati, ndiyita awalondo awavule, nawo waliwaswela, swinya ndiwitila awalumba [nanti wafundi] awavule, nawo waliwalunga mu myamba monsinye na mu tumyamba monsinye na mu ninga monsinye. . . . Ndiwasunda pa viluwo vyawo vyonsinye na pa luwembu lwawo.’” Awina Israeli wano watalapizile watalinji nu kwakusamalila pakuti wavwame ukufuma ku wina Babiloni wano e Yehova wawomvizye.​—Jer. 16:16, 18.

14. Ampindi ci pano uwusesemo wa pe Joel 2:28, 29 wizile awuficiliswa?

¹⁴ Nanti ciwe wo-o e Joel walinji ni lyasi ilizima lino lyapile awantu isuwilo lya kuti  insi yiliwa wulyanye vino yalinji pa kutalika. (Joel 2:23-26) Walanzile nu kuti impindi yimwi kunkolelo, muliwa sana ivya kulya vya kumuzimu. “Ndipungulila umuzimu wane pa wantu wonsi,” avino Yehova walanda, “awana winu awa cilumendo na wacikazyana waliwasesema . . . Ndipungulila umuzimu wane na pa wawomvinye awonsi na wanaci.” (Joel 2:28, 29) E Yehova atapungulizile awina Israeli umuzimu wakwe palyanye pano wanyosile mu wuzya ukufuma mu Babiloni. Lelo co-o cizile acicitika pa Pentekosti mu mwaka wa 33 C.E. lyo papita ni myaka imivule ukufuma pano Joel walandizile ya-a amazwi. Uzye twamanya wuli?

15. Ukulingana na Imilimo 2:16, 17, amazwi ci yano Peter wapiluzileko pano wambuzile uwusesemo wape Joel 2:28, swinya co-o cikalanjizya cani?

¹⁵ Pano kwacitisile icintu ca kuzungusya pa Pentekosti, umuzimu uwutele walenzile umutumwa e Peter alande ukuti uwusesemo wape Joel 2:28, 29 waficilisizwe wulyanye uwanda. Umutondo tondo ku ma 9 awaazi, e Yehova wapongolozile umuzimu wakwe uwutele, ica kuti wano wapocelezile wo-o umuzimu watalisile ukulanda ‘ivintu vya kuzungusya ivya kwe Leza’ mu ndimi impusane pusane. (Imili. 2:11) Umuzimu uwutele walenzile e Peter apiluleko amazwi yamwi pa kwambula uwusesemo wa pe Joel. Amazwi ci yayonye yano wapiluzileko? (Wazyani Imilimo 2:16, 17.) Ukucila ukutalika wulyanye vino uwusesemo wa pe Joel watalika na mazwi ya kuti “pa nsizi,” e Peter walanzile ukuti: “Swinya mu manda ya kulecelezya.” Ya-a yalinji amanda pano umusumba wa Yerusalemu ni Tempile vyacilinji vitani vyononwe. Pe yilyanye impindi apano e Leza walinji nu kupongolola umuzimu wakwe pa “wantu wonsinye.” Co-o cikalanjizya ukuti papisile impindi inkulu ukufumilila pano Joel walandizile wo-o uwusesemo na pano wizile awuficilisizwa.

16. Uzye umuzimu wa kwe Leza walenzile umulimo wakuwizya mu mpindi zya watumwa ukuwombwa wuli, nga pe yo-o impindi wukalenga wo-o umulimo ukuwombwa wuli?

 ¹⁶ Ukufuma pe wulyanye uwanda wuno e Leza wapongolozile umuzimu wakwe uwutele pa wina Klistu wa mumpindi zya watumwa umulimo wa kuwizya watalisile ukulunduluka. Mu ma 61 C.E., pano umutumwa Paulo walembanga e kalata ku wina Kolose walanzile pa mulimo wa kuwizya ukuti ilandwe lizima lyawizwa, “ku celewulwa consinye mwi yulu mwisika.” (Kolo. 1:23) Umuzimu wa kwe Yehova walenga umulimo wakuwizya ukuwombwa nkaninye pe yo-o impindi ukufika na kuno “insi yapakula”!​—Imilimo 13:47; lolani akambokosi ka kuti “ Ndipongolola Umuzimu Wane.”

17. Uzye avyani vino vipilusile pe vino twivwicisizye uwusesemo wa pe Joel wuno wukalanda pe makanta?

¹⁷ Uzye avyani vino vipilusile? Pe yo-o impindi twivwicisya uwusesemo wa pe Joel 2:7-9. Ukwasowa nu kupita mu mbali, ya amavesi yasilanda pa mulimo wakuwizya lelo yakalanda pe vino vyacitisile pano awasilika awina Babiloni wasansile umusumba wa Yerusalemu mu 607 B.C.E.

18. Avyani vino vitapilusile pa wantu wa kwe Yehova?

¹⁸ Uzye avyani vino vitapilusile? Awantu wa kwe Yehova watwalilila ukuwizya ilandwe lizima ukuli konsinye, ukuwomvya inzila impusane pusane. (Mat. 24:14) Kusi iciwindo icili consinye ku wuteko cino cingatulesya ukutwalilila ukuwizya. Swinya pa mulandu wakwavwa kwa kwe Yehova twatwalilila ukuwizya ilandwe lizima ilya Wufumu mukusipa! Tukatwalilila ukusintilila pe Yehova ukuti awino wandi awatwavwa ukwivwicisya uwusesemo wa mu Baibolo amuno twamanya ukuti pa mpindi yakwe indingane, alitutungulula mu “cisinka consinye”!​—Yoha. 16:13.