1. Imiịn aBaibul phọ egananami eeghe kụ iḍeenhaan iyira?

EEGHE kụ kemitenaan we phọ aZihova ghisigh? I/moghi oruphenhaạn emhụ kụ ogbi ophagharanhaạn aḍipuru phọ aḍiẹn phọ. Imiịn aBaibul phọ iḅenhị ni iyira igbogh araraạr dị emite kitir aani iyira. Imiịn edi ni dị iḍeenhaan iyira idị iikpọ itooghị kirokirọ siẹn ade phọ, dị emhoọgh ni inyaạm iboom keḍighi. Imiịn phọ ogẹ bọ ḍinyạ aDaniel emhuoghaạph phọ 11, ekaạph ilọ iyạl aruw-emhạ dị robeeghi ghan, ruw-emhạ phọ okol mọ, uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ ḅilhẹ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ. Ogbogh apakirị imiịn phọ iphẹn phọ memhunhughan ni, kụ iḍighi kụ yira kotue ni okuphom owol mọ ephediphọ apakirị phọ kemunughan aani ni.

2. Odaphạn Genesis 3:15 r’Ogananami 11:7 r’12:17, eeghe kụ edị ewạ mọ olhegheri mem dị yira rotuughạ imiịn phọ aDaniel?

² Orue onhaghanhạn imiịn phọ ogẹ bọ siphẹ Daniel emhuoghaạph phọ 11, pọ ewạ mọ olhegheri mọ imiịn phọ rekaạph ghan ilọ ogina aruw-emhạ r’itooghị dị ketir we phọ Enhaạn. Kụ ghalhamọ r’iduọn arebenhẹ phọ Enhaạn oghom bọ ni mem dị osighẹ onhụ abạl awe phọ odi bọ siẹn aḅirinhi phọ kụ ropoghom, bidị kụ edị itooghị phọ renyaạm ghan. Eeghe kụ iḍighi? Loor esi dị aḍiigbu aSetan ḅilhẹ r’aḅirinhi phọ—pọ ophiemhi abuphẹ rokumu bọ aZihova r’aZizọs. (Bạl Genesis 3:15 r’Ogananami 11:7; 12:17.) Oḅarạm isiphẹ, imiịn phọ aDaniel agẹ bọ emoọgh oḅọph r’inhọn imiịn aBaibul phọ. Okạr oghaạph, yira kotue okạr onaghanhạn imiịn phọ aDaniel eḍighi maạr dị yira osighẹ ophoghom inhọn ariisi aḍinyạ iigbia phọ.

3. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ ḅilhẹ r’epẹ etum bọ siẹn?

³ Odaphạn ipẹ phọ, nyiidiphọ yira kooḅeghiọn Daniel 11:25-39.  Yira komiịn itooghị phọ eḍighi bọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ ḅilhẹ r’ipẹ eḍighi bọ uw-emhạ epẹ esoorom mọ igbo asiạ phọ 1870 kụ eghị esi 1991, kụ yira omiịn ipẹ eḍighi bọ kụ enhighẹ bọ ni ooḅenhion onhaghanhạn aḍughụm mọ ayira ilọ apakirị imiịn phọ iphẹn phọ. Siphẹ emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn, yira kooḅeghiọn Daniel 11:40–12:1, kụ yira oogeliọn onhaghạn aḍughụm mọ ayira ilọ ipẹ apakirị imiịn phọ iphẹn phọ egananami bọ ilọ asiạ phọ 1990 kụ eghị eteẹny eghạm mọ Amagedọn. Iduọn nạ ratuughạ bọ iyạl phọ arumhuoghaạph phọ iphẹn phọ, kenighẹ ni dị nạ kapogh igbe phọ eḅẹm bọ mọ “Aruw-emhạ Dị Komite Mem Eekunha Phọ.” Uguạ, ophụr ooḅeghiọn olhegheri iyạl phọ aruw-emhạ phọ oghaạph bọ oghol siẹn imiịn phọ.

4. Eeghe iraạr ariphigh kụ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhegheri uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ?

⁴ Asiḍien phọ “uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ” ḅilhẹ “r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ” eḅẹl amem mọ iḍighi ḍien dị oghol iikpọ itooghị dị erọl ghan epẹ esiinyọm r’epẹ esoorom ade phọ Izrạl. Uḍighi ika kụ yira oḅẹm bọ iduọn phọ? Idị eḍighi bọ ookpaạny phọ aḅenhị Daniel mọ: “Mị uru oḍighi idị nạ kanaghanhạn ipẹ kemitenaan bọ we phọ anyinha [we phọ Enhaạn] siḍio eekunha phọ.” (Dan. 10:14) Eelhe phọ Izrạl uḍighi ghan we k’Enhaạn tutụ eteẹny Pentikọst 33 C.E. Toroboiperolbọ, emhiigh Pentikọst 33 C.E kụ rekị, aZihova aḍighi ni idị eegholhaan mọ abutelhedom mọ aZizọs okpẹ bọ oḍuom olhoghi phọ kụ awe odị. Esi iduọn phọ, ogbogh apakirị imiịn phọ aDaniel 11 rekaạph ghan ilọ abumatuạn phọ aKraist, k/eelhe phọ Izrạl iḍiodi phọ. (Iiḍighi 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Kụ iḍighi kụ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ ḅilhẹ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ inmia ni idiphọ amem mọ rekị bọ. Ghalhamọ r’iduọn phọ ni, oomo phọ idị eḅọph ni iḍighinhom araraạr. Eḅẹl phọ, aruw-emhạ phọ abuẹn phọ rokpuuroghọm ghan ni we phọ Enhaạn eten dị eḍighan elhegh. Edị etum siẹn, eten phọ epẹ bidị rozoọm ghan bọ we phọ Enhaạn eḍeenhaan mọ bidị olọgh ḍien egey Enhaạn phọ Zihova. Omuneniom iraạr, iyạl phọ aruw-emhạ phọ romirighan ghan iikpọ itooghị phọ.

5. Yira olegheri eeghe ilọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ siphẹ omuneniom 2 okuron asiạ phọ kụ eghị elọ epẹ eekunha okuron asiạ phọ 19 C.E? Gbạ.

⁵ Eniin amem, siphẹ omhunhenhiom iyạl okuron asiạ phọ, ukol aKristẹn uḍigh ni ookpomhoghan aKristẹn phọ bịn omhiigh otughemhị yogh itughemhị okpẹ, kụ aaghị igey phọ edi bọ siphẹ Ekpo onhụ phọ Enhaạn. Egbi k’amem mọ amuphẹ phọ kụ eghị eteẹny elọ epẹ eekunha 19 okuron asiạ phọ, Enhaạn o/mhoọgh ghan mun ookpomhoghan siẹn ade phọ. Ibiakpạ akeIedeẹny ukol aKristẹn phọ isi ni bịn eekpereghiom bugey aKristẹn phọ. (Mat. 13:36-43) Uḍighi ika kụ ekpẹ bọ ni olhegheri iphẹn phọ? Iphẹn phọ remạ ghan mọ ipẹ yira aạl bọ ilọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ, i/gbolomaam itooghị phọ erọl bọ omhunhenhiom iyạl okuron asiạ phọ kụ eghị eteẹny elọ epẹ eekunha okuron asiạ phọ amuneniom bọ 19 phọ. Idị eḍighi bọ ookpomhoghan Enhaạn o/rọl mem mọ amuphẹ phọ dị bidị kozuoghom. * Toroboiperolbọ, yira olegheri mọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ ḅilhẹ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ koḅilhẹ ni omite mem dị okuron  asiạ phọ aḍighi bọ 19 rasi eekunha. Yira ulhegheri ika?

6. Pụr amem kụ edị awe phọ Enhaạn oḅilhẹ bọ omhiigh ookpomhoghan idiphọ egu? Gbạ.

⁶ Emhiigh 1870 kụ rekị, awe phọ Enhaạn umhiigh ni oḅilhẹ ookpomhoghan idiphọ egu. Alhạ phọ aḍiphẹ phọ kụ edị aCharles T. Russell r’arighirị phọ odị omiteom ekụ ituughạ aBaibul. Umor phọ Russell r’arighirị phọ odị uḍighi idiphọ otelhedom mọ oghaạph bọ mọ ‘kaḍiemi ghan aselemi eten aseenaan’ Omhạr aMesaya phọ. (Mal. 3:1) Bịn Enhaạn aḅilhẹ amhoọgh we dị rokumu nyodị siẹn ade phọ! Iikpọ itooghị irọl li dị ketir rebenhẹ phọ Enhaạn eten dị eḍighan elhegh mem mọ amuphẹ phọ ḍughụm? Ooḅeghiọn ophogh.

7. Abuọ anhiạn kụ uḍighi ghan uw-emhạ epẹ esoorom mọ tutụ eghị bọ eteẹny Eḅel Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ?

⁷ Lhạ phọ 1870, aBritain kụ utooghị ghan ongọ ibadị areelhe, oḅilhẹ omhoọgh we eghạm dị omhoọgh inyaạm oomo isiẹn aḅirinhi phọ. Itooghị phọ aBritain emerenyạn obạm ophaạl phọ amite bọ siphẹ uḍien phọ aDaniel bịn akpạr apu iphediphọ iraạr phọ, emerenyạn bọ—France, Spain, r’aNetherland. (Dan. 7:7, 8) Bịn eḍighi uw-emhạ epẹ esoorom mọ tutụ eteẹny Eḅẹl Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ. Mem mọ amuphẹ phọ, United States of America moḍighi bumuul ḍighi dị opeleghiom, oḅilhẹ r’omoọgh siya dị ekpạr r’aBritain.

8. Abuọ anhiạn kụ uw-emhạ epẹ esoorom mọ siẹn asiḍio eekunha phọ?

⁸ Mem Eḅẹl Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ, United States r’aBritain uḅophoghạn bịn omhoọgh ḍita awe eghạm dị omhoọgh inyaạm agey. Mem mọ amuphẹ phọ bịn aBritain r’America oḍighi iikpọ itooghị aḅirinhi phọ oghol bọ mọ Anglo-America. Idiphọ aDaniel aghaạph bọ ni, uw-emhạ phọ ophọn maakpomhoghi  “ḍigbogh aḍita awe eghạm dị omhoọgh agey inyaạm.” (Dan. 11:25) Siẹn oomo asiḍio eekunha phọ, iikpọ itooghị Anglo-America phọ kụ uw-emhạ epẹ esoorom mọ. * Abuọ anhiạn kụ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ?

9. Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ amite pụr amem, kụ ika kụ idị aDaniel 11:25 emhunhughan bọ?

⁹ Lhạ phọ 1871, aRussell r’arighirị phọ odị romiteom ekụ ituughạ aBaibul phọ alhạ reten, bịn omhoom uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ amite. Lhạ phọ aḍiphẹ phọ Otto von Bismarck aakpomhoghi rikpisi kirokirọ bịn amiteon eelhe phọ oghol bọ mọ Germany, kụ imhoọgh ni iikpọ iboom. Kụ Uw-emhạ aPrussia, Uw-emhạ phọ Wilhelm I kụ aḍighi oḅẹl otooghiạ phọ, kụ amạ Bismarck idiphọ oye dị kaaḅakị ghan raraạr siphẹ eelhe phọ. * Siạ phọ edaphạn bọ, aGermany umhiigh ni otooghị ongọ iniin areelhe Africa ḅilhẹ r’aPacific Ocean, bịn omhiigh oopikian itooghị aBritian phọ. (Bạl Daniel 11:25.) Itooghị aGermany phọ umhoọgh ni we eghạm dị rokị olheeny aani idiphọ abuọ aBritian phọ, ḅilhẹ omhoọgh inyaạm. AGermany usighẹ we eghạm mọ abuẹn phọ kụ eenom bọ mulọgh ḍien phọ abidị mem eḅẹl eghạm oomo aḅirinhi phọ.

10. Ika kụ idị ipẹ ogẹ bọ Daniel 11:25b, 26 emhunhughan?

¹⁰ ADaniel aḅilhẹ ni aghaạph ipẹ kemitenaan bọ Itooghị phọ aGermany r’awe eghạm mọ odị mamhoọgh bọ. Imiịn phọ iḅẹm mọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ “kameel li.” Eeghe kụ iḍighi? “Loor esi dị bidị kopamanaạn ni nyodị ekarạph ezue. Kụ buphẹ rolhean ghan bọ r’odị kụ koler nyodị.” (Dan. 11:25b, 26a) Siḍio phọ aDaniel abuphẹ olhe ghan bọ “eḍien uw-emhạ phọ” uḅaramaạm ghan bugbogh abuọ itooghị phọ dị “okumuan ghan ongọ uw-emhạ phọ.” (Dan. 1:5) Imiịn phọ rekaạph ghan ilọ abuọ anhiạn siẹn phọ? Rekaạph ghan ilọ abugbogh abuọ Itooghị phọ aGermany—eḅaramaạn bugbogh awe eghạm otooghiạ phọ r’abutomoghiom mọ odị—buẹn phọ kụ ulhoghonhaạn bọ ḍighaạgh olher itooghị phọ odị. * Imiịn phọ eḅilhẹ kẹn ekaạph ipẹ kemite bọ mem dị bidị oghị eenan uw-emhạ epẹ esoorom mọ. Rekaạph bọ ilọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ, iḅẹm mọ: “Idị egbolomaam we eghạm mọ odị, koḅeer ri bịn, kụ ozẹ ibadị.” (Dan. 11:26b) Idiphọ imiịn phọ eghaạph bọ, siphẹ eḅẹl eghạm oomo aḅirinhi phọ, “uḅeer ri” we eghạm mọ aGermany kụ “ozẹ ibadị.” Epẹ kụ eghạm dị mozẹ ghan we dị ophughạn odaphạn idị m’ee ghan igbaany.

11. Eeghe iyaạr kụ edị uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ oḍighi?

¹¹ ADaniel rakaạph bọ ipẹ kemite bọ kụ egbi oteẹny Eḅẹl Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ, odị aḅẹm siphẹ Daniel 11:27, 28 mọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ “kotọl li oosomonan iniin idaabilị kụ ogbaaghị okpẹ.” Iḅilhẹ kẹn eḅẹm mọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ kaakpomhoghi ni “eboom eelạ.” Kụ pọ kụ idị ekạr ri emite. AGermany r’aBritain ughaaphạn mọ bunọ rowạ eephọ, kuolọ oghaạph phọ abidị aḍighi ni okpẹ mem mọ eghạm ekamaan bọ lhạ phọ 1914. Kụ egbi oteẹny 1914, aGermany umheel li eelạ, bịn oḍighi omhunhenhiom iyạl eelhe dị omhoọgh ikpoki iboom siẹn oomo aḅirinhi phọ. Omhunhenhi ipẹ aDaniel 11:29 r’oḅẹl apakirị ekpịgh phọ 30 eghaạph bọ, aGermany eenan ni r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ, kuolọ ukpạr ri opu bidị.

12. Siphẹ eḅẹl eghạm oomo aḅirinhi phọ, uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ uḍighi eeghe?

¹² Emhiigh 1914 kụ rekị, iyạl phọ aruw-emhạ phọ okiọm ni ghisigh reenan siloor ḅilhẹ r’awe phọ Enhaạn. Esi omaạm, siphẹ eḅẹl eghạm oomo aḅirinhi phọ, itooghị aGermany r’aBritain ukpuuroghọm ni rebenhẹ phọ Enhaạn u/meera bọ upạm aani reenemạ phọ. I/mineen siphẹ, itooghị U.S. isiphi ni buphẹ oḍiemhiom bọ oghaạph iiḅi iinhaghạn phọ olhoghoḍị ikoli. Ikpuuroghọm mọ iphẹn phọ imhunhenhi imiịn phọ edi bọ siphẹ Ogananami 11:7-10.

13. Esighẹ 1930 kụ rekị mem omhunhenhiom iyạl eghạm oomo aḅirinhi phọ, uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ aḍighi eeghe?

¹³ Kụ esighẹ siạ phọ 1930 kụ rekị, ekạr ekpaariọm mem omhunhenhiom iyạl eghạm oomo aḅirinhi phọ, uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ akpuuroghọm agey we phọ Enhaạn, dị ighirigiir u/nmạ. Mem mọ aNazi phọ orolhọm bọ agadạ epẹ Germany, aHitler r’awe phọ odị usophoghom ni oḍighi awe phọ Enhaạn. Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ azẹ ni we aZihova dị romạn 1, 500, asighẹ simuonịr alhoghoḍị dọl imhinhimhiịn. Oyil phọ aDaniel aghaạph ni ilọ ipẹ phọ. Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ akạr kụ “aapụ esi iigbia phọ” aḅilhẹ “aphiemhi eḍighinhom iyaạr phọ,” esi osophoghom eereẹgh awe phọ Enhaạn, mọ kuu/seeny mun ḍien phọ aZihova esi ogbo. (Dan. 11:30b, 31a) AHitler oḍiemhiom mọ akạr kụ aghunyan mọ onọ ka/sugheeny r’oniin ebenhẹ Enhaạn siphẹ Germany.

14. Abuọ anhiạn kụ uḍighi bọ omhoom uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ, mem mọ omhunhenhiom iyạl eghạm oomo aḅirinhi phọ esi bọ eekunha? Gbạ.

¹⁴ Mem mọ omhunhenhiom iyạl eghạm oomo aḅirinhi phọ esi bọ eekunha, itooghị aSoviet Union phọ imhiigh ni otooghị ongọ oomo apakirị arokool itooghị phọ aGermany, bịn eḍighi uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ. Idiphọ itooghị aNazi phọ, itooghị aSoviet Union phọ ikpuuroghọm ni torobọ oye dị asighẹ ooḅereghị Enhaạn kụ apuemhi itooghị eelhe phọ.

15. Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ aḍighi eeghe mem mọ omhunhenhiom iyạl Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ emhinheen bọ?

¹⁵ Omhunhenhiom iyạl Eghạm Oomo Aḅirinhi phọ emhinheen bọ, i/bia bịn aSoviet Union phọ r’abuẹn r’odị oḅọph bọ, idiphọ omhoom uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ, onyaạm we phọ Enhaạn. Dị eḅọph r’ipẹ imiịn phọ eghaạph bọ siphẹ Ogananami 12:15-17, uw-emhạ phọ ophọn phọ asophoghom ni oḍighi iphelhegbeel phọ aḅilhẹ aphorogh simuonịr awe phọ aZihova siphẹ eelhe phọ. Ogbạ agey, oomo isiẹn asiḍio eekunha phọ, dị eego esi aruw-emhạ epẹ esiinyọm mọ, aSetan maakuom ni “ophiịny” ikpuuroghọm ilọ osophoghom oḍighi awe phọ Enhaạn, kuolọ i/ḅọph. *

16. Ika kụ idị itooghị aSoviet Union phọ omhunhenhi Daniel 11:37-39?

¹⁶ Bạl Daniel 11:37-39. Ika kụ idị uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ u/ḍeenhaan “ogbolhomaam Enhaạn aburudẹ phọ odị”? ASoviet Union phọ, umhoọgh ḍiigbu ophiemhi aruukụ iiḅereghị, kụ okparaghạ ghan aạr elhiom iiseeny phọ abidị. Oteẹny aḍiigbu phọ aḍiphẹ phọ, itooghị aSoviet Union phọ ingọ ni itọ k’epẹ omhạn lhạ phọ 1918 mọ otughemhị ghan ruutu askul mọ Enhaạn i/lo ghan. Kụ ika kụ idị uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ “alhọgh eegu emhụgh ookparạ oghoph phọ”? ASoviet Union phọ ulheom ni iboom ikpoki ophighi okparamhị awe eghạm mọ abidị, oḅilhẹ olhemhọgh igbagarạ araraạr eghạm dị kekparamhị  inyaạm mọ abidị. Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ umhooghọgh ni igbagarạ araraạr eghạm, ozeọm ghan aruḅum awe!

17. Eeghe kụ “iyaạr aḅaphanyạ phọ rekọm ghan bọ muphe” phọ?

¹⁷ Uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ abakị ni uw-emhạ epẹ esoorom mọ oḍighi eniin ephigh iyaạr; bidị “uphighi iyaạr aḅaphanyạ phọ rekọm ghan bọ muphe.” (Dan. 11:31) “Iyaạr aḅaphanyạ” phọ pọ aUnited Nations phọ.

18. Eeghe kụ iḍighi kụ ogbạ bọ United Nations phọ idiphọ iyaạr “aḅaphanyạ”?

¹⁸ Okaạph mọ ookpomhoghan aUnited Nations phọ aḍighi “iyaạr aḅaphanyạ” loor esi dị akophora mọ onọ katue ni aseere eephọ oomo isiẹn aḅirinhi phọ—iyaạr dị Omhạr phọ k’Enhaạn bịn kụ katue aḍighi. Ḅilhẹ imiịn phọ iḅẹm mọ iyaạr aḅaphanyạ phọ kekọm ni “muphe” loor esi dị aUnited Nations phọ koḍighi aani ni eboom iyaạr omhiịn mọ opiemhi ni oomo aruukụ iiḅereghị okpẹ.—Miịn igbe phọ “Aruw-emhạ Dị Komite Mem Eekunha Phọ.”

19-20. (a) Eeghe kụ iḍighi kụ ekpẹ bọ ni dị yira kolegheri iphirigba phọ iphẹn phọ? (b) Ḍighẹn aḍipuru kụ edị yira kopagharanhaạn siphẹ ephedị phọ emhuoghaạph phọ?

¹⁹ Ekpẹ ni dị yira kolegheri iphirigba phọ iphẹn phọ, loor esi dị emạ eḍeenhaan mọ emhiigh siạ phọ 1870 kụ eghị eteẹny emhiighom alhạ phọ 1990 kụ edị imiịn phọ aDaniel ilọ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ r’uw-emhạ epẹ esoorom mọ emunughan bọ. Esi iduọn phọ, yira kotue ni omoọgh omeeraam mọ imiịn phọ ipẹ esugha bọ kemunughan aani ni.

²⁰ Lhạ phọ 1991, kụ edị itooghị aSoviet Union phọ emheel. Esi iduọn phọ, anhiạn kụ uw-emhạ epẹ esiinyọm mọ ḍio arodon? Emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn kụ kepagharanhaạn ḍipuru phọ aḍiẹn phọ.