1. Lembila mi Biblia ubekonyowa ning’eyo lembang’o?

JUTIC pa Yehova gibinwang’iri ku lembang’o i nindo m’ubino? Waromo ng’eyo dwokowang’ penji maeno. Lembila mi Biblia ubekonyowa ning’eyo lembe ma dongo ma bitimere ceng’ini eni, ma lembene bimulo kumwa ceke. Re lembila moko acel mi Biblia ubekonyowa ning’eyo lembe ma jubim moko mi ng’om ma gitie weg tego m’usagu zoo gibitimo. Lembilane nwang’ere i buku pa Daniel thek 11. Eweco iwi jubim ario ma gibekiedo i kindgi. Acel julwong’o ubimo ma yor ariwa ma malu, ma kucelo ke ubimo ma yor ariwa ma piny. Theng lembila maeno ma lee udaru pong’o, pieno watie ku genogen nia donge m’udong’ de bipong’o.

2. Nimakere ku Thangambere 3:15 man Lembanyutha 11:7; 12:17, ukwayu ngo wiwa wil i kum lembang’o kinde ma wabeponjo lembila mi buku pa Daniel?

² Kara wanyang’ cuu i lembila ma nwang’ere i buku pa Daniel thek 11, ukwayu ngo wiwa wil nia lembila maeno ubenyutho kende kende jubim man bimobim ma gigam gisendo dhanu pa Mungu. Ka juporo wend jutic pa Mungu ku wend dhanu mange, junwang’u nia jutic pa Mungu gitie nok. Dong’ pirang’o wang’ ma pol jubim mi ng’om gisendo dhanu pa Mungu? Pilembe Sitani ku ng’om pare gitie ku lembakeca acel ma lee: gibemito gidar cen dhanu m’ubetimo ni Yehova man ni Yesu. (Som Thangambere 3:15 man Lembanyutha 11:7; 12:17.) M’umedo maeno, lembila ma Daniel ukiewo urombo bende ku lembila mange mi Biblia. I andha, kara wanyang’ ma ber i lembila pa Daniel, ubekwayu wapore ku lembe ma nwang’ere i buku mange mi Biblia.

3. I thiwiwec maeni ku m’ulubo wabineno lembang’o?

 ³ Dong’ kawoni wakeng’ii i buku pa Daniel 11:25-39. Wabineno nia jukani ma gibino ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny niai i oro 1870 nicidho i oro 1991, man wabineno nia pirang’o ubekwayu watim alokaloka i kite ma walar wanyang’ ko i theng lembila maeni. I thiwiwec m’ulubo, wabing’io i buku pa Daniel 11:40–12:1, man wabinyang’ cuu nia theng lembila maeno ubenyutho lembang’o iwi oro m’ucaku niai 1991 nicidho i lwiny mir Armagedon. Kinde ma wabeng’io i thiwiwec ario maeni, iromo bolo weng’i bende i kum kart ma ni sanduku ma thiwie tie, “Ubimo ario ma gibekiedo i kindgi i nindo mi kajik.” Re pi nicaku, ukwayu wakeng’ei nia jubim ario mi lembila maeni ginyutho jukani.

4. Lembe adek ma kani m’ubekonyowa ning’eyo ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny?

⁴ I rundi ma con, jubed julwong’o ubimo m’ubed ukwo yo malu mi ng’om mir Israel nia “ubimo ma yor ariwa ma malu,” man ubimo m’ubed ukwo yo piny ke nia “ubimo ma yor ariwa ma piny.” Pirang’o wabeyero kumeno? Kewinj wec ma e ma malaika m’ukelo rwonglembe ni Daniel uwacu ire: “Abino kara aketh ing’ei gin ma biwok ma cen kum juthu [dhanu pa Mungu].” (Dan. 10:14) Thek mir Israel gibino dhanu pa Mungu nitundo i Pentekoste mi oro 33 R.M. Ento niai i oro maeno, Yehova utimo lembe m’unyutho kamaleng’ nia julub pa Yesu ma gigwoko bedoleng’ migi re ma gitie dhanu pare. Pieno, lembila ma pol ma nwang’ere i Daniel thek 11 uweco ngo pi thek mir Israel, ento pi julub pa Kristu. (Tic. 2:1-4; Rum. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Bende, i kind oro ma tung’ tung’, jubim ma dupa gidoko ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny. Ento lembe moko nuti m’ubed urombo i kind jubim maeno ceke. Mi kwong’o, gin ceke gibimo i ng’om ma wend dhanu pa Mungu tie lee i ie, man ginyayu ragedo i kumgi. Mir ario, kite ma gin zoo gisendo ko dhanu pa Mungu unyutho nia gidagu Yehova ma tie Mungu mandha, man mir adek, gin ario kpo gikiedo lwiny i kindgi.

5. Nyo ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny ubino nuti de i kind oro ma niai 100 nicidho i oro 1870? Kekor.

⁵ Nindo ma nok i ng’ei oro 100 R.M, Jukristu dupa mi ndra gicaku mondo i kind Jukristu mandha i cokiri. Gicaku ponjo ndra, man giumo wi lemandha ma nwang’ere i Lembe pa Mungu. Niai eca nitundo i oro 1870, Yehova ubino mbe ku dilo iwi ng’om. Jukristu mi ndra gimew calu lum, pieno ebino lembe ma yot ungo ning’io Jukristu mandha. (Mat. 13:36-43) Pirang’o pire tie tek ning’eyo lembe maeno? Pilembe eno ubekonyowa ninyang’ nia jubim kunoke bimobim ma gibedo nuti i kind oro ma niai 100 nicidho i oro 1870 gibino ngo ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny. Ungu mi dhanu ma gibino timo ni Mungu i dilo ubino mbe ma gicopo nyayu ragedo i kumgi. * Ento nyanok i ng’ei oro 1870, ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo  ma yor ariwa ma piny udok uwok kendo. Wang’eyo lembuno nenedi?

6. Dhanu pa Mungu gicaku timo ire kendo i ungu niai awene? Kekor.

⁶ Niai i acaki mi oro 1870, dhanu pa Mungu gicaku timo ire i ungu. I oro maeno re m’umego Charles Taze Russell ku juwagi gicaku ponjo Biblia i ungu. Umego Russell ku juwagi gibino jakwenda ma jular juewo pire: ‘giyiko yo’ ma fodi Ker pa Masiya ucaku ngo nibimo. (Mal. 3:1) Eno uketho ebino yot ning’io dhanu pa Yehova kendo! I saa maeno, nyo bimobim moko ubino nuti de ma gibedo kud adwogi iwi dhanu pa Mungu? Wakenenu.

7. I saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, ng’a m’ubino ubimo ma yor ariwa ma piny?

⁷ I kum oro 1870, Grande-Bretagne ucaku bimo wi theng ng’om dupa, man ebino ku wend juaskari m’usagu ng’om mange ceke. Lembila moko mi buku pa Daniel ular uewo nia tung’ moko ma nok bivoyo tung’ mange adek. Tung’ ma nok maeno ubenyutho Grande-Bretagne, man tung’ mange adek ke ubenyutho France, Espagne, man Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) I saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, Grande-Bretagne re m’ubino ubimo ma yor ariwa ma piny. I kind saa ma rom eno, Amerika udoko ng’om ma kwong’a m’ulony lee, man etwio mer ku Grande-Bretagne.

8. Ng’a m’utie ubimo ma yor ariwa ma piny niai ma nindo mi kajik ceng’ ucaku?

⁸ I saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, Grande-Bretagne kud Amerika gikiedo lwiny karacelo, man tego migi umedere lee mandha. E gidoko bimobim ma dit ma julwong’o Angleterre kud Amerika  (Puissance mondiale anglo-américaine). Calu ma Daniel ular uewo, ubimo maeno ucoko ‘njuru askari ma dit.’ (Dan. 11:25) Pieno niai ma nindo mi kajik ceng’ ucaku, bimobim ma dit mir Angleterre kud Amerika re m’utie ubimo ma yor ariwa ma piny. * Dong’ ng’a m’udoko ubimo ma yor ariwa ma malu ke?

9. Ubimo ma yor ariwa ma malu mange uwok awene, man Daniel 11:25 upong’o nenedi?

⁹ I oro 1871, niwacu oro acel i ng’ei m’umego Russell ku juwagi gicaku ponjo Biblia i ungu, ubimo ma yor ariwa ma malu mange uwok. I oro maeno, jadit moko ma nyinge Otto von Bismarck udiko kabedo ma tung’ tung’ m’uwodho ng’om ma tek ma julwong’o Allemagne. Wilhelm mi kwong’o re m’udoko ubimo mi ng’om maeno m’ucaku ma nyen, man eng’io Bismarck ubed jatela mi bimobim pare. * Nok nok, Allemagne umaku bende ng’om moko mir Afrika, Nam ma dit mi Pacifique, man ecaku timo kero kara tego pare ukadh mi Grande-Bretagne. (Som Daniel 11:25.) Bende, Allemagne umedo wend juaskari dupa ma tek, pieno edoko ng’om mir ario ma tie kud udul mony ma tek i ng’ei Grande-Bretagne. I saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, Allemagne ukiedo i dhu judegi pare ku juaskari maeno.

10. Daniel 11:25b, 26 upong’o nenedi?

¹⁰ Daniel udok uewo bende pi lembe ma binwang’u Allemagne kud udul mony pare. Lembila m’eewone uyero nia ubimo ma yor ariwa ma malu “bicungo ngo.” Pirang’o? Pilembe “gibiporo lembapora i kume. Eyo, ju m’ucamu kum cemo ma mit pare gibinyothe.” (Dan. 11:25b, 26a) I rundi pa Daniel, dhanu ma gibed gicamu “cemo” ma mit p’ubimo ubino ju ma gibed ‘gicungo i wang’ ubimo.’ (Dan. 1:5) Dong’ lembila maeni uweco pi jukani? Lembila maeni uweco pi judongo pa Gavmenti mir Allemagne, man judong askari ma gibed gitimo tic karacelo kud ubimo. Lembe ma judongo maeno gitimo uketho tego p’ubimo uthum, pieno kit bimobim ma nyen ucaku i Allemagne. * Lembila ular uewo ngo kende kende nia ubimo ma yor ariwa ma malu bipodho, ento eewo bende pir adwogi mi lwiny m’ebikiedo i dhug ubimo ma yor ariwa ma piny. Eewo pir ubimo ma yor ariwa ma malu kumae: “Lembe bivoyo udul mony pare, man jubinego dhanu dupa.” (Dan. 11:26b, B.L.L.) Tap calu ma lembila ular uewo, i Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, lembe uvoyo Allemagne, man dhanu ma dupa utho. Lwiny maeno unego dhanu nikadhu mange ceke m’ular utimere i wang’e.

11. Ubimo ma yor ariwa ma malu gikud ubimo ma yor ariwa ma piny gigam gitimo ang’o?

¹¹ Daniel 11:27, 28 ular unyutho lembe ma bitimere i wang’ Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo. Eyero nia ubimo ma yor ariwa ma malu gikud ubimo ma yor ariwa ma piny ‘gibicwayu ndra dhu meza acel.’ Eyero bende nia ubimo ma yor ariwa ma malu bicoko ire “piny ma dit.” Lembe maeno de ugam utimere. Grande-Bretagne man Allemagne giyero  i kindgi nia gibemito kwiocwiny. Ento i oro 1914, gicaku kiedo lwiny i kindgi; eno unyutho kamaleng’ nia wec ma giyero ubino ndra. Bende, i kum oro 1914, Allemagne udoko ng’om mir ario m’ulony lee. I ng’eye, Allemagne ukiedo kud ubimo ma yor ariwa ma piny, ento lwiny uloye; eno ugam upong’o lembila ma nwang’ere i Daniel 11:29, man 30, thengene mi kwong’o.

12. I saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, ubimo ma yor ariwa ma malu gikud ubimo ma yor ariwa ma piny gitimo ang’o?

¹² Niai i oro 1914, lwiny umedere lee mandha i kind jubim ario maeno, man gikiedo bende i dhu dhanu pa Mungu. Ku lapor, i saa mi Lwiny ma kwong’a mi ng’om zoo, bimobim mir Allemagne man mi Grande-Bretagne ceke ginyayu ragedo i kum dhanu pa Mungu ma gikwero nimaku atum. Bende, bimobim mir Amerika utwio umego ma gibino telo wi tic mi rweyo lembanyong’a. Ragedo maeno upong’o lembila ma nwang’ere i Lembanyutha 11:7-10.

13. Niai i oro 1933 man i saa mi Lwiny mir ario mi ng’om zoo, ubimo ma yor ariwa ma malu utimo ang’o?

¹³ I ng’eye, niai i oro 1933 man asagane i saa mi Lwiny mir ario mi ng’om zoo, ubimo ma yor ariwa ma malu usendo dhanu pa Mungu ku rac. Kinde ma bimobim mi Nazi umaku ng’om mir Allemagne, Hitler ku jupare gikwero tic mi dhanu pa Mungu. Ubimo ma yor ariwa ma malu unego dhanu pa Yehova ma tundo 1 500, man etero ju ma dupa i kambi mi masendi. Daniel ular uewo pi lembe maeno. Bende, ubimo ma yor ariwa ma malu ‘ucido kamaleng’’ man ‘ekabu lam m’awang’a ma thiri thiri.’ Nenedi? Ekwero dhanu pa Yehova kud gipak nyinge nikadhu kud i tic migi mi rweyo lembanyong’a. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler m’ubino jabim mir Allemagne ukwong’o akwong’a zoo nia ebidaru dhanu pa Mungu pet kud i Allemagne.

14. I ng’ei Lwiny mir ario mi ng’om zoo, ng’a m’udoko ubimo ma yor ariwa ma malu? Kekor.

¹⁴ I ng’ei Lwiny mir ario mi ng’om zoo, Union Soviétique ucaku bimo wi theng ng’om ma pol m’ular ubino i the bimobim mir Allemagne, man edoko ubimo ma yor ariwa ma malu. Tap calu ma bimobim mi Nazi ugam utimo, Union Soviétique de ucaku nyayu ragedo ma lake tek i kum dhanu ceke ma giketho thier migi ni Yehova i kabedo ma kwong’a i kwo migi.

15. I ng’ei ma Lwiny mir ario mi ng’om zoo uthum, ubimo ma yor ariwa ma malu utimo ang’o?

¹⁵ Nyanok i ng’ei ma Lwiny mir ario mi ng’om zoo uthum, ubimo ma yor ariwa ma malu m’uwok ma nyen, niwacu Union Soviétique ku ju m’udiko cing’gi kugi, gicaku nyayu ragedo i kum dhanu pa Mungu. Buku mi Lembanyutha 12:15-17 uporo ragedo ma junyayu i kum dhanu pa Mungu ku “kulo.” Nimakere ku lembila maeno, ubimo ma yor ariwa ma malu ukwero tic mwa mi rweyo lembanyong’a man etero dhanu pa Yehova dupa i ng’eca i ng’om mi Sibérie. M’umbe jiji, niai ma nindo mi kajik ceng’ ucaku, ubimo ma yor ariwa ma malu umedere ninyayu ragedo i kadhiri ma lee i kum dhanu pa Mungu, re etuc ungo nijigo tic migi nyanok de. *

16. Daniel 11:37-39 upong’o nenedi iwi gavmenti mi Union Soviétique?

 ¹⁶ Som Daniel 11:37-39. Lembila maeni upong’o iwi ubimo ma yor ariwa ma malu, pilembe eworo ngo “mungu pa weggi.” Eworo ngo nenedi? Gavmenti mi Union Soviétique ubino ku lembakeca mi nego the dini cen, pieno etimo kero nidaru tego mi ponji mi dini. Ku lapor, yor i acaki mi oro 1918, ewodho cik moko m’ugam uketho jucaku ponjo i somo nia Mungu mbe. Dong’ ubimo ma yor ariwa ma malu “uyungo mungu mi ot ma tek” nenedi? Gavmenti mi Union Soviétique utio ku sente ma lee pi nimedo wend juaskari pare man niponjogi, bende eyiko atum ma dongo kara tego pare umedere lee. Ubimo ma yor ariwa ma malu gikud ubimo ma yor ariwa ma piny ceke gigam gicoko dhu jamlwiny ma dongo ma copo nego dhanu milioni dupa!

17. “Ginmajudagu ma timo uvuru” utie ang’o?

¹⁷ Ubimo ma yor ariwa ma malu gidiko cing’gi karacelo kud ubimo ma yor ariwa ma piny pi nitimo lembe moko ma lee: giketho ‘ginmajudagu ma timo uvuru ucungo.’ (Dan. 11:31) “Ginmajudagu” maeno utie ONU (UN).

18. Pirang’o julwong’o ONU nia “ginmajudagu”?

¹⁸ Julwong’o ONU nia “ginmajudagu” pilembe egoyere nia etie ku copo mi kelo kwiocwiny i ng’om zoo, ma ke i andha Ker pa Mungu kende re ma copo kelo kwiocwiny i ng’om zoo. Bende, lembila uyero nia ginmajudagu ‘ubetimo uvuru’ pilembe ONU bilokere i kum dini mi ndra, man ebinyothogi ceke.​—Nen sanduku ma thiwie tie, “Ubimo ario ma gibekiedo i kindgi i nindo mi kajik.”

19-20. (a) Pirang’o ubekwayu wang’ei lembe ma jukoro i thiwiwec maeni? (b) I thiwiwec m’ulubo, wabidwoko wang’ penji ma kani?

¹⁹ Ubekwayu wang’ei lembe ma jukoro i thiwiwec maeni pilembe ebekonyowa ning’eyo nia, niai i oro 1870 nicidho i oro 1991, lembila ma Daniel uewo iwi ubimo ma yor ariwa ma malu man ubimo ma yor ariwa ma piny upong’o. Pieno, wacopo bedo ku yioyic nia donge m’udong’ de bipong’o.

²⁰ I oro 1991, Union Soviétique upokere. Dong’ niai i oro maeno nitundo tin eni ng’a ma tie ubimo ma yor ariwa ma malu? Thiwiwec m’ulubo udwoko wang’ penji maeno.