1. Kii mbañ i Bibel i nyis bés?

KII y’a pémél bagwélél ba Yéhôva ndék ngéda? Bés bobasôna di nla yi. Mbañ i Bibel i ñunda bés i mam m’a bôna mu dilo di nlo. Mbañ yada i nyis bés i jam biane bikeñi bi nkoñ ’isi bi ga boñ. I mbañ i, i yé i kaat Daniel pes 11, i mpôdôl bikiñe biba bi bi njo sañ, kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok. Ngandak mam i ma yon mu mbañ i, jon di yé nkwoog nkaa le i mam ma yé ngi yon, yak mo ma nke i yon.

2. Inoñnaga ni Bibôdle 3:15 ni Masoola 11:7; 12:17, mambe mam di nlama bigda ngéda di nigil mbañ i Daniel?

² Inyu nok mbañ i i yé kaat Daniel pes 11, di nlama bigda le i mpôdôl ndigi bikiñe ni biane bi bi bi bana maada ni bagwélél ba Djob. To hala kii bagwélél ba Djob ba ta bé ngandak i nkoñ ’isi, bon biane bi mbéna tééñga. Inyuki? Inyule Satan, ni nkoñ ’isi wé wonsôna ba nyéñ tjé bagwélél ba Yéhôva. (Añ Bibôdle 3:15 ni Masoola 11:7; 12:17.) Ni ki le, nogna yés i mbañ i Daniel i nlama kiha ni nogna i mbañ i Bibel ipe. Inyu tibil nok i mbañ i, di nlama wan bipes bi Bibel bipe.

3. Kii di ga tehe munu yigil ini, ni i i noñ?

³ Nano di ga wan kaat Daniel 11:25-39, MN. Di ga tehe njee a bé kiñe ñombok, ni njee a bé kiñe nwelmbok ibôdôl i nwii 1870 letee ni nwii 1991, di  ga tehe ki inyuki i yé nseñ le di héñha mahoñol di bééna inyu pes kaat i. I yigil i noñ, di ga wan kaat Daniel 11:40–12:1, di ga toñol i minlôñ mini inyu jam li mbéñge i mam ma nlama bôña ibôdôl i nwii 1991 letee ni gwét bi Armagédôn. Mu kii di mba di nwan i gwigil bini, y’a ba nseñ le di wan bititii bini bi gwé ño le “Bikiñe bi njo sañ masuk ma ngéda.” Di bôk di tehe bonjee ba yé bikiñe biba mbañ ini i mpôdôl.

4. Mambe mam maa di nlama wan inyu yi njee a yé kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok?

⁴ Ngéda kôba, “kiñe ñombok” i bé ñane ñombok u Israel, “kiñe nwelmbok” i bak ñane nwelmbok u Israel. Kii i nyis bés hala? Di béñge i jam añgel i i bi pôdôs Daniel i bi kal nye: “Me mal lo, le me tibil toñle we mam m’a kwél bôt boñ [bagwélél ba Nyambe] dilo di nsôk.” (Daniel 10:14) Letee ni i Pentékôt 33 N.Y., i bôt ba bé i loñ Israel bon ba bé litén li Djob. Ndi ibôdôl ha i ngéda i, Yéhôva a bi unda le banigil ba Yésu bon ba yé bagwélél bé. Inyu hala nyen libim li mbañ i i yé i kaat Daniel pes 11 i mpôdôl bé loñ Israel, ndi banigil ba Kristô. (Minson mi baôma 2:1-4; Rôma 9:6-8; Galatia 6:15, 16) Ni ki le, kiki ngéda i ntagbe, hala nyen bikiñe bi ñombok ni nwelmbok bi nhéñha. Ndi ngim mam i nhéñha bé: Pog, bikiñe bi bi ñane biloñ i het Mbôgi Yéhôva i yé ngandak, tole bi bi nkolba bo. Iba, maboñok map ma ñunda le ba ñoo bagwélél ba Djob, ba ñoo ki Yéhôva, bañga Djob. Aa, bikiñe bi gwobiba bi njo sañ i ngui.

5. Baa bikiñe bi ñombok ni nwelmbok bi bé ipôla nwii 100 ni nwii 1870? Toñol.

⁵ Mbus nwii 100 N.Y., bikristen bi bitembee bi bi kahal jôp likoda, ba yônôs jo ni bitembee bi kwéha base, kayéle maliga ma bé nene ha bé. Ibôdôl ha ngéda i letee ni mamélél ma nwii 1800, Yéhôva a bééna bé ntôñ wo ki wo hana ’isi. Bikristen bi bitembee bi bi bôl, bi mil bañga bikristen. (Matéô 13:36-43) Inyuki i yé loñge le di yi i jam lini? Inyule hala a nhôla bés i nok le mbañ i kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok i mbéñge bé bikiñe bi bi bi ane ipôla nwii 100 N.Y. ni nwii 1800. Yéhôva a bééna bé ntôñ wo ki wo hana ’isi u ba bé le ba kolba mu nwii mi. * Ndi ndék ngéda mbus nwii 1870, kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok ba bi témb ba nene. Inyuki di nkal hala?

6. Imbe ngéda bagwélél ba Djob ba bi témb ba nene? Toñol.

⁶ Ibôdôl i nwii 1870, bagwélél ba Djob ba bi kahal kodba. Mu nwii u nyen mankéé Charles T. Russell ni mawanda mé ba bi bôdôl nigil Bibel ntôñ. Mankéé Russell ni mawanda mé ba bi yônôs mbañ i nlegelnwin  nu a bé lama “tibil njel” ilole Djob a ntéé Ane yé. (Malaki 3:1) Ha ngéda i, bagwélél ba Yéhôva ba bi kahal nene! Baa ngim biane i nkoñ ’isi i bi kahal kolba bo? Di wan le i mam ma noñ.

7. Ibôdôl i nwii 1870 letee ni i gwét bi ntôla bi bisu, njee a bé kiñe nwelmbok?

⁷ I nwii 1870, Britania Nkeñi (Grande-Bretagne) i bi bémbe ngandak biloñ hana ’isi iloo bini biane bipe gwobisôna, i bééna ki ntôñ gwét u u bé loo mintôñ mi gwét nwominsôna. I ane i yon i bé man toñ Daniel a bi tehe, i i bi yémbél bitoñ biaa bi bisu, hala wee Pulasi, Panya, ni Ôland. (Daniel 7:7, 8) Britania Nkeñi nyen a bé kiñe nwelmbok letee ni i gwét bi ntôla bi bisu. I nlélém ngéda, loñ Amérika i bi yila ngwañ iloo biloñ gwobisôna, i adba ni Britania Nkeñi.

8. Munu dilo di nsôk, njee a yé kiñe nwelmbok?

⁸ I Gwét bi ntôla I, Amérika ni Britania Nkeñi ba bi adba inyu jôs biloñ bipe gwét, ba bééna ki ngui ngandak. Ha ngéda i, Britania Nkeñi ni biloñ a bé bémbe, ba bi adba ni Amérika, ba bi yila ntôñ gwét u u bé loo mintôñ mi gwét nwominsôna i nkoñ ’isi. Kiki mbañ i Daniel i bé legel, i ane ini i bi kot “ntôñ gwét u nlôôha nkeñi ni mpémba.” (Daniel 11:25) Munu dilo di nsôk, ane i Britania ni Amérika  yon i yé kiñe nwelmbok. * Ndi njee a yé ni kiñe ñombok?

9. (a) Imbe ngéda kiñe ñombok i bi témb i nene? (b) Lelaa mbañ i Daniel 11:25 i bi yon?

⁹ I nwii 1871, ki mankéé Russell ni mawanda mé ba ma bôdôl nigil Bibel ntôñ, kiñe ñombok i bi témb i nene. Mu nwii u nyen Otto von Bismarck a bi jo sañ inyu boñ le loñ i Jaman i bémbe ngandak biloñ. Kiñe Wilhelm I nyen a bé mut bisu i ane biloñ gwobisôna Jaman a bé bémbe, a téé ki Bismarck kiki ngomin nkeñi i Jaman. * Kiki nwii mi bé tagbe, loñ Jaman i bi bémbe ngandak biloñ i Afrika, i tuye Pacifik, i bôdôl ki jôs Britania Nkeñi gwét. (Añ Daniel 11:25.) Jaman ni biloñ gwobisôna a bi bémbe, ba bi yila ntôñ gwét nkeñi kiki u Britania Nkeñi. I gwét bi ntôla bi bisu, Jaman a bi gwélél i ntôñ gwét u inyu jôs baoo bé.

10. Lelaa mbañ i Daniel 11:25b, 26 i bi yon?

¹⁰ Mbañ i Daniel i bi pôdôl yak i jam li bé lama pémél loñ i Jaman ni ntôñ wé gwét nkeñi. I bi legel le kiñe ñombok ‘y’a la bé ôm siñ.’ Inyuki? “Inyule ba ga hek bipék bibe inyu jôs nye. I bôt ba nje bijek gwé bilam bon ba ga kwés nye ’isi.” (Daniel 11:25b, 26a, MN.) I dilo di Daniel, i bet ba bé je “bijek bilam bi kiñe,” ba bé bangomin ba bé “sélél kiñe.” (Daniel 1:5) Ndi bonjee ba bé je bijek bilam bi kiñe i ngéda Jaman a bé kiñe ñombok? Bangomin bakeñi ba, ba bé mu énél i Jaman, hala wee baane mintôñ nwé mi gwét, ni batipék. I bôt ba bon ba bi boñ le énél i Jaman i kwo. * Mbañ i bi legel ndik bé le énél i Jaman i bé lama kwo, ndi i bé kal ki le kiñe nwelmbok i bé lama yémbél nye. Mu kii mbañ i bé toñol bikuu bi bé lama kwél kiñe ñombok, i bi kal le: “Ba ga sas ntôñ wé gwét, ba nol ki ngandak bôt.” (Daniel 11:26b, MN.) I Gwét bi ntôla bi bisu, kiki mbañ i bi kal, ‘ba bi sas’ ntôñ gwét u Jaman, “ba nol ki ngandak bôt.” gwét bi bé ngi nol bôt i nkon ’isi kiki bi bi nol bo ha ngéda i.

11. Kii kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok ba bi boñ?

¹¹ Kaat i Daniel 11:27, 28 i bi toñol i mam ma bé lama bôña ilole Gwét bi ntôla I bi mbôô, i bi kal le kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok ba bé lama ‘yén i nlélém téblé, ndi ba kalnaga bitembee.’ I bé kônde le kiñe ñombok i ga kot “nkus ngandak kiyaga.” Hala yaga nyen mam ma bi tagbe. Baane ba Jaman ni Britania Nkeñi ba bi yén, ba kal le ba nkôp nsañ, ndi ba wee, ha nga nyen gwét bi bi bôô i nwii 1914. A bak ki le, i nwii mi bi tagbe ha ilole di mpam i nwii 1914, loñ Jaman i bi  yila ngwañ ngandak kiyaga, kayéle yon i bé i yônôs iba ikété nkoñ ’isi. Mbus ngéda, kiki Daniel 11:29, 30a i nkal, i mbañ i i bi yônôl Jaman, a bi jo gwét ni kiñe nwelmbok, a biba.

12. I gwét bi ntôla bi bisu, kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok ba bi boñ kii?

¹² Ibôdôl i nwii 1914, bikiñe bi gwobiba bi bi ke ni bisu i jo sañ bo ni bo, ni i jôs bagwélél ba Djob. Kiki hihéga, i gwét bi ntôla bi bisu, Jaman ni Britania Nkeñi ba bi tééñga bagwélél ba Djob, inyule ba bi tjél yoñ ngaba i gwét. Ni ki le, baane ba Amérika ba bi ha i bet ba bé éga nson u likalô i mok. I ndééñga ini i bé biyônôl bi mbañ i i yé kaat Masoola 11:7-10.

13. Ibôdôl i nwii 1933, téntén i gwét bi ntôla bi yônôs biba, kii kiñe ñombok i bi boñ?

¹³ Ibôdôl i nwii 1933, téntén i gwét bi ntôla bi nyônôs biba, kiñe ñombok i bi kép bagwélél ba Djob mbai. I ngéda nlôñ u m’bô Nazi u bi kahal éga Jaman, Hitler ni bôt bé ba bi sôña nson u bagwélél ba Djob. Kiñe ñombok i bi nol jam kiki bo 1 500 Mbôgi Yéhôva, a ep ki dikôô dipe i mok mi mbanda. Mbañ i Daniel i bi pôdôl i mam ma momasôna. Kiñe ñombok i bi “hindis homa mpubhaga” i “mélés ki bisesema bi ngéda yosôna” mu kii a bi sôña bagwélél ba Yéhôva i ke ni bisu i bégés nye i mbamba. (Daniel 11:30b, 31a) Ñane wap Hitler a bi han yak bagwélél ba Djob ba ba bé i loñ Jaman le a nol bobasôna, le fet!

14. Njee a bi yila kiñe ñombok i mbus gwét bi ntôla bi nyônôs biba? Toñol.

¹⁴ I mbus gwét bi ntôla bi nyônôs biba, Union Sôviétik i bi kadal ngandak biloñ Jaman a bi bémbe. Ha nyen a bi yila kiñe ñombok. Kiki énél i mbanda i Hitler, Union Sôviétik i bi kolba bagwélél ba Yéhôva inyule ba bi kit le ba nôgôl bé baane ba nkoñ ’isi iloo Djob.

15. Kii kiñe ñombok i bi boñ ngéda Gwét bi ntôla II bi bi mal?

¹⁵ Ngéda Gwét bi ntôla II bi bi mal, kiñe ñombok i mondo, hala wee Union Sôviétik ni biloñ bi bé nit nye, ba bi bôdôl tééñga bagwélél ba Djob. Kiki mbañ i Masoola 12:15-17 i bi bôk kal, kiñe ñombok i bi sôña nson likalô, i kena ki dikôô di Mbôgi Yéhôva minkôm. I pot mbale, munu dilo di nsôk, kiñe ñombok i nkôp bagwélél ba Djob “lom,” hala wee ndééñga. Ndi kekikel a’ la bé mélés nson u bagwélél ba Djob. *

16. Lelaa Union Sôviétik i bi yônôs mbañ i Daniel 11:37-39?

¹⁶ Añ Daniel 11:37-39. Kiki mbañ ini i ñunda, kiñe ñombok i bi ti bé “Nyambe nu basañ lipém.” Kii hala a nkobla? Union Sôviétik i bi yéñ mélés bibase gwobisôna mu biloñ a bé éga. Inyu pam i boñ hala, Union Sôviétik i bi yoñ bitelbene ibôdôl  i nwii 1918 le ba kahal niiga bisuklu le Djob a ta bé. Lelaa kiñe ñombok i bi “ti nyambe nu masolbene ma ngui lipém”? Union Sôviétik i bi pémés ngandak moni inyu bana ntôñ gwét nkeñi ni ngandak bijôl bi gwét. I mbus ngéda, kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok ba bi bana ngandak bijôl bi gwét, ba nol ki didun di bôt!

17. Kii i yé ‘yom i nyega i i nlona tjiba’?

¹⁷ Kiñe ñombok i bi sal ni kiñe nwelmbok inyu téé ‘yom i nyega i i nlona tjiba.’ (Daniel 11:31) I ‘yom i nyega’ i, i yé Adna biloñ.

18. Inyuki Bibel i nsébél Adna biloñ le ‘yom i nyega’?

¹⁸ Bibel i nsébél Adna biloñ hala inyule i nkadba le i nla lona nsañ i nkoñ ’isi, ki le Ane Djob yotama yon i nla lona nsañ. I mbañ i i nkal le yom i nyega “i nlona tjiba” inyule Adna biloñ i ga yoñ ngaba ikeñi i tjiba i kwéha base.​—Béñge bititii bi bi gwé ño le “Bikiñe bi njo sañ masuk ma ngéda.”

19-20. (a) Inyuki di nlama yi mam mana? (b) Imbe mbadga di ga timbhe mu yigil i noñ?

¹⁹ Di nlama yi mam mana inyule ma nhôla bés i nok le, ibôdôl i nwii 1870 letee ni i nwii 1991, mbañ i Daniel i i mpôdôl kiñe ñombok ni kiñe nwelmbok i bi yon. Jon di yé nkwoog nkaa le yak i mam ma yé ngi yon mu mbañ i, ma nke i yon.

²⁰ I nwii 1991, Union Sôviétik i bi kwo. Ibôdôl ha ngéda i letee ni len, njee a yé kiñe ñombok? I yigil i noñ ha, i ga timbhe mbadga i.